Droga

Jacek Bartyzel

„DROGA” — 1. główne pismo teoretyczne obozu piłsudczykowskiego ukazujący się w latach 1922-1937, przez pierwszy rok jako dwutygodnik, następnie jako miesięcznik (do 1928 nieregularnie). 2. pismo „drugiego obiegu” (poza cenzurą), wyrażające poglądy niepodległościowego nurtu neopiłsudczykowskiego w opozycji demokratycznej w PRL, wydawane w latach 1978-79 przez środowisko skupione wokół L. Moczulskiego w Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, a następnie (nieregularnie) do 1989 jako organ Konfederacji Polski Niepodległej.

1. „D.” międzywojenna była periodykiem o wyraźnym obliczu ideowo-politycznym, odzwierciedlającym wszelako etapy ewolucji poglądów społecznych, politycznych i ustrojowych, a nawet światopoglądowej, elity przywódczej i inteligencji piłsudczykowskiej, przy czym pierwiastkiem niezmiennym w stanowisku zespołu „D.” był kult marszałka J. Piłsudskiego i zasadnicza aprobata dla podejmowanych przez niego działań, nie bez ambicji wyprzedzania i konkretyzowania jego (domyślanej) wizji państwa. W pierwszym okresie istnienia pisma (do przewrotu majowego 1926), pod faktyczną — a od V 1923 formalną — redakcją Adama Skwarczyńskiego (używającego też pseudonimu: Adam Płomieńczyk), wyrażało ono poglądy typowe dla radykalizmu demokratycznego, propagującego „mit Polski żołnierskiej i robotniczej”, eksponującego rolę inteligencji jako warstwy predestynowanej do rządzenia państwem, a zarazem mediującej pomiędzy pracą i kapitałem; opowiadającego się za etatyzmem i interwencjonizmem gospodarczym (S. Starzyński, Program rządu pracy w Polsce. Warszawa 1926), choć jako przeciwnik etatyzmu, a zwolennik solidaryzmu społecznego opowiedział się już wówczas W. Fabierkiewicz (Stosunek pracy i kapitału do idei solidaryzmu, „D.” 11-12/1924; Pod znakiem solidaryzmu, „D.” 4/1925), a po 1926 znikły populistyczne elementy programu gospodarczego); wrogiego zarówno prawicy narodowej (endecji), jak komunizmowi; bliskiego bez wątpienia ideologii wolnomularskiej, a jednocześnie antyparlamentarnego i antyliberalnego; niechętnego Kościołowi Katolickiemu, a zarazem skłaniającego się ku religijności heterodoksyjnej i koncepcji „Kościoła Narodowego”; pismo nie ukrywało, a wręcz eksponowało swoje związki — drukując dokumenty programowe — z ówczesną, a chronologicznie pierwszą (od IV 1924) samodzielną próbą organizacyjnego zjednoczenia piłsudczyków (rozproszonych dotychczas zasadniczo w ugrupowaniach parlamentarnej lewicy: PPS, PSL-„Wyzwolenie” i w marginalnych partiach radykalno-inteligenckich), tj. Konfederacją Ludzi Pracy, której czołowymi działaczami byli: S. Boguszewski, J. Husarski, T. Zagórski, S. Ludkiewicz, M. Michałowski, A. Sujkowski, T. Hołówko, T. Schaetzel, J. Łukasiewicz, J. Jędrzejewicz oraz późniejsi premierzy: W. Sławek i K. Świtalski, a także (komisaryczny) prezydent Warszawy — Stefan Starzyński; w pewnej mierze złączenie w programie „wczesnej” „D.” oraz skupionego wokół niej środowiska politycznego takich elementów, jak etos kombatancki, radykalizm społeczny, ale zarazem antykomunizm oraz antyparlamentaryzm, upodabniało je (acz bez świadomej zależności) do włoskiego faszyzmu, który odbywał podobną ewolucję, od socjalistycznej i rewolucyjnej lewicy do coraz bardziej prawicowego autorytaryzmu; już w kilka miesięcy po „marszu na Rzym” lider zespołu „D.” — wyrażając przeświadczenie o przypadkowości „zbłąkania się” polskich faszystów (Pogotowia Patriotów Polskich), którzy istotnie troszczą się o całość państwa, pod skrzydła prawicy, tj. Narodowej Demokracji, wskazał dwa punkty styczne, toteż umożliwiające współpracę, piłsudczyków i faszyzmu: potępienie parlamentaryzmu i akceptację „akcji bezpośredniej” (A. Skwarczyński, Droga wyjścia z rozstroju, „D.” 9/1923); doświadczeniami włoskiego korporacjonizmu interesowali się także związani z „D.” syndykaliści (K. Zakrzewski, Na przedprożu państwa wytwórców, „D.” 1/1931).

Po przewrocie majowym „D.” stała się z pisma stojącego w ostrej opozycji do (z reguły centroprawicowych) rządów parlamentarnych, utożsamianych przez nią ze szkodliwą „sejmokracją”, pismem prorządowym, które poczuwało się do wypracowania podstaw ideologii „państwowej” oraz wskazania dróg służących moralnej i politycznej „sanacji” państwa; to właśnie na jej łamach zainaugurowano określanie przewrotu majowego jako „rewolucji moralnej”, podkreślając przy tym, że nie obaliła ona ani porządku publicznego, ani społecznego (A. Skwarczyński, Rewolucja moralna, „D.” 5/1926). Chociaż redakcję od I 1927 przejął pisarz Stanisław Vincenz, mając od 1928 za współredaktora wybitnego eseistę i inscenizatora teatralnego Wilama Horzycę, faktycznie aż do śmierci (1934) przemożny wpływ na linię ideowo-programową pisma wywierał Skwarczyński, pełniący niekwestionowaną w obozie piłsudczykowskim rolę autorytetu moralno-intelektualnego i wychowawcy młodzieży; w Bibliotece Drogi opublikowane zostały jego Myśli o nowej Polsce (1931) i pośmiertnie Wskazania (1934); nadto m.in. prace innych czołowych uczestników zespołu: Dzieje Konrada (1930) Horzycy, Kryzys demokracji (1932) Kazimierza Zakrzewskiego — znanego teoretyka-syndykalisty i historyka-bizantynisty w jednej osobie, Nowa Polska w nowej Europie (1930) Wacława Makowskiego oraz Ludzie i idee (1935) socjologa Aleksandra Hertza. Od początku lat 30. rozbudowano działy: poezji, krytyki literacko-artystycznej i naukowej oraz tłumaczeń, co wiązało się z wejściem do redakcji przedstawicieli młodego pokolenia (głównie z kręgu tzw. Drugiej Awangardy) poetów: Jerzego Lieberta (sekretarza redakcji do śmierci, tj. do 1931), Józefa Czechowicza, Romana Kołonieckiego i Stefana Flukowskiego; dobór zarówno autorów polskich, jak i tłumaczonych, najwyższej rangi artystycznej, uczynił wówczas „D.” pismem należącym do ścisłej czołówki periodyków polskich, a nawet europejskich, tak pod względem poziomu literackiego jak naukowego, również z bardzo dobrą szatą graficzną; na jej łamach publikowali m.in. poeci: J. Przyboś, M. Jastrun, K.I. Gałczyński, Cz. Miłosz, W. Czereśniewski, M. Piechal; prozaicy: T. Parnicki, J. Andrzejewski, M. Choromański, M. Kuncewiczowa, K. Truchanowski; historycy literatury, teatru, sztuki, eseiści i krytycy: T. Zieliński, J. Kleiner, S. Kawyn, S. Kołaczkowski, K. Winkler, L. Chwistek, J. Czapski, T. Grzebieniewski, T. Terlecki, K.W. Zawodziński, L. Fryde, K. Wyka; historycy: W. Pobóg-Malinowski, A. Kawałkowski, A. Bregman; filozofowie: P. Chomicz, J. Jankowski, A. Zieleńczyk; z pisarzy zagranicznych zaś m. in.: P. Valéry, A. de Noailles, G. Apollinaire, J. Supervielle, M. Proust, M. Jouhandeau, G. Bernanos, C.F. Ramuz, L. Blaga, H. von Hofmannstahl, R.M. Rilke, A. Huxley, J. Joyce, E. O`Neill; w Bibliotece Dramatycznej „D.” opublikowano m. in. przekłady: Męża przeznaczenia G.B. Shawa, Jeńców F.T. Marinettiego, Orfeusza J. Cocteau, Edypa A. Gide`a, Miłości Wioleny P. Claudela oraz średniowiecznego moralitetu Każdy (Everyman).

Od 1926 „D.” stopniowo wyzwalała się z radykalizmu, równolegle do zyskującej na przewadze w obozie sanacyjnym tendencji prawicowo-autorytarnej, identyfikowanej z tzw. „grupą pułkowników”; w publicystyce politycznej zaostrzeniu ulegały postulaty antydemokratyczne i antyparlamentarne, a wzrastało zainteresowanie koncepcjami elitaryzmu i ustroju opartego o hierarchię „zasług” i „monokratyczną” władzę prezydencką; wskazywano krach XIX-wiecznego liberalizmu i konieczność zbudowania „państwa społecznego”, opartego o zasady solidarystycznej reprezentacji zrzeszeń zawodowych, w miejsce „demokracji partii”, a także zespolenia jednostki ze społeczeństwem i państwem w pracy dla dobra powszechnego (W. Makowski, Założenia ideologiczne państwowości polskiej, „D.” 2/1935; Społeczeństwo i państwo, „D.” 5/1936); „uspołecznienie państwa” okazywało się przy tym nie do pogodzenia z mechanicznym egalitaryzmem państwa demoliberalnego (A. Skwarczyński, Doświadczenie społeczne a konstytucja, „D.” 1/1934); z dążenia do tego, aby państwo stało się „wartością moralną” i dobrem dla swych obywateli, wynikał postulat sformalizowania „kryterium elity zdolnej i powołanej do kierowania sprawami publicznymi”, określanej najczęściej (za W. Sławkiem) mianem „kadry obywatelskiej” albo „Legionu Zasłużonych” (S. Mękarski, Na drodze ku nowej konstytucji, „D.” 10/1933); chociaż pośród autorów piszących w „D.” pozostali nadal pojedynczy socjaliści (L. Wasilewski, T. Hołówko, B. Siwik, Cz. Bobrowski) i demoliberałowie (A. Hertz), to jednak pojawili się również współpracujący z piłsudczykami konserwatyści: prof. W.L. Jaworski, T. Dzieduszycki, Władysław Studnicki, S.J. Łoś, Adolf Bocheński; znikły (zapewne w ścisłej korelacji z gremialnym opuszczeniem w 1929 lóż masońskich przez równie gremialnie wstępującą do nich kilka lat wcześniej — w obu wypadkach na rozkaz Piłsudskiego — elitę sanacyjną) postulaty „unarodowienia” Kościoła, a pojawiły się teksty pisarzy i myślicieli katolickich (Liebert, Artur Górski, Ignacy Czuma), prezentujące także religijną wykładnię pochodzenia i celu władzy (ks. Jan Czuj, Idea państwa u św. Augustyna, „D.” 11,12/1931; J. Braun, U źródła władzy, „D.” 11/1930); z aprobatą prezentowano tezy głośnej książki francuskiego myśliciela katolickiego H. Massisa (Na okopach Zachodu, „D.” 2/1931), który „obronę Zachodu” identyfikował z obroną Christianitas.

Światopoglądową specyfiką „D.” była (nie bezkrytyczna) apoteoza romantyzmu polskiego, zarówno jako prądu w kulturze, jak specyficznej postaci romantyzmu politycznego, co stanowiło również wyraz preferencji ideowych autora formuły programowej pisma — Skwarczyńskiego, który „pierwszy — jak Pigmalion — przywrócił życie posągom naszego Panteonu romantycznego, wezwał wieszczów, by razem z żywymi radzili nad kałkułem [sic!] ideowym nowej Polski” (R. Kołoniecki, Spojrzenie wstecz. Piętnastolecie „Drogi”, „Pion” 8/1937). Dla Skwarczyńskiego dzieła romantyków były niezniszczalnym wyróżnikiem polskości, najwyższym wzniesieniem w rozwoju ducha polskiego, „ewangelią narodową”, „świętymi relikwiami” i „Genezis społeczności narodowej” (O władzę życia, „D.” 1/1922); jednocześnie jednak podzielał on przekonanie S. Brzozowskiego o oderwaniu religijno-politycznych ideałów romantyzmu od rzeczywistego biegu historii rozwijającej się pod dyktandem zaborców, wysuwał z tego jednak wniosek, iż zadaniem współczesnej elity narodowej („kadry ideowej”) w niepodległym już państwie jest urealnienie i skonkretyzowanie tamtych ideałów; romantyzm trzeba „wchłonąć” i przetworzyć, „wcielić w warsztaty” pracy ogarniającej całość życia społecznego, a służącej wielkości duchowej narodu i mocarstwowości państwa; w przeciwnym wypadku, tj. jeżeli romantyczna idea posłannictwa narodowego „nie zostanie w konkretne zadania polityczne, społeczne i kulturalne przekuta, stać się może chimerą szkodliwą, haszyszem zaciemniającym wzrok” (Uspołecznienie państwa, „D.” 10/1931); do romantycznego mesjanizmu narodowego nawiązywał także jeden z głównych promotorów (obliczonej na wspomaganie narodowościowej irredenty w imperium sowieckim) akcji „prometejskiej” — Tadeusz Hołówko, który przywołując związany z mitem o Wernyhorze symbol „Złotej Hramoty” roztaczał przed „rycerzami Nowej Polski” wizję słowiańsko-polskiego przewodnictwa w nowej Europie, jako że: „Romańskie narody schodzą z areny dziejowej, Anglosasi […] zbyt są zajęci we wszystkich częściach świata poza Europą, w której dzień dzisiejszy należy do Niemców. Ale pacholętami w wielkiej rodzinie narodów Europy są Słowianie i dzień dzisiejszy do nich należy […]. A jeśli tak, to jakież cudowne, olbrzymie i piękne perspektywy otwierają się przed narodem polskim, jego twórczą myślą i energią” (Zagubiona „Złota Hramota”, „D.” 3-4/1926). Elementem romantyzmu politycznego było również uprawiane świadomie przez publicystów „D.” mitotwórstwo; pojęcie mitu, jako emocjonalnej syntezy obrazów, pojęć, symboli i wierzeń związanych z życiem wspólnoty, było dla nich fundamentem samowiedzy narodowej i podstawą definiowania narodu (w opozycji do teoretyków Narodowej Demokracji) przez czynniki historii, tradycji, „misji dziejowej” i heroicznego etosu wyjątkowych grup i jednostek, przeciwstawiających się „zleniwieniu ducha” większości realnych członków narodu; specyfiką neoromantycznej koncepcji narodu w zespole „D.” było wyakcentowanie mitu państwa, którego upowszechnieniu winna, ich zdaniem, poświęcić się także literatura (R. Kołoniecki, Społeczne zadania literatury. Szkic publicystyczno-krytyczny. Warszawa 1934). Kulminację mitu romantycznego postrzegano na łamach „D.” w „czynie legionowym”, a uosobienie romantycznej polityki w osobie J. Piłsudskiego (W. Maliniak, Józef Piłsudski jako polityk romantyczny, „D.” 7-9,12/1935). Na kanwie założenia o wspólności „mitu władzy silnej, na dobrej woli opartej” (A. Skwarczyński, Uspołecznienie państwa…) identyfikowano Piłsudskiego z Mickiewiczem, twierdząc, że „Piłsudski z chwilą wybuchu wojny zrealizował w życiu Mickiewiczowską Odę do młodości”, a „czym była w polskiej poezji romantycznej improwizacja Konrada, tym były w życiu polskim porozbiorowym Legiony” (K. Kosiński, Józef Piłsudski a romantyzm. Warszawa 1931); w zgodzie z powszechnie znanym upodobaniem samego „Komendanta” do poezji autora Beniowskiego, szczególnie uroczysty hołd składano też — pochowanemu w 1927 na Wawelu — Słowackiemu, którego uznano „rycerzem pracy” państwowotwórczej (W. Horzyca, Nihil nisi hungaricum, „D.” 6-7/1927); z apoteozą Mickiewicza i Słowackiego kontrastowała wymownie nieobecność „trzeciego wieszcza” — arystokraty i konserwatysty Krasińskiego; niezwykle wysoko był natomiast ceniony (zwłaszcza przez Horzycę, który przyznawał mu godność „wieszcza wolnej Polski”) Norwid, ujmowany zresztą jednoznacznie jako romantyk; jego refleksję nad pracą przeciwstawiano pozytywne, ze względu na jej religijne i metafizyczne pogłębienie, materializmowi pozytywistów; Norwidowi poświęcono specjalny numer „D.” (11/1933), zawierający m. in. szereg ineditów, studia K. Kosińskiego, S. Kołaczkowskiego, W. Horzycy, K.W. Zawodzińskiego, a także wiersze dedykowane poecie. Wiele uwagi poświęcano teoretykom romantyzmu, mesjanistom i przedstawicielom tzw. filozofii narodowej: M. Mochnackiemu, A. Cieszkowskiemu, A. Towiańskiemu, a szczególnie wysoką rangę przyznawano J.M. Hoene Wrońskiemu (A. Zieleńczyk, Hoene-Wroński, „D.” 6-8/1928; F. Warrain, Prawo stworzenia wg Hoene-Wrońskiego, „D.” 5/1929; J. Jankowski, Ekonomia społeczna Hoene-Wrońskiego, „D.” 3-4/1931); opublikowano również jego Filozofię estetyczną (9/1930). Z pisarzy neoromantycznych epoki Młodej Polski nawiązywano przede wszystkim do tych, którzy postulowali przewartościowanie ideału romantycznego w duchu aktywizmu i heroizmu, a zatem: S. Szczepanowskiego (S. Vincenz, Stanisław Szczepanowski. Idea Polski, „D.” 1-2/1924), S. Wyspiańskiego (K. Kosiński, Wizja dziejowa dawnej Polski u Wyspiańskiego, „D.” 1-3/1933; Wawel w ideologii Wyspiańskiego, „D.” 4/1934) i S. Brzozowskiego (A. Skwarczyński, O romantyzmie polskim, [w:] Myśli o nowej Polsce. Warszawa 1931).

Poza dyskusją była w zespole „D.” (oraz tygodnika „Pion”) apoteoza powstań: listopadowego i styczniowego, w których widziano nie tylko wolę niepodległego bytu państwowego, ale wręcz „gest sakralny, liturgiczny, bez którego nie masz zbawienia” (R. Kołoniecki, Obrachunki styczniowe, „Pion” 4/1938); znamienne, że artykuł piłsudczyka-neokonserwatysty A.M. Bocheńskiego (O decentralizację kulturalną, „D.” 9/1931), zawierający tezę, iż „gloryfikacja naszych ruchów niepodległościowych jest dziś szkodliwa dla polskiej racji stanu”, opatrzono przypiskiem: „poglądy autora, wyrażone w powyższym ustępie, nie odpowiadają zupełnie poglądom Redakcji”; z kolei nurt myśli narodowej związany z ruchem narodowo-demokratycznym oceniano, paradoksalnie, jako „importowany” z zagranicy i wyobcowany z tradycji narodowej, czego dowodem miała być nieobecność w ideologii „endeckiej” pierwiastków wzniosłości i heroizmu (A. Skwarczyński, Rozwój idei narodowej a narodowa demokracja, [w:] Myśli…); zarówno rodzaj argumentów używanych przez publicystów „D.” w polemice z endecją, jak pozytywne wypowiedzi na temat idei narodowej, każą — wbrew obiegowym sądom — uznać doktrynę rozwijaną w tym kręgu nie tyle za „antynacjonalistyczną” par excellence, ile właśnie za „konkurencyjną” odmianę nacjonalizmu, do której wkrótce nawiążą wprost zarówno tzw. „nacjonaliści legionowi” (i wychowankowie Skwarczyńskiego) z grupy „Jutro Pracy” (J. Hoppe, W. Budzyński, J. Dudziński), jak przedstawiciele „odpryskowych” grup „młodoendeckich” (Związek Młodych Narodowców — późniejszy Ruch Narodowo-Państwowy, Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga” — później Konfederacja Narodu); odmianę bliską również temu, co w Niemczech weimarskich określano jako „nacjonalizm żołnierski” i „konserwatywna rewolucja” (E. Jünger, E.E. Dwinger, E. von Salomon), a we Francji jako „romantyzm faszystowski” (R. Brasillach, P. Drieu La Rochelle, którego książkę L`Europe contre les patries recenzował aprobatywnie A. Hertz: O europejską ojczyznę, „D” 11/1931); specyficzne połączenie wątków modernistycznych z tradycjonalistycznymi, elitaryzm i „inteligenckość”, etos heroizmu i kult „czynu”, pozwalają w ideologii „D.” widzieć polski odpowiednik tych zjawisk oraz prądów w kulturze europejskiej swego czasu.

2. Drugoobiegowa „D.” z lat 1978-1989 stanowiła świadome nawiązanie do ideologii i symboliki przedwojennego pisma piłsudczyków (podobnie jak wydawana przez to samo ugrupowanie: KPN — „Gazeta Polska”, nawiązująca do dziennika sanacyjnego, wychodzącego w latach 1929-1939); z powodu naturalnych dla pisma podziemnego ograniczeń, a nadto braku szerszego zaplecza intelektualno-artystycznego, nie spełniała ona jednak analogicznej do swej poprzedniczki roli kulturotwórczej, koncentrując się na publicystyce bieżącej i edukacji patriotycznej; należy jednak podkreślić, że była ona — po „Opinii”, na której sposobie redagowania najmocniejsze piętno wycisnął ten sam dziennikarz — pierwszym profesjonalnie redagowanym podziemnym periodykiem informacyjno-politycznym, z wyodrębnionymi działami, oddzieleniem informacji od komentarzy, a nawet — w miarę możności technicznych — z przemyślanym układem graficzno-ilustracyjnym; ten wysoki poziom redakcyjny i publicystyczny był zasługą twórcy, redaktora i lidera środowiska politycznego „D.” — Leszka Moczulskiego; jego komentarze i analizy rozwijały optymistyczny scenariusz drogi do odzyskania niepodległości, nakreślony zasadniczo w Rewolucji bez rewolucji (1979) tego samego autora, która stała się nieoficjalnym programem utworzonej 1 IX 1979 pierwszej jawnej i niezależnej od PZPR partii politycznej — Konfederacji Polski Niepodległej; z tą chwilą „D.”, wydawana dotychczas przez Wydawnictwo Polskie jako pismo (podzielonego od XII 1978) środowiska Rady Rzeczników ROPCiO, stała się organem KPN z podtytułem „Wolność i Niezawisłość”; prócz redaktora pod własnymi nazwiskami publikowali w niej m.in.: Jerzy Gren, Wanda Chylicka i Jacek Bartyzel.

Wskutek długotrwałego (od 1980) uwięzienia kierownictwa KPN, jak również rozłamu (po 1984) oznaczającego odejście Związku Narodowego Katolików z R. Szeremietiewem, T. Jandziszakiem i T. Stańskim, nie tylko obniżył się poziom merytoryczny pisma, ale znikła również względna choćby (w warunkach stanu wojennego) regularność jego ukazywania się; ostatni (28) numer pisma wyszedł w II/III 1989; już w poprzedzających go numerach pisma, będących raczej zeszytami luźno powiązanych ze sobą tekstów, przedrukowywano m.in. artykuły zachodnich myślicieli konserwatywno-liberalnych (F.A. von Hayek, H. de Lesquen z francuskiego Club de l`Horloge).

Dziesięciolecie „Drogi”. Warszawa 1932; R. Kołoniecki, Spojrzenie wstecz. (Piętnastolecie „Drogi”), „Pion” 8 (1937); A. Micewski, W cieniu marszałka Piłsudskiego. Warszawa 1968; S. Jaworski, Od „Drogi” do „Pionu”. (O kształtowaniu się sanacyjnego programu „upaństwowienia” literatury), „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej PAN. Oddział w Krakowie” V, 1967 (Wrocław); L. Hass, Liberałowie, ezoterycy, piłsudczycy, „Dzieje Najnowsze” 1 (1973); D. Nałęcz, „Droga” jako platforma kształtowania się ideologii piłsudczyków, „Przegląd Historyczny” 4 (1975); J.Z. Białek, „Droga” 1922-1937, [w:] Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria szósta Literatura polska w okresie międzywojennym. T. I. Kraków 1979; L. Kamiński, Romantyzm a ideologia. Główne ugrupowania polityczne Drugiej Rzeczypospolitej wobec tradycji romantycznej. Wrocław 1980; W.T. Kulesza, Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w latach 1926-1935. Wrocław 1985; D. Nałęcz, Sen o władzy. Inteligencja wobec niepodległości. Warszawa 1994.