Faszyzm cz. 1

Jacek Bartyzel

FASZYZM (wł. il fascismo — od fascio — związek, z łac. fasces — wiązki rózg z wyrastającym z nich toporem, będące oznaką władzy noszoną przez rzymskich liktorów, czyli woźnych, przed konsulami lub dyktatorem, a także symbolem karzącej mocy prawa) — 1o w sensie ścisłym: ruch polityczny, doktryna oraz system ustrojowy panujący w całych Włoszech 1922-1943, a na obszarze formalnej jurysdykcji Włoskiej Republiki Społecznej (potocznie: Repubblica di Salo) 1943-45; 2o sensu largo: ruchy polityczne, doktryny i systemy w innych krajach, wzorujące się, nawiązujące, lub w różnym stopniu zbliżone do f. włoskiego, będące, podobnie jak on, połączeniem pierwiastków syndykalizmu, socjalizmu i nacjonalizmu, niejednokrotnie jednak różniące się pod wieloma względami, i od niego, i pomiędzy sobą, a w zależności od tych różnic zbliżające się już to do prawicowego autorytaryzmu, już to do lewicowego populizmu, nadto zarazem antyliberalne i antykomunistyczne; przypadkiem granicznym, lub — w innych interpretacjach — szczytową i skondensowaną we właściwych f. znamionach, albo skrajną i zwyrodniałą jego postacią był niemiecki narodowy socjalizm (nazizm) oraz oparty na jego ideologii system państwowy hitlerowskiej III Rzeszy 1933-1945; 3o w niektórych ujęciach — jedna z odmian (obok bolszewickiego komunizmu i narodowego socjalizmu) nowoczesnych ideologii i systemów totalitarnych (totalitaryzmu, względnie „demokracji totalitarnej”), będących wytworem społeczeństwa masowego, a zarazem symptomem nowożytnego kryzysu kultury i rozkładu demokracji liberalnej; 4o w zastosowaniach propagandowych — skrajnie pejoratywny i nasycony negatywnymi emocjami, pochodnymi od zabiegu utożsamienia sensu i zakresu pojęcia „f.” z rasistowską ideologią i ze zbrodniczymi praktykami hitleryzmu, epitet służący reprezentantom tzw. antyfaszyzmu do desygnowania „wroga publicznego”, a w konsekwencji jego moralnego poniżenia i kryminalizacji; w tym kontekście „faszyzmem” może być — w zależności od interesów ideologicznych i politycznych danego „antyfaszyzmu” — każdy pogląd i każde działanie sprzeczne z ideologią i systemem komunistycznym, albo z ideologią i systemem demoliberalnym.

I. Historia

1. Włochy

Słowo: fascio weszło do słownika politycznego — bez związku z historycznym f. — 1891, kiedy na Sycylii poczęły organizować się mafijno-anarchistyczne fasci siciliani, prowokujące częste starcia z policją; na płaszczyźnie zawodowej już jednak od 1885 działały, powiązane z partią socjalistyczną, związki: kolejarzy (fascio ferrovieri) i ogólnorobotnicze (fascio operaio); także socjalistyczne młodzieżówki dzieliły się pod względem organizacyjnym na fasci; inny, i poprzedzający już bezpośrednio f., charakter miał działający 1914-15 Rewolucyjny Związek Akcji Międzynarodowej (Fascio Rivoluzionario di Azione Internazionalista), skupiający tych działaczy partii socjalistycznej — pośród nich wykluczonego z niej 24 XI 1914, a jeszcze niedawno przywódcy jej skrajnie lewicowego i rewolucyjnego skrzydła oraz redaktora naczelnego oficjalnego organu PSI „Avanti” — Benita Mussoliniego (1883-1945) — którzy domagali się przystąpienia Włoch do wojny europejskiej w imię zniszczenia katolickiej Austrii oraz germańskiego feudalizmu i imperializmu; na wniosek Mussoliniego FRAI zmienił 25 I 1915 nazwę na Związki Interwentystów Akcji Rewolucyjnej (Fasci Interventisti di Azione Rivoluzionaria); inne niesocjalistyczne, a również „interwentystyczne” organizacje przybierały w czasie wojny nazwy: Związku Ruchu Oporu (Fascio di Resistenza), Związku Patriotycznego (Fascio Patriotico), a Związek Obrony Narodowej (Fascio di Defesa Nazionale) skupiał nawet większość parlamentarzystów; niezależnie od f. i zasadniczo na płaszczyźnie ruchu artystyczno-kulturalnego, lecz zbieżnie w konkluzjach, rozwijał się od 1909, pod wodzą poety i krytyka Filippa Tommasa Marinettiego (1876-1944), awangardowy, antytradycjonalistyczny i antykatolicki kierunek futuryzmu, głoszący kult wojny, „życia niebezpiecznego”, tężyzny fizycznej i sportu.

Ruch faszystowski narodził się 23 III 1919 podczas zebrania ok. 100 osób w Klubie Koła Przemysłowo-Handlowego przy placu San Sepolcro w Mediolanie, którego uczestnikami byli przeważnie eks-socjaliści, jak Mussolini i jego serdeczny przyjaciel, a późniejszy antyfaszysta i długoletni przywódca powojennej Włoskiej Partii Socjalistycznej — Pietro Nenni, syndykaliści, futuryści i republikanie; przewodniczącym zebrania był założyciel mediolańskiej grupy paramilitarnej, złożonej z byłych kombatantów, kpt. Ferruccio Vecchi; przedłożony przez Mussoliniego program założonych tego dnia Związków Bojowych (Fasci di Combattimento), skrajnie lewicowy, demokratyczny i radykalny społecznie, zakładał: ustanowienie republiki, wprowadzenie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego dla obu płci, zniesienie Senatu, tytułów szlacheckich i zakonów rycerskich, likwidację policji politycznej, wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej i jednolitego, państwowego systemu nauczania, gwarancje wolności słowa, sumienia, religii, zgromadzeń i prasy, parcelację wielkiej własności ziemskiej, rozwiązanie akcyjnych spółek przemysłowych i bankowo-giełdowych, nowe oszacowanie i opodatkowanie własności prywatnej, obciążenie spłatą długu państwowego „klas posiadających”, wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, zakaz pracy dla dzieci poniżej 16 lat, obniżenie wieku emerytalnego z 65 do 55 lat, przestawienie produkcji na zasady kooperatywizmu, bezpośredni udział robotników w dochodach przedsiębiorstwa, a w polityce zagranicznej: „solidarność międzynarodową” w ramach Ligi Narodów, zniesienie tajnej dyplomacji, przeciwstawianie się wszelkim imperializmom — w tym „ewentualnemu imperializmowi włoskiemu”; program ten zatwierdził I Kongres faszystowski (9-10 X 1919) we Florencji; do 1920 fasci i ich organ „Il Popolo d`Italia” popierali także wszystkie strajki robotnicze, łącznie z okupacyjnymi, oraz ich żądania; socjalistyczny bądź rewolucyjno-syndykalistyczny rodowód i lewicowe przekonania posiadali, prócz Mussoliniego, prawie wszyscy przywódcy faszystowscy pierwszego rzutu: organizator strajków chłopskich w Emilli — Dino Grandi (1895-1988), syndykalista Michele Bianchi (1883-1930) i terroryzujący swój region, metodami budzącymi wstręt nawet innych faszystów, ras Cremony (zwany „rzeźnikiem z Cremony”), a późniejszy zwolennik ścisłego sojuszu z III Rzeszą i naśladowania hitlerowskiego rasizmu — Roberto Farinacci (1892-1945); na 7 członków Komitetu Wykonawczego FC było 3 eks-socjalistów i 2 syndykalistów; wyjątkiem był pierwszy „faszysta prawicowy” — monarchista i konserwatysta, w czasie wojny bohaterski kapitan arditi („śmiałków”) — Cesare Maria hr. De Vecchi di Val Cismon (1884-1959); sympatie prawicowe i przywiązanie do katolicyzmu deklarował także brat Benita i jego następca w redakcji „Il Popolo d`Italia” — Arnaldo Mussolini (1885-1931); doskonałe relacje panowały także w tej fazie pomiędzy f. a włoską masonerią, szczególnie w tym kraju antykatolicką i antypapieską: z ruchem fasci były związane zwłaszcza 2 loże: Palazzo Giustiniani i Piazza Gesú, a masonami byli tak czołowi faszyści, jak: Farinacci, Edmondo Rossoni (1884-1965), Cesare Rossi (1887-1967), Fernando Agnoletti (1875-1933), quadrumvir Italo Balbo (1896-1940), Achille Starace (1889-1945), minister spraw zagranicznych Galeazzo hr. Ciano (1903-1945), generałowie Capelli i Ceccherini, intelektualista Giuseppe Bottai (1895-1959), również osobisty lekarz Mussoliniego — prof. Binda; drugiego dnia „marszu na Rzym” (25 X 1922) wielki mistrz Raul Palermi osobiście zapewnił Mussoliniego, że popiera go znaczna część „braci”, zwłaszcza w armii, a 5 XI wielki mistrz Domizio Torrigiani przesłał mu serdeczne pozdrowienia w imieniu całej włoskiej masonerii, zaś Najwyższa Rada Wolnomularstwa Rytu Szkockiego przyjęła uchwałę popierającą „bez zastrzeżeń” wszystkie akty nowego gabinetu i wzywającą cały naród, wraz z wolnomularzami, do „stanięcia u boku” rządu; wprawdzie Mussolini już na początku 1923 rozwiązał wszystkie loże, ale niektórzy masoni (Farinacci, Starace) zachowali wpływy do końca reżimu.

O sile fasci, już w początkach ruchu, zdecydowało przejęcie przez nich kontroli nad powstałym niezależnie 7 I 1919 Stowarzyszeniem Włoskich Arditi („śmiałków”), skupiającym drużyny bojowe b. żołnierzy, walczące z ogarniającą kraj podczas „2 czerwonych lat” (biennio rosso) 1919-20 anarchią strajkową; mimo to do końca 1919 liczba faszystów nie przekraczała prawdopodobnie 31 fasci z 870 członkami; na bazie arditi faszyści zaczęli organizować własną milicję partyjną — tzw. squadri; od arditi przejęli oni większość emblematów i rytuałów: czarne koszule, trupią czaszkę i sztylet na tle czarnego proporca (a pieśń Giovinezza i „pozdrowienie faszystowskie” otwartą prawą dłonią — od Commandante „Regencji Carnaro”, tj. Fiume/Rijeki, poety i nacjonalisty Gabriela D`Annunzia); „chrzest bojowy” przeszli squadristi podczas zwycięskiej bitwy ulicznej z bojówkami komunistów na Via Mercanti w Mediolanie 15 IV 1919; natomiast klęskę wyborczą poniósł XI 1919 blok faszystowsko-futurystyczny (z listy tej kandydował m.in. słynny dyrygent Arturo Toscanini — dopiero od 1931 dobrowolny emigrant i antyfaszysta), który uzyskał jedynie 4657 głosów w 270-tysięcznym okręgu mediolańskim; przezwyciężenie kryzysu ruchu rozpoczęło się po II Kongresie w Mediolanie (24-25 V 1920), wraz z jego stopniowym przesuwaniem się w prawo i podjęciem bezwzględnej walki z komunistami; także „faszyzm rolny” odstąpił od socjalistycznego programu kolektywizacji wsi, propagując, a nawet realizując gdzieniegdzie, w porozumieniu z właścicielami, rozprzedawanie chłopom gruntów nie uprawianych, jak również organizując syndykaty rolne; pod względem składu społecznego 1921 robotnicy rolni stanowili 26 % członków fasci, a robotnicy fabryczni 14 %; szczyt antykomunistycznych akcji bojowych faszystów przypadł na IV-V 1921, i od tego momentu rewolucja bolszewicka we Włoszech przestała być już realnym zagrożeniem, natomiast liczba fasci wzrosła do 1000 sekcji i 187 000 członków, a wybory 15 V 1921 przyniosły im 35 mandatów w 535-osobowej Izbie Deputowanych; posłowie faszystowscy, stojąc wciąż na gruncie republikańskim, zbojkotowali mowę tronową króla, w przerwie ceremonii otwarcia parlamentu wyrzucili natomiast z gmachu deputowanego komunistycznego i dezertera z wojny — F. Misiana.

Po III Kongresie w Rzymie (7 XI 1921) ruch fasci został przekształcony w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista); utworzona została również młodzieżówka (Avanguardie Giovanili Fasciste) oraz (1922) organizacja dziecięca (od 9 roku życia) „Balilla”, a także miesięcznik teoretyczny „Gerarchia”, pod redakcją Mussoliniego; program PNF był już bardziej umiarkowany: zapowiadał walkę z siłami antynarodowymi, odbudowę autorytetu rządu i państwa broniącego tradycji narodowej, decentralizację administracji, szeroki interwencjonizm państwa w dziedzinie infrastruktury ekonomicznej, lecz ograniczenie społecznej interwencji państwa do wypadków nieprzestrzegania porozumień między patronatem i pracodawcami, włączenie kierownictw korporacji zawodowych do struktur państwa; na I Kongresie syndykalistów faszystowskich w Bolonii (24-25 I 1922) przesądzono także, że nowo utworzona Konfederacja Narodowa Syndykatów Faszystowskich będzie kierować się zasadą uwzględniania interesów wszystkich grup i klas społecznych; dla podkreślenia zerwania z syndykalizmem rewolucyjnym nowe związki wytwórców przybrały także nazwę „korporacji” i zmieniły (4-6 IV 1922) nazwę na Konfederacja Narodowa Korporacji Faszystowskich oraz przeniosły „święto pracy” z 1 V na 21 IV, tj. wg tradycji dzień założenia Rzymu; VIII 1922 oddziały squadristi dopomogły walnie siłom rządowym w stłumieniu strajku generalnego, proklamowanego przez socjalkomunistyczne Przymierze Pracy; ewolucję społeczną f., a zwłaszcza tonowanie dotychczasowego antyklerykalizmu dostrzegł także Kościół katolicki: 17 II 1922 abp Mediolanu Achille Ratti (wkrótce papież Pius XI) zezwolił na wniesienie sztandarów fasci do katedry, podczas ceremonii poświęcenia Grobu Nieznanego Żołnierza, a Mussolini w kilku artykułach oświadczył, iż f. szanuje religię i jest zainteresowany zakończeniem konfliktu państwa włoskiego z Watykanem oraz podjęciem współpracy na polu społecznym; stopniowo z wypowiedzi faszystów znikały także akcenty antymonarchistyczne, choć jeszcze na kilka dni przed „marszem na Rzym” doszło na tym tle w Ligurii do starć pomiędzy fasci a „niebieskimi koszulami” nacjonalistów-monarchistów; na zmianę stosunku PNF do monarchii wpłynęło kilka czynników: popularność dynastii sabaudzkiej w narodzie, sympatia do f. ks. Aosty, Emanuela Filiberta i królowej-matki, Małgorzaty, stanowisko De Vecchia, który od początku oświadczał, że nie uznaje f. republikańskiego; świadomość, że wierny monarchii pozostanie korpus oficerski, a „nie robi się rewolucji przeciwko wojsku”; oficjalnie — tłumacząc dotychczasowy republikanizm tym, że „widzimy monarchię nie będącą dostatecznie monarchią” (Opera omnia, Firenze 1951, t. II, s. 317) — ustrój monarchistyczny uznał Mussolini w przemówieniu w Udine 20 IX 1922.

„Podbój państwa” przez f. przygotowany został utworzeniem 3 X 1922 siły uderzeniowej, w postaci Milicji Faszystowskiej, i poprzedzony udaną, próbną wyprawą na Trydent, gdzie faszyści dokonali samowolnego usunięcia gubernatora, powołując własnego, który przeprowadził italianizację edukacji w regionie; 16 X 1922 utworzony został także wojskowo-organizacyjny quadrumvirat „marszu” (być może Mussolini zamierzał odciąć się od próby przewrotu i zrzucić odpowiedzialność na quadrumviri, w razie niepowodzenia), do którego weszli: „mózg polityczny” f. — sekretarz PNF Bianchi, Balbo, De Vecchi i gen. Emilio De Bono (1866-1944); akcja, nazwana „marszem na Rzym”, rozpoczęła się wraz z II Kongresem PNF w Neapolu 24 X 1922, nb. bez udziału Mussoliniego, który, na wszelki wypadek, po wygłoszeniu przemówienia udał się nad granicę szwajcarską; wobec (dotrzymanego) zapewnienia nie atakowania monarchii i armii (marsz kolumn faszystowskich dokonywał się pod hasłami: „Viva l`Italia” i „Viva il Re”) Wiktor Emanuel III, po konsultacji z De Vecchim, zdecydował się cofnąć dekret o stanie wojennym i przyjąć ultimatum żądające dymisji parlamentarnego rządu L. Facty oraz powierzyć Mussoliniemu (30 X 1922) funkcję premiera; przejęcie przez f. władzy okazało się więc jedynie demonstracją, wykonaną siłą co najwyżej 33 000 ludzi, praktycznie nie uzbrojonych, i bez jednego wystrzału.

W pierwszym (koalicyjnym) rządzie Mussoliniego faszyści mieli 9 tek na 15 (w tym 2 — spraw wewnętrznych i spraw zagranicznych — sam premier), do gabinetu wchodzili ponadto nacjonaliści, liberałowie, demokraci i niezależni; rząd poparło w Izbie 306 deputowanych na 429, pośród nich wszyscy b. premierzy reżimu liberalnego oraz część socjalistów; rząd uzyskał ponadto od parlamentu nadzwyczajne uprawnienia na przeciąg 1 roku; pierwszą instytucją nowego reżimu włączoną w struktury państwa była, utworzona 12 I 1923, Wielka Rada Faszystowska (Il Gran Consiglio del Fascismo), złożona z ministrów-faszystów oraz notabli partyjnych i syndykalnych, której uchwały stopniowo w coraz większym stopniu determinowały kierunek prac rządu; nadto, na miejsce rozwiązanej Gwardii Królewskiej, i na bazie bojówek „czarnych koszul”, powołana została Ochotnicza Milicja Bezpieczeństwa Narodowego (MVSN: Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale) oraz (15 X 1923) Urząd Propagandy, na którego czele stanął b. nacjonalista Maurizio Maraviglia (1878-1955); aktywa osobowe PNF VII 1923, tj. przed fuzją z nacjonalistami, wynosiły 625 000 członków; pierwszym sekretarzem gen. partii został b. uczestnik rajdu D`Annunzia na Fiume — Francesco Giunta (1891-1971); połączenie PNF — choć wymuszone ultimatum Mussoliniego — z nacjonalistami E. Corradiniego (150 000 członków), wzmocniło jednak umiarkowane i prawicowe skrzydło f., zabezpieczając istnienie monarchii oraz swobodę Kościoła, a wyeliminowało skrajną lewicę f., skupioną wokół b. anarchistów: Maria Giody i Massima Rocci oraz dziennikarza Pietra Gorgoliniego; przegłosowana w parlamencie 23 VII 1923 reforma prawa wyborczego dawała partii lub koalicji wyborczej, która uzyska największą liczbę głosów (ale nie mniejszą niż 25 %), automatycznie 2/3 miejsc w Izbie, tj. 356, dzięki czemu w wyborach 6 IV 1924 koalicja narodowo-faszystowska (z udziałem części liberałów, demokratów i chadeckich popolari), która uzyskała 4,6 mln głosów (na 7,2 mln oddanych), tj. 64,9 %, otrzymała 374 mandaty, z czego 275 sami faszyści (w tych samych wyborach komuniści uzyskali jedynie 3,7 % głosów, a zbliżeni do nich socjaliści-maksymaliści 5 %); pierwszy poważny kryzys polityczny wywołało porwanie 10 VI 1924 przez bojówkę fasci pod kierownictwem A. Duminiego, a następnie zabójstwo — najprawdopodobniej przypadkowe, w czasie szamotaniny — socjalistycznego deputowanego G. Matteottiego; sprawcy zostali jednak już następnego dnia aresztowani i osądzeni, a Mussolini z pewnością nie był zamieszany w tę zbrodnię, choć nie jest wykluczony udział quadrumvira De Bona, który został usunięty z urzędu szefa policji; mimo to deputowani opozycyjni (komuniści, socjaliści, demokraci i popolarzy) rozpoczęli bezprecedensową w dziejach parlamentaryzmu obstrukcję, opuszczając parlament i udając się na Awentyn, w symbolicznym nawiązaniu do zbiegłych w to samo miejsce plebejskich zwolenników Gajusza Grakchusa w czasach Republiki Rzymskiej (tzw. opozycja awentyńska); w kontrataku, Mussolini odwiesił uchwalony 15 VII 1923, lecz wówczas zawieszony, dekret ograniczający wolność prasy; od wygłoszonego 3 I 1925 w parlamencie exposé Mussoliniego, który wobec milczenia opozycji po zapytaniu, czy Izba chce skorzystać z przysługującego jej na mocy konstytucji (Statutu Albertyńskiego z 1848) prawa postawienia ministrów w stan oskarżenia przed Trybunałem Sprawiedliwości, oświadczył, że bierze na siebie pełną odpowiedzialność „polityczną, moralną i historyczną”, rozpoczął się okres sprawowania władzy w pełni dyktatorskiej i budowy ustroju faszystowskiego, co oznaczało także stopniową eliminację opozycji z życia publicznego; działania te zyskały poparcie 250 intelektualistów (m.in.: Marinetti, Ardengo Soffici, znakomity dramaturg i nowelista — Luigi Pirandello, Curzio Malaparte), którzy 21 IV 1925 podpisali zredagowany przez filozofa Giovanniego Gentile (1875-1944) Manifest Intelektualistów Faszystowskich; kontrmanifest antyfaszystowski, zredagowany przez b. nauczyciela i przyjaciela Gentilego, również filozofa i liberała, który jeszcze kilka miesięcy wcześniej entuzjastycznie popierał reformy Mussoliniego — Benedetta Crocego, podpisało 40 intelektualistów; w 1931 z 1250 profesorów uniwersyteckich jedynie 12 odmówiło złożenia przysięgi na wierność f.

Zrąb ustroju faszystowskiego wyznaczyło kilka ustaw opracowanych przez państwową „komisję 13” oraz partyjną „komisję 15”, w których zasiadali jednak także uczeni i politycy nie będący faszystami, lecz zwolennikami autorytarnej formy rządu; kluczowa ustawa z 24 XII 1925 znosiła zasadę odpowiedzialności rządu i ministrów przed parlamentem i stanowiła, że władzę wykonawczą sprawuje król poprzez odpowiedzialny wyłącznie przed nim rząd, którego szef — odtąd już nie zwykły „premier”, tylko „szef rządu” (Capo di governo) — jest odpowiedzialny za ogólny kierunek polityki kraju, i może on również sprawować kierownictwo jednego lub więcej ministerstw (faktycznie Mussolini kumulował w różnych okresach od 3 do 8 resortów w swoich rękach); żaden projekt ustawy nie mógł być odtąd umieszczany w porządku dziennym Izb parlamentu bez zgody szefa rządu; uzupełniająca ustawa z 31 I 1926 nadawała rządowi prawo wydawania dekretów z mocą ustaw w przypadkach „nagłej i nieodpartej konieczności”; ustawa z 31 XII 1925 tworzyła Faszystowski Związek Narodowy Dziennikarzy, czyniąc przynależność do niego warunkiem wykonywania zawodu; po chybionym zamachu na Mussoliniego (31 X 1926) powołano Trybunał Specjalny do Obrony Państwa oraz wprowadzono (25 XI 1926) do kodeksu karnego 8 artykułów przewidujących karę śmierci za „konkretną działalność przeciwko życiu, nienaruszalności lub wolności osobistej” króla, członków dynastii i szefa rządu oraz za przestępstwa przeciwko niepodległości państwa, antypaństwowe powstanie, lub podburzanie do wojny cywilnej, a kary więzienia od 3 do 10 lat za próby odbudowania partii politycznych, które tym samym przestały legalnie istnieć; poziom represji był jednak przez cały okres stabilizacji reżimu nie tylko nieporównywalny z systemem komunistycznym czy hitlerowskim, ale nawet niższy od większości niefaszystowskich ustrojów autorytarnych w Europie; Trybunał Specjalny skazywał za czyny karalne w każdym państwie, takie jak zamachy terrorystyczne czy działalność mafijna; liczba wydanych przez niego wyroków 1927-39 wynosiła 3596, a przeciętna długość nałożonych kar więzienia — 5,25 roku; w okresie 1926-43 wydano tylko 25 wyroków śmierci, z czego 21 na macedońskich i chorwackich terrorystów — morderców jugosłowiańskiego króla Aleksandra I i francuskiego ministra spraw zagranicznych L. Barthou; skazanych za przestępstwa polityczne zsyłano na Wyspy Liparyjskie, gdzie reżim więzienny nie odbiegał od standardów europejskich; państwowy aparat sprawiedliwości skutecznie sparaliżował też pospolitą przestępczość kryminalną i mafię sycylijską (która odrodziła się dopiero dzięki Amerykanom, co było „wypłatą” za oddane im usługi podczas inwazji 1943); szef policji 1926-40 — Arturo Bocchini wyeliminował pozaprawną przemoc lokalnych „rasów” i skutecznie blokował podejmowane przez partię próby kontroli czy penetracji policji, podobnie jego następca Senise, lojalny w stosunku do króla, który odegrał nawet znaczną rolę w obaleniu Mussoliniego; powołana 1930 tajna policja: Organizacja Inwigilacji i Zwalczania Antyfaszyzmu (OVRA) nie wyróżniała się specjalnie w swej działalności od służb specjalnych innych państw, również demoliberalnych, śledzących działalność ugrupowań „antykonstytucyjnych”; najpospolitszą szykaną w stosunku do dysydentów reżimu było zmuszanie ich do zmiany miejsca zamieszkania.

Do 1926, kiedy ministrem finansów był liberalny ekonomista z Towarzystwa Adama Smitha — Alberto De Stefani markiz Donati di Celadis (1879-1969), według zgodnej opinii współczesnych (od V. Pareta do W. Churchilla) Włochy miały najbardziej leseferystyczny gabinet w historii; działania De Stefaniego mogłyby zadowolić najbardziej skrajnych libertarian: zmniejszył radykalnie wydatki państwowe, zlikwidował deficyt budżetowy, ustabilizował metodami „monetarystycznymi” lira, zdenacjonalizował prawie wszystko, co było dotąd w rękach państwa, obniżył podatki i pozwolił działać bez żadnych przeszkód kapitałowi prywatnemu; jego dymisja była przejściem od fazy „f. liberalnego” do korporacjonizmu; społeczny ustrój korporacyjny został ustanowiony ustawą z 3 IV 1926, nakazującą pokój społeczny między pracodawcami i pracobiorcami, a zakazującą strajków i lokautów oraz wprowadzającą umowy zbiorowe; spory miały być rozstrzygane przez Trybunał Pracy; rozporządzenie wykonawcze do tej ustawy powoływało 6 konfederacji pracowników i tyleż pracodawców, nadto konfederację wolnych zawodów i artystów, przy czym 1928 zwolniono lewicowego syndykalistę Rossoniego z funkcji przewodniczącego Konfederacji Faszystowskich Korporacji Zawodowych; 2 VII 1926 utworzone zostało Ministerstwo Korporacji, na którego czele stanął sam Capo di governo, któremu podlegały także: Narodowa Organizacja Wypoczynku (Opera Nazionale Dopolavoro), Urząd Ochrony Macierzyństwa i Dzieciństwa oraz Balilla; 21 IV 1927 ogłoszono Kartę Pracy, ustanawiającą „współpracę kapitału z pracą”; 1930 powołano Narodową Radę Korporacji, która nie miała uprawnień legislacyjnych, ale wydawała wiążące wytyczne w sprawach umów o pracę.

Wzmocnienie w nowym reżimie pozycji prawicy nacjonalistycznej, której przywódca Luigi Federzoni (1878-1967) został ministrem spraw wewnętrznych, ułatwiło Mussoliniemu poskromienie wewnątrzpartyjnej opozycji ekstremistycznych rasów lokalnych: III 1926 usunięty został z funkcji sekretarza PNF najokrutniejszy z nich — Farinacci („wsławiony” także próbą przedłożenia tezy doktorskiej: Aplikowanie przez faszystów oleju rycynowego dywersantom nie może być uznane za akt przemocy) i zastąpiony przez pracowitego biurokratę — Augusta Turatiego, który pozostał na tym stanowisku do 1930; inny wpływowy nacjonalista — minister sprawiedliwości Alfredo Rocco (1875-1935) przeforsował 1928 nowy statut PNF, który podporządkowywał partię organom państwa, dzięki czemu we Włoszech, pomimo istnienia monopartii, nigdy nie doszło do powstania „państwa partyjnego”, jak w systemach komunistycznych, czy choćby w takim stopniu, jak w III Rzeszy; nazbyt gorliwego w zwalczaniu korupcji Turatiego zastąpił z kolei bezbarwny lizus (podczas rozmów telefonicznych z Duce stawał na baczność, wprowadził też zwyczaj podbiegania do biurka Mussoliniego na początku audiencji) Starace, który uczynił z partii powszechny „związek zawodowy” oportunistów, zwłaszcza ze sfery budżetowej, doprowadzając 1939 jej stan liczebny do 2 633 000 członków (z przybudówkami, jak syndykaty, organizacje młodzieżowe, kobiece, sportowe etc. — 21,6 mln ludzi, tj. połowa ludności państwa).

XII 1928 nastąpiło połączenie funkcji państwowych i partyjnych Mussoliniego, jako przewodniczącego Wielkiej Rady Faszystowskiej; przybrał on również oficjalny tytuł Duce del Fascismo (od łac. dux — wódz), który stał się najpowszechniej używanym zwrotem, w skróconej formie Duce; najbardziej jaskrawym i teatralnym elementem totalizacji był przybierający, zwłaszcza po 1931, bałwochwalcze formy „kult wodza” (ducismo) i ślepego posłuszeństwa, wyrażanego sloganami typu: „Wódz ma zawsze rację” (Duce ha sempre ragione) czy „wierzyć, słuchać, walczyć” (credere, ubbidire, combattere); palące się do późnej nocy światła w Pałacu Weneckim (siedzibie rządu) miały sprawiać wrażenie niespożytości sił wodza, które poświęca on dla Italii; jedyną postacią historyczną godną porównania z Duce był Juliusz Cezar.

Wybory do Izby Deputowanych, złożonej z przedstawicieli syndykatów i korporacji, zostały 1929 zastąpione przez plebiscyty, w których głosować można było tylko na 1 listę wyborczą, ustaloną przez Wielką Radę Faszystowską spośród kandydatów do Izby Faszystowskiej i Korporacji, wysuniętych przez syndykaty; ponieważ Senat, złożony z nominatów królewskich, był poza kontrolą reżimu i zasiadało w nim nadal wielu opozycjonistów (liberałów i „nie przyłączonych” do f. nacjonalistów), 1939 został zlikwidowany; w „wyborach plebiscytarnych” 1929 wzięło udział 90 % uprawnionych, i za listą PNF opowiedziało się ponad 8,5 mln głosujących, przeciw 136 000, a w 1934 — odpowiednio 97 % oraz 10 mln i 15 000; poparcie mas dla reżimu było wówczas autentyczne.

Niezaprzeczalnym pozytywem drugiej fazy rządów Mussoliniego było zakończenie — tzw. Układami Laterańskimi (konkordat wraz z konwencją finansową) 11 II 1929 — stanu prowadzonej permanentnie od 1859 przez liberalne państwo włoskie „wojny religijnej” z Watykanem i z Kościołem; na ich mocy Stolica Apostolska odzyskała suwerenność polityczną, wprawdzie już tylko na mikroskopijnym obszarze Państwa Watykańskiego, uzyskując także rekompensatę finansową za dokonany zabór terytorium b. Państwa Kościelnego, a religia katolicka odzyskała status religii publicznej państwa włoskiego, z takimi konsekwencjami, jak uznanie cywilnoprawnych skutków małżeństwa kościelnego oraz obligatoryjnej nauki religii w szkołach państwowych; Watykan uznał natomiast formalnie Królestwo Włoskie, z Rzymem jako stolicą państwa; Mussolini wykonał także kilka prokatolickich gestów osobistych: nakazał wycofanie z obiegu swoich antyklerykalnych powieści, wziął — po kilkunastu latach konkubinatu — ślub kościelny, ochrzcił swoje dzieci; w stosunkach: państwo faszystowskie — Kościół pojawiały się wprawdzie dalej napięcia spowodowane dążeniem reżimu do pełnej kontroli i ideologizacji wychowania młodzieży, ograniczania działalności Akcji Katolickiej, wreszcie zbliżania się po 1938 do nazistowskich Niemiec, co spowodowało potępienia w encyklikach Piusa XI: statolatrii (Non bisogno abbiamo, 1931) i rasizmu (Mit brenneder Sorge, 1937), niemniej w porównaniu, na tym polu, z reżimem liberalnym reżim faszystowski wypada korzystniej, bez względu na to, jakie ukryte cele mu przyświecały.

Wysoki poziom i duży zakres swobody miała pod reżimem faszystowskim kultura, a intelektualiści odgrywali w nim niespotykanie gdzie indziej znaczącą rolę; czasopisma kulturalne przedstawiały różne punkty widzenia i propagowały różnorodne style artystyczne, a kierunki awangardowe były wręcz promowane; szczególną sympatię artystów-plastyków wzbudziła decyzja Mussoliniego przeznaczania 2 % kosztorysów wznoszonych budynków publicznych na dekoracje malarskie i rzeźbiarskie; ewenementem było też opatrzenie przedmową, przez urzędującego szefa rządu, tomiku poezji („hermetysty” Giuseppe Ungarettiego); w odpowiedzi na hitlerowską wystawę „sztuki zdegenerowanej” minister wychowania Bottai utworzył demonstracyjnie w swoim resorcie Urząd Sztuki Współczesnej, a Marinetti, zaproszony z oficjalną wizytą w ramach wymiany kulturalnej do Berlina, zażądał zaproszenia na uroczyste spotkanie z nim niemieckich artystów ekspresjonistycznych, zamkniętych do obozów koncentracyjnych; szczególnie chlubną wizytówką kulturalną f. była wydawana od 1929 pod redakcją Gentilego Enciclopedia Italiana, powszechnie uważana za jedno z najlepszych wydawnictw tego typu w historii; w opracowywaniu jej haseł kierowano się wyłącznie kryteriami merytorycznymi, toteż ich autorami byli najbardziej kompetentni w swoich dziedzinach niefaszyści, a nawet zdeklarowani antyfaszyści; na wysoką notę zasługuje przygotowana również przez Gentilego reforma szkolna, która wypleniła z programów nauczania laicyzm i pozytywizm, a umocniła ducha religijnego i tradycję cywilizacji łacińskiej (romanitá), uprzywilejowywała edukację klasyczną, z łaciną na czele, oraz uwrażliwienie na piękno estetyczne; zaproszenie do powołanej 1929 Akademii Włoskiej przyjęli wszyscy żyjący ówcześnie wybitni pisarze i myśliciele, z wyjątkiem Crocego; wysoki poziom reprezentowały modelowe uczelnie f.: Wyższa Szkoła Nauk Korporacyjnych w Pizie oraz uniwersytet w Perugii, którego rektorem został wybitny socjolog polityki Roberto Michels (1876-1936); poważne osiągnięcia miały: Centralny Ośrodek Badań nad Starożytnością oraz Narodowy Instytut Kultury Faszystowskiej „Dante Alighieri”; rozkwit przeżywała najmłodsza ze sztuk — kino: debiutowali w tym czasie R. Rosellini, L. Visconti, M. Antonioni, a 1937 wybudowane zostało wzorcowe miasteczko filmowe — Cinecittá; w latach 30. powstał dom wydawniczy Einaudi, promujący bez przeszkód dzieła liberałów, demokratów, a nawet komunistów; pod rządami Mussoliniego debiutowali też pisarze — antyfaszyści i komuniści: E. Vittorini, V. Pratolini, C. Pavese i A. Moravia; Croce bez żadnych przeszkód wydawał swoje czasopismo „La Critica”, a w Senacie regularnie głosował przeciwko wszystkim ustawom i posunięciom reżimu, z jednym wyjątkiem: zbrojnej inkorporacji Abisynii, po której wysłał do Duce telegram gratulacyjny; jedyną „represją”, jaka spotkała Crocego przez 20 lat f. była odmowa podzelowania mu butów przez szewca — wielbiciela Duce; otwarcie antyfaszystowskie były czasopisma „La Cultura” i „La Civiltá moderna”.

Na elementy państwa socjalnego, budowanego przez reżim faszystowski, składały się płatne urlopy, zasiłki chorobowe, premie roczne, a także organizacja czasu wolnego za pośrednictwem Dopolavoro, działającej w ramach gmin i (sporadycznie) większych fabryk; uzupełniała ona system opieki społecznej, udzielając pomocy ubogim i oferując wczasy robotnicze oraz w zasadzie bezpłatne kolonie dla dzieci; dostarczała też rodzinom odbiorników radiowych, których ilość wzrosła od 1932 do 1938 z 300 000 do 1 mln; likwidację bezrobocia, umasowienie oświaty i opieki społecznej, urbanizację i modernizację miast demoliberalny historyk pochodzenia żydowskiego — R. De Felice akcentował jako stały „postęp społeczny” (Il Fascismo, [w:] Enciclopedia del Novecento, Roma 1977, vol. II, s. 917); przysłowiowa wręcz stała się punktualność pociągów na, ongiś, najgorzej w Europie funkcjonującej kolei; szczególną wagę, także propagandową, reżim przywiązywał do zorganizowanych wycieczek i sportów, zwłaszcza piłki nożnej i automobilizmu (wozy Alfa Romeo z powodzeniem konkurowały z niemieckim Mercedesem); polityce prorodzinnej służyły: ochrona życia poczętego, system podatków i dotacji zachęcających do wzrostu populacji (także podatek od kawalerów) oraz umożliwiających kobiecie pozostanie w gospodarstwie domowym; dzięki temu ludność Włoch zwiększyła się z 38 mln 450 tys. w 1921 do 44 mln 900 tys. w 1940; kontrowersyjna, z punktu widzenia etyki katolickiej, była natomiast chłopięca organizacja Balilla (i jej żeński odpowiednik Piccole Italiane), która odciągała młodzież od rodziny i Kościoła; odwrót od leseferyzmu w polityce gospodarczej zbiegł się jednak z ogólnoświatową recesją gospodarczą, którą reżim usiłował powstrzymać interwencjonistycznym programem robót publicznych (osuszanie błot pontyjskich) i zwiększoną dawką etatyzmu; działalność utworzonego 1933 Instytutu Rekonstrukcji Przemysłowej (IRI), skupującego od banków udziały w przedsiębiorstwach, doprowadziła do tego, że 1939 rząd włoski kontrolował większą część przemysłu od jakiegokolwiek innego kraju w Europie, z wyjątkiem ZSSR i III Rzeszy.

Mniej więcej do połowy lat 30. prestiż f., i osobisty Mussoliniego, był w świecie ogromny, i to zarówno na prawicy, jak i na lewicy (wyjąwszy komunistyczną); hołdy składali mu m.in.: hinduski pacyfista Mahatma Ghandi, belgijski socjalista Henrik de Man; postępowy utopista H.G. Wells, wedle którego f. był „złą dobrą rzeczą”; dramaturg G.B. Shaw, który przepowiadał, że Mussolini pójdzie dalej w stronę socjalizmu niż Labour Party; twórca psychoanalizy — Zygmunt Freud, konserwatysta i rojalista T.S. Eliot, prawosławny myśliciel M. Bierdiajew, który uważał włoski f. za jedyne twórcze zjawisko w całej Europie; lord Curzon, sir Neville Chamberlain; Winston Churchill, po spotkaniu z Duce 1927, oświadczył: „Gdybym był Włochem, byłbym z wami z całego serca”; (anglikański) abp Canterbury wyraził pogląd, iż „Mussolini jest największym gigantem Europy”; wymienione osobistości na ogół zmieniły później swój pogląd w tej kwestii, ale nie wszystkie: Ghandi, na przykład, jeszcze 1939 nawet w Hitlerze widział męża stanu „miłującego pokój”.

Do 1938 nie było również w ideologii i systemie prawnym f. najmniejszych śladów antysemityzmu: przeciwnie — mniejszość żydowska (zaledwie 47 000 osób) odgrywała wybitną rolę w ustanowieniu i funkcjonowaniu reżimu; w „marszu na Rzym” wzięło udział 230 Żydów-„czarnych koszul”; jeszcze 1934 Mussolini publicznie demonstrował pogardę dla rasistowskiej doktryny nazistów; wzajemnie, sympatię dla faszystowskich Włoch deklarowali 1923-36 tak wybitni działacze międzynarodowego żydostwa, jak (późniejszy pierwszy prezydent Izraela) Chaim Weizmann, Nahum Sokolov czy Nahum Goldmann; odsetek Żydów w PNF był wyższy od analogicznego odsetka w ogólnej populacji państwa oraz od procentowej przynależności do partii u „gojów”; Żyd Aldo Fizzi był członkiem Wielkiej Rady Faszystowskiej, a G. del Vecchio rektorem Uniwersytetu Rzymskiego; Żydówką była także kochanka Mussoliniego i główna ideolożka f. w jego początkach — Margherita Sarfatti (1883-1961); reprezentatywna dla symbiozy włoskiego żydostwa z f. była bankierska rodzina Ovazza, złożona z ojca Ernesta i jego 3 synów, z których jeden — Ettore, założyciel pisma Izraelitów — faszystów „La Nostra Bandiera”, wytrwał przy f. i atakował syjonizm nawet po uchwaleniu (pod naciskiem Niemiec) antyżydowskich ustaw 1938, zabraniających Żydom wykonywania niektórych zawodów i zawierania mieszanych małżeństw; usunięto wówczas także z katedr 109 profesorów pochodzenia żydowskiego; słynny fizyk atomowy pochodzenia żydowskiego — Enrico Fermi wyjechał wprawdzie po ogłoszeniu ustaw do USA, ale powstrzymywał się od deklaracji antyreżimowych i do 1942 wciąż figurował na liście członków Włoskiej Akademii Nauk; ustawy rasowe — oprotestowane przez Stolicę Apostolską, króla, korpus oficerski, nacjonalistów z przewodniczącym Senatu Federzonim na czele, a także wielu prominentnych faszystów (jak marszałkowie De Bono i Balbo) — faktycznie nie były wykonywane aż do nastania okupacji niemieckiej, zawierały też wyłączenie w stosunku do Żydów — kombatantów oraz faszystów; ideologicznie nurt rasistowski reprezentowali od lat 30. prof. Guido Landrai redaktor „La Vita Italiana” Giovanni Preciozi .

Początkiem końca — a w gruncie rzeczy samobójstwa — reżimu faszystowskiego było zbliżenie, sojusz, a w końcu uzależnienie od III Rzeszy, choć po części odpowiedzialne za ten fakt są „wielkie demokracje zachodnie”, które doprowadzając do potępienia Włoch za inwazję Abisynii na forum Ligi Narodów, nie pozostawiły im geopolitycznej swobody manewru; zrazu nic nie zapowiadało zbliżenia obu systemów, a interesy polityczne Włoch i Niemiec były sprzeczne, zwłaszcza na odcinku Austrii; tuż po dojściu Hitlera do władzy Mussolini (którego przed wiązaniem się z tym „okrutnym pajacem” przestrzegał D`Annunzio) trafnie przewidywał, że Niemcy, choć przeprowadzili „rewolucję według naszego wzorca, […] w końcu doprowadzą tę ideę do ruiny”; po pierwszym spotkaniu obu dyktatorów 14 VI 1934 w Wenecji, Mussolini zwierzał się, że jego gość przypomina mu Dżyngis-chana i Attylę, a żonie Racheli tłumaczył: „Jest to człowiek bezlitosny i okrutny […]. Nie zawahał się zabić towarzyszy, którzy pomogli mu zdobyć władzę. To tak jakbym ja zamordował lub kazał zamordować Dino Grandiego, Italo Balbo, Giuseppe Bottai…”; stanowcza postawa Mussoliniego w obronie niepodległości Austrii udaremniła dokonanie Anschlussu już 1934; „oś Rzym — Berlin” została ogłoszona 1 XI 1936, mimo to Włochy zwlekały z przystąpieniem do niemiecko-japońskiego Paktu Antykominternowskiego aż do końca 1937, obawiając się, że jego ukrytym celem nie jest zwalczanie komunizmu, lecz dążenie do wojny z Francją i Anglią; ostatecznie, do postawienia na sojusz z Niemcami przekonała Duce kapitulacja monachijska państw zachodnich w kwestii rozbioru Czechosłowacji; mimo to, przystąpieniu 1940 do wojny przeciwnych było wielu czołowych faszystów: Balbo (który już po Monachium zarzucił Mussoliniemu, że „czyści niemieckie buty”), Grandi, Ciano; seria kompromitujących klęsk nieprzygotowanej do wojny armii włoskiej w Grecji, na Bałkanach i w Afryce Płn., zdruzgotały autorytet Duce w narodzie, czego nie były zdolne powstrzymać ani dymisje czołowych faszystów (Ciano, Grandi, Bottai), ani kolejne zmiany na stanowisku sekretarza partii (XII 1941 — Aldo Vidussoni; IV 1943 — Carlo Scorza); obalenie Mussoliniego, tuż po inwazji aliantów na Sycylię (9/10 VII 1943), okazało się operacją zadziwiająco prostą; podczas zebrania (nie zwoływanej od 1939) Wielkiej Rady Faszystowskiej 24/25 VII 1943, jego wnioskodawca — Grandi zaproponował bardziej kolegialne sprawowanie funkcji w państwie oraz przywrócenie królowi władzy nad armią i „ostateczną inicjatywę w podejmowaniu decyzji”; wniosek Grandiego został przyjęty 19 głosami przeciwko 7; nazajutrz Mussolini został wezwany do króla, który oznajmił mu zdymisjonowanie go i mianowanie premierem marszałka Pietro Badoglio, a w chwili opuszczania pałacu królewskiego Duce został aresztowany; jego upadek nie wywołał praktycznie żadnych protestów ze strony faszystów.

Ostatni akt historii włoskiego f. rozegrał się po brawurowej akcji uwolnienia Mussoliniego z miejsca jego internowania w Abruzzach przez komando SS płk. O. Skorzennego; powołany pod ścisłą kuratelą Niemiec, jedynie na obszarze płn. Włoch, nowy reżim faszystowski (nie jest jasne, czy Mussolini był inicjatorem tego przedsięwzięcia) nosił oficjalnie nazwę: Włoska Republika Społeczna, a jego potoczna nazwa — Republika Salo wzięła się od miasteczka nad jeziorem Garda, gdzie miało swoją siedzibę ministerstwo propagandy; na czele nowo powołanej, i dochodzącej 1944 do 500 000 członków, Faszystowskiej Partii Republikańskiej (PFR; Partito Fascista Repubblicano) stanął antymonarchistyczny radykał i fanatyk Alessandro P a v o l i n i (1903-1945); spośród 7 członków b. WRF, którzy głosowali 24/25 V 1943 za Mussolinim, w Salo znalazło się tylko 3 — w tym Guido Buffarini-Guidi, którzy został ministrem spraw wewnętrznych; przez poczucie lojalności pozostali również: Gentile i futuryści Soffici i Marinetti, chociaż ten ostatni radził porzucić nazwę „f.”; prawdziwą „szarą eminencją” RSI stał się jednak b. komunista, działacz III Międzynarodówki i przyjaciel Lenina — Nicola Bombacci (1879-1945); opracowany przez niego program oznaczał „powrót do źródeł” lewicowych f., w znacznie głębszym stopniu, niż tylko do republikanizmu i zerwania z „konserwatywnymi klikami”; za „zboczenie rewolucji faszystowskiej z wytkniętego kursu” (ha deviato il carso della rivoluzione fascista) i zachowanie „egoistycznych przywilejów klasowych” obciążono „obłudnego monarchę”; w miejsce „reakcyjnych” pionowych korporacji utworzony został „poziomy” związek zawodowy pracy i techniki (Confederazione Generale del Lavoro e della Tecnica); I Kongres PFR XI 1943 przyjął szereg radykalnych społecznie i demokratycznych politycznie postulatów: nacjonalizację przedsiębiorstw zatrudniających ponad 100 pracowników, parcelację ziemi „nieefektywnie wykorzystywanej” i przekazanie jej spółdzielniom rolniczym, utworzenie robotniczych rad zarządzających w fabrykach, podział zysków między robotników w sektorze prywatnym, wprowadzenie szczegółowego planowania gospodarczego na szczeblu rządowym, zwiększenie roli związków zawodowych, demokratyczny system wyborczy, niezawisłość sądownictwa, wolność prasy, a w polityce zagranicznej — dążenie do utworzenia Wspólnoty Europejskiej, która miałaby również pomagać, tak Białym jak Czarnym, w rozwoju Afryki; choć do końca wojny program ów nie miał szans na realizację (acz II 1945 został jeszcze wydany dekret o nacjonalizacji FIAT-a), Bombacci nie bez racji twierdził, że RSI jest „jedynym obok ZSSR prawdziwie socjalistycznym państwem na świecie”; brak realnej władzy pod faktyczną okupacją niemiecką reżim Salo kompensował sobie represjami w stosunku do oponentów i „zdrajców”: 5 z 19 głosujących przeciwko Duce członków WRF, którzy znaleźli się w zasięgu (w tym 80-letni De Bono i zięć Mussoliniego — Ciano) zostało rozstrzelanych, po pokazowym procesie w Weronie 11 I 1944 (pozostałych skazano na karę śmierci zaocznie); jako jeden z tysięcy ochotników, w oddziałach spadochronowych Republiki Salo walczył 18-letni Dario Fo — późniejszy komunista, uhonorowany 1997 literacką Nagrodą Nobla; IV 1945 Mussolini przeniósł się do symbolicznej kolebki f. — Mediolanu, ale opuścił go już 25 IV, kierując się na północ, zapewne zamierzając zbiec do Szwajcarii; 28 IV został schwytany i zamordowany (wraz z wierną mu do końca kochanką, Clarą Petacci) przez komunistyczne komando „pułkownika Valeria”, a nazajutrz ich ciała powieszono, głowami w dół, przy stacji benzynowej na Piazzale Loreto w Mediolanie.

A. Zerboglio, Il fascismo: dati, impressioni, appunti, Bologna 1922; R. Michels, Sozialismus und Fascismus in Italien, München 1925; G.A. Chiurco, Storia della rivoluzione fascista, Firenze 1929; M. Rocca, Le fascisme et l`antifascisme en Italie, Paris 1930; C. Scorza, Brevi note sul fascismo, sui capi, sui gregari, Firenze 1930; S. Niebudek, W kraju czarnych koszul, Częstochowa 1937; R. Farinacci, Storia della rivoluzione fascista, I-III. Cremona 1937-1938; G. Bortolotto, Storia del fascismo, Milano 1938; G. Volpe, Storia del movimento fascista, Milano 1939; G. Pini, F. Bresadola, G. Giacchero, Storia del fascismo, Roma 1940; J. Whittam, Fascist Italy, Manchester 1945; A. De Marsanich, Lo stato nel ventennio fascista, Roma 1950; M. Terzaghi, Fascismo e massoneria, Milano 1950; M. Vaina, La monarchia e il fascismo, Roma 1951; G. Carocci, Storia del fascismo, Milano 1959; A.L. Germino, The Italian Fascist Party in Power, Minneapolis 1959; R.A. Webster, The Cross and the Fasces: Christian Democracy and Fascism in Italy, Stanford 1961; R. Paris, Histoire du fascisme en Italie, Paris 1962; F. Massobrio, U. Guglielmotti, Storia del Repubblica Sociale Italiano, I-II. Roma 1967; G. Artieri, Quatro momenti di storia fascista, Napoli 1968; G. Luti, La letteratura nel ventennio fascista. Cronache letterarie tra la due guerre: 1920-1940, Firenze 1972; G. Mira, L. Salvatorelli, Storia d`Italia nel periodo fascista, I-II, Torino 1964, Verona 1972[2]; A. Lyttleton, Fascism: the Seizure of Power, London 1973, 1987[2]; A. Hamilton, L`illusione fascista. Gli intellettuali ed il fascismo 1922-1943, Milano 1972; G. Quazza (red.), Fascismo e societá italiana, Torino 1973; S. Sierpowski, Faszyzm we Włoszech 1919-1926, Wrocław 1973; E.R. Tannenbaum, Fascism in Italy. Society and Culture 1922-1945, London 1973; E.R. Papa, Fascismo e cultura, Venezia-Padova 1974; E. Gentile, Le origini dell`ideologia fascista, Bari 1975; U. Silva, Ideologia e arte del fascismo, Milano 1975; S. Bertoldi, Salo: vita e morte della Repubblica Sociale Italiano, Milano 1976; P. Danti, R. Sermonti, Storia del fascismo, I-IV. Roma 1976-1977; G. Bocca, La Repubblica di Mussolini, Roma 1977; A. De Grand, The Italian Nationalist Association and the Rise of Fascism in Italy, Lincoln 1978; J.W. Borejsza, Mussolini był pierwszy…, Warszawa 1979, 1989[2]; A.J. Gregor, Italian Fascism and Developmental Dictatorship, Princeton 1979; P. Cannistraro (red.), Historical Dictionary of Fascist Italy, Westport 1982; J. Ugniewska, Intelektualiści włoscy a faszyzm, „Zdanie” 1 (1983); J. Pollard, The Vatican and Italian Fascism 1929-1932, London 1985; D. Forgacs (red.), Rethinking Italian Fascism, London 1986; V. Panunzio, Il „secondo fascismo” 1936-1943, La reazione dell nuova generazione alla crisi del movimento e del regime, Milano 1988; E. Gentile, Storia del partito fascista, 1919-1922, Roma 1989; R.P. Domenico, Italian Fascists on Trial, 1943-1948, Chapel Hill 1991; R. Vignarelli, Storia delle origini del fascismo, Bologna 1991; A. De Grand, Fascist Italy and Nazi Germany. The „fascist” Style of Rule, London 1995; E. Gentile, La via italiana al totalitarismo. Il partito e lo Stato nel regime fascista, Urbino 1995; H. Woller, Die Abrechnung mit dem Faschismus in Italien 1943 bis 1948, München 1996.

2. Francja i kraje frankofońskie

„Ojcem-założycielem” f. francuskiego był syndykalista Georges Valois [właściwie: Alfred-Georges Gressent] (1878-1945); uczeń rewolucyjnego anarchosyndykalisty, teoretyka strajku generalnego, jako uniwersalnej metody zdobycia władzy przez proletariat, i apologety przemocy (Réflexion sur la violence, Paris 1908), który zainspirował zarówno Lenina, jak i Mussoliniego — Georgesa Sorela (1847-1922), 1906 Gressent „nawrócił się” na rojalizm (pseudonim przybrał właśnie na cześć dynastii Walezjuszy), nie przestając jednak być syndykalistą, wierząc natomiast, że monarchia da robotnikom to, czego odmawia im (burżuazyjna) republika; płaszczyzną tej ideowej hybrydy „syndykalizmu integralnego” (sindicalisme intégral) był antyliberalizm i antyparlamentaryzm; XII 1911 Valois uzyskał od Ch. Maurrasa zgodę na utworzenie, w ramach Action Française, studyjnego ośrodka „syndykalizmu monarchicznego”, w postaci Kółka Proudhona (Cercle Proudhon) — nazwanego tak na cześć XIX-wiecznego anarchosocjalisty (zwalczanego przez Marksa, który, mimo to, popełniał na nim plagiaty), europejskiego federalisty, życzliwego zarazem jednak monarchii i religii katolickiej, P.-J. Proudhona; eksperyment ten napotkał jednak ostry sprzeciw katolickiego korporacjonisty i „patriarchy” AF — markiza R. de La Tour du Pina, który zagroził ustąpieniem, i Cercle Proudhon zostało zlikwidowane; nowego wigoru dodało Valois dopiero powodzenie „marszu na Rzym” (XI 1923 został przyjęty na audiencji przez Mussoliniego), po którym podjął samodzielną akcję budowania rodzimego f. (z AF formalnie zerwał 11 X 1925); uznał też, że „nacjonalizm + socjalizm = faszyzm”, i że jest to model uniwersalny, a nie tylko lokalny, włoski, chociaż każdy f. powinien mieć swój koloryt własny, zgodny z „duchem narodu”; w wypadku Francji „duchem” tym miała być tradycja rewolucji 1789; przygotowaniem było utworzenie 21 II 1925 — dzięki finansowemu wsparciu „króla perfum” F. Coty`ego — tygodnika „Le Nouveau Siecle” („Nowy Wiek”), a bazą społeczną, podobnie jak we Włoszech, miał być ruch kombatancki; 16 IV 1925 powołane zostały Légions des Combattants, a 11 XI, na wiecu w sali Wagram i w obecności 6000 osób, polityczna organizacja Faisceau [neologizm ten był kalką fascio] des Combattants et des Producteurs; Faisceau podzielone zostały na 4 sekcje: 1/ kombatantów; 2/ producentów (zarówno chłopów i robotników, jak techników, urzędników i patronów małych przedsiębiorstw rodzinnych); 3/ młodzieżową; 4/ „obywatelską” (tzn. tych, którzy nie mieścili się w żadnej z poprzednich kategorii) oraz kobiecą; ich członkowie nosili ciemnoniebieskie kurty, błękitne koszule (bleu horizon), szare kapelusze i specjalne laski; od f. włoskiego została także przejęta idea „wodzostwa”; „legioniści” nie stosowali ani nie egzaltowali przemocy, natomiast ich wiece były systematycznie rozbijane przez bojówki lewicy; pośród założycieli i działaczy Faisceau byli m.in.: Jacques Arthuys, syn twórcy nacjonalizmu francuskiego — Philippe Barres, René de la Porte i słynny już wkrótce architekt modernistyczny — Le Corbusier; stan osobowy organizacji sięgnął 30 000 członków; Faisceau miały skupiać „wszystkich rewolucjonistów-weteranów”: robotników, syndykalistów, socjalistów, a nawet komunistów; Valois uznał wówczas, że złem w komunizmie jest jedynie sowietyzm i azjatyckie oraz słowiańskie barbarzyństwo, a „zeuropeizowani” komuniści mogą być cennym sojusznikiem w walce z plutokracją; stwierdził też z przekonaniem, że „aktualnie Moskwa jest na drodze do faszyzmu!” („Le Nouveau Siecle” 27 IV 1926); te „odkrycia” spowodowały uzasadnione ataki b. przyjaciół z AF, którzy dotychczas zachowywali kurtuazyjną neutralność: Maurras stawiał (zasadnie) pytanie, czy Valois jest opłacany z Rzymu, a Léon Daudet, przekręcając nazwę Faisceau, pisał, że „Valois tworzy fesso [franc. fesse — półdupek], czyli karykaturę włoskiego fascio, aby w jednakowego koloru koszule ubrać komunistycznych morderców i ich patriotyczne ofiary” („L`Action Française” 2 I 1926); jako pierwszy w Europie, Valois rzucił 2 XII 1926 ideę faszystowskiej „międzynarodówki” — przez wszystkich wówczas zignorowaną; ciągła radykalizacja Valoisa spowodowała cofnięcie subsydiów przez Coty`ego i odpływ ludzi o prawicowych poglądach (np. gdy zabroniono członkom używania „burżuazyjnych” parasoli); 1927/28 Valois rozczarował się do „mussolinizmu”, uznając, że ruch, który był „u swego zarania formą socjalizmu”, jest obecnie „jedną z form reakcji”; zdaniem Valoisa istnieje „faszyzm plutokracji i faszyzm ludowy. My zwalczamy pierwszy, a reprezentujemy ten drugi” („Le Nouveau Siecle” 25 II 1928); II 1928 organizacja została przekształcona w Legiony Federacji Bojowników Republikańsko-Syndykalistycznych (Légions Fédération des Combattants Républicains Syndicalistes), a 10 VI 1928 Valois założył Partię Republikańsko-Syndykalistyczną (Parti Républicaine Syndicaliste); od początku lat 30. stał się już zdeklarowanym „antyfaszystą” i pacyfistą (gdyż „walka przeciwko faszyzmowi i walka przeciwko wojnie to jedno i to samo”), przyjmując komunistyczną tezę, iż f. to narzędzie w rękach „wielkiego kapitału”; 1936 poparł „czerwoną” Republikę w Hiszpanii przeciwko narodowcom; za państwo faszystowskie uważał m.in. Polskę; z powodu udziału w ruchu oporu wywieziony 1941 do obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen, zmarł tuż przed wyzwoleniem.

Jak podkreśla P. Milza (Fascismes et idéologies réactionnaires en Europe (1919-1945), Paris 1969), poza nawias f. wyrzucić trzeba wszystkie doktryny i ugrupowania autorytarne (tak rojalistyczne, jak republikańskie), w których dominował nacjonalizm, w przeciwieństwie do uniwersalizmu doktryny faszystowskiej; wobec bezprzedmiotowości określania innych „lig” pozaparlamentarnych — takich, jak reprezentująca bonapartystowski republikanizm i plebiscytaryzm Młodzież Patriotyczna (Jeunesses Patriotes) „króla szampanów”, Pierre`a Taittingera, który podkreślał, że, jego „nacjonalizm społeczny” (nationalisme social) „tylko złe duchy mogą mieszać z narodowym socjalizmem” (national socialisme), czy konserwatywno-narodowe Krzyże Ogniste (Croix de Feu) płk. Françoisa hr. de La Rocque, z których 12 VII 1936 wyłoniła się Francuska Partia Społeczna (Parti Social Français), będąca ideową, i po części personalną (Edmond Barrachin), poprzedniczką gaullizmu — drugą chronologicznie organizacją faszystowską we Francji, założoną IV 1933, a rozwiązaną VI 1936, była dopiero Solidarność Francuska (Solidarité Française), choć część badaczy (D. Thomson, H. Coston) uważa ją również za bonapartystowską, podobnie efemeryczną Partię Socjalistyczno-Narodową (PSN; Parti Socialiste National) syna „króla koniaków”, Jeana Hennessy, powstałą 1932 z inspiracji b. socjalisty, dziennikarza i redaktora „La Victoire” — Gustave`a Hervé (1871-1944), która domagała się przywrócenia prezydenckiej republiki plebiscytarnej i uważała bonapartyzm za francuski odpowiednik f.; sponsorem SF był również François Coty (1874-1934), który założył (powielający tytuł jakobińskiej gazety Marata) dziennik „L`Ami du Peuple” („Przyjaciel Ludu”), adresowany do „przeciętnych Francuzów”; „wodzem” SF był b. mjr wojsk kolonialnych Jean Renaud ; wbrew często zawyżanym rachunkom, ruch pozostał do końca kadrowy, nie przekraczając, wg R. Rémonda, 10 000 członków; 1937 Renaud próbował go odtworzyć pod nazwą Parti du Faisceau Français; „w spadku” po SF pozostał jedynie emblemat galijskiego koguta na tle wschodzącego słońca; bardziej dynamiczny (acz o podobnej liczebności) okazał się, proklamowany 26 IX 1933 o zachodzie słońca pod Łukiem Triumfalnym, „ruch akcji rewolucyjnej” Francisme, którego wodzem był bohater wojenny, b. działacz Faisceau i redaktor „L`Ami du Peuple” — kpt. Marcel Bucard (1895-1946); w intencji Bucarda „Francisme jest we Francji tym, czym faszyzm we Włoszech”, a „francuski ruch faszystowski wywoła rewolucję, która uwolni lud i ocali kraj” („La Victoire” 20 VIII 1933); inicjatywę tę poprzedziło powstanie VII 1933 nacjonalistycznej grupy Les Francistes, której twórcy — publicysta Jacques Ploncard d`Assac (ur. 1910) i dziennikarz Henry Coston (ur. 1903) — zerwali później z radykalizmem i zajęli pozycje narodowo-katolickie; oficjalnie Parti Franciste powstała 11 XI 1933, a od V 1934 wydawany był tygodnik „Le Franciste”; 1935 do PF przyłączyła się, założona 1934 przez Pierre`a Clémentii Maurice`a Maurera, Francuska Partia Narodowo-Komunistyczna (Parti Française National-Communiste); symbolem francisme było zębate koło otaczające snop zboża z wbitym pośrodku galijskim toporem; „francyści” byli umundurowani w niebieskie koszule, granatowe spodnie i też granatowy beret baskijski; obowiązywała żelazna dyscyplina; organizacja była podzielona na 3 grupy: 1/ legionistów w wieku powyżej 30 lat; 2/ gwardzistów 18-30 lat; 3/ kobiety; mogli do niej należeć cudzoziemcy mieszkający we Francji, przyjmujący za swoje idee „francyzmu”; PF nie była początkowo antysemicka, deklarując, iż nie będzie czynić różnic pomiędzy katolikami, protestantami, wolnomyślicielami, żydami i muzułmanami („Le Franciste” II 1934); francisme miał natomiast oblicze radykalnie antyburżuazyjne: „francyści” składali równocześnie hołd św. Joannie d`Arc (która również dla Faisceau była „wielką francuską robotnicą”) i paryskim komunardom z 1871; po przeprowadzeniu rewolucji faszystowskiej (pojętej jako „druga Rewolucja Francuska”, gdyż „wolność została zdradzona, równość w społeczeństwie kapitalistycznym jest tylko żartem, a w reżimie bolszewickim będzie krwawą farsą; jeśli zaś chodzi o braterstwo, to mamy raczej klimat wojny domowej, a podziały nigdy nie były aż tak głębokie” — cyt. za: A. Jacomet, Les chefs du Francisme: Marcel Bucard et Paul Guiraud, „Revue d`histoire de la deuxieme guerre mondiale” 97/1975, s. 57) i zlikwidowaniu podziału na prawicę i lewicę, ludność „nowego” Państwa miała być „ujednolicona” w „totalną masę”; oficjalna dewiza „francyzmu” brzmiała: „Ani na prawo, ani na lewo, Naprzód!” (Ni a droite, ni a gauche, En avant!); wywodzący się ze środowiska katolickiego, główny ideolog francisme — filozof Paul Guiraud chciał f. „prawdziwie socjalistycznego”, będącego syntezą narodowego socjalizmu z francuskim dziedzictwem Proudhona, Drumonta, Sorela i Péguy; wg Guirauda „państwo totalitarne […] to samoobrona ludu”, a winno być ono rządzone przez wodza wspieranego przez „arystokrację pracy” (cyt. za: tamże, s. 55); oficjalny program francisme obiecywał „zaatakować niesprawiedliwość społeczną, która jest najczęstszym powodem przyjmowania zgubnych doktryn anarchii, marksizmu i bolszewizmu” oraz „uwolnić pracę od wszechwładzy pieniądza” (cyt. za: Ph. Machefer, Ligues et fascismes en France (1919-1939), Paris 1974, s. 45); inny „francysta” — Grégoire Lefranc pisał I 1934: „z całego serca dążymy do sojuszu z narodowosocjalistycznymi Niemcami”; Bucard reprezentował Francję na międzynarodowym kongresie faszystowskim w Montreaux 16/17 XII 1934; deklaratywnie „rdzennie francuski” francisme był właśnie najbardziej kosmopolitycznym f. „importowanym”; od 1936 PF stała się gwałtownie antyżydowska; po jej zdelegalizowaniu 18 VI 1936 przez rząd L. Bluma Bucard próbował odtworzyć ją pod szyldem, utworzonej 11 XI 1938, Zjednoczonej Partii Akcji Socjalistycznej i Narodowej (Parti Unitaire d`Action Socialiste et Nationale), zwracającej się przeciwko „reakcji plutokratycznej” i „judeomarksizmowi”, i zapowiadającej, iż „nie da się użyć prawicy konserwatywnej do gry przeciwko ludowi pracującemu”, acz „nie utożsamia ludu z międzynarodowymi ruchami negującymi ojczyznę” („L`Unitaire Français” 11 XI 1938); V 1939, na mocy loi Marchendeau, zakazującego wszelkich ataków przeciwko Żydom, PUASN została zdelegalizowana.

Pomimo pewnych podobieństw do f., ideowy tradycjonalizm i społeczny paternalizm ruchu, czynią wątpliwym faszystowski charakter Frontu Chłopskiego (Front Paysan), utworzonego 1934 przez dziennikarza, autora manifestu Widły w górę! (Haut les fourches!, Paris 1935), Henri Dorgeresa (1897-1962), stygmatyzowanego mianem „zielonego faszyzmu”; kolejną partią faszystowską we Francji, reprezentującą „antykomunizm proletariacki” (określenie E. Noltego), była zatem Socjalistyczna Partia Francji — Unia Jeana Jauresa (PSF; Parti Socialiste de France — Union Jean Jaures), nazywana potocznie „neosocjalistami”, albo „neojauresistami”; jej rodowód sięga grupy działaczy skupionych wokół b. współpracownika Jauresa — Pierre`a Renaudela, zainspirowanych także „socjalizmem narodowym” belgijskiego socjalisty H. de Mana; „neosocjaliści” pod wodzą (b. „porucznika” Léona Bluma) Marcela Déata (1894-1955) i Adriena Marqueta próbowali najpierw przechwycić kierownictwo Francuskiej Sekcji Międzynarodówki Robotniczej (SFIO), a wobec niepowodzenia, dokonali 5 XI 1933 rozłamu tworząc PSF; pociągnęła ona za sobą 30 deputowanych, 9 senatorów, 20 000 członków (na 130 000) i około 20 % sympatyków SFIO; redaktorem jej organu „La Vie Socialiste” był do śmierci (IV 1935) Reunadel; XI 1933 Emil Vandervelde odmówił przyjęcia PSF do Międzynarodówki Socjalistycznej; do 1936 Déat był zwolennikiem Frontu Ludowego, został też ministrem lotnictwa w radykalnym rządzie A. Sarrauta; po 1937 głosił pochwałę (wyeliminowanej już przez Hitlera) nazistowskiej ultralewicy braci Strasserów; wierny integralnemu pacyfizmowi Jauresa, 4 V 1939 Déat opublikował w „L'Oeuvre” słynny artykuł Umierać za Gdańsk? (Mourir pour Dantzig?).

Szybką ewolucję ku f. przeszła także, wywodząca się z — będącej ostoją III Republiki i wręcz pokrywającej się z najbardziej antykatolickim odłamem masonerii (Grand Orient de France) — Partii Radykalnej [właściwie: Radykalno-Socjalistycznej], tzw. Trzecia  Siła (Troisieme Force), założona 1932 przez Georgesa Izarda, do której dołączył b. wiceprzewodniczący frakcji parlamentarnej radykałów — Gaston Bergery, który jeszcze 5 IV 1933 rzucał hasło: „Przeciwko faszyzmowi -wspólny front!”, a V 1933 założył, nawiązujący do „neosocjalizmu”, Front Commun; XI 1934 TC i FC połączyły się we Front Społeczny (Front Social); po wizycie we Włoszech Bergery „uległ czarowi” ekonomiki faszystowskiej, natomiast „rozczarowany” Izard 1938 powrócił do SFIO.

Już nie tylko socjalistyczny, lecz wprost komunistyczny rodowód miała, utworzona 28 VI 1936 w ratuszu Saint-Denis — największa partia faszystowska we Francji, której aktywa, wg różnych szacunków, sięgały od 130 000 do 300 000 osób (choć niektórzy badacze twierdzą, że realnie nie przekraczały 60 000), Francuska Partia Ludowa (PPF; Parti Populaire Français); jej założyciel i wódz — świetny demagog Jacques Doriot (1898-1945), jak Mussolini — syn kowala, w młodości lider Jeunesses Communistes, a następnie „nr 2” (po M. Thorezie) w Komitecie Centralnym Francuskiej Partii Komunistycznej i deputowany z jej ramienia od 1924, był też wieloletnim działaczem Kominternu, znał osobiście Lenina i wszystkich innych czołowych bolszewików, lecz wyżej cenił „bardziej ludzkiego” Trockiego, niż „azjatyckiego brutala i mruka” Stalina; już od 1928 był krytykowany w partii za „socjaldemokratyczne wymiociny”, z powodu przeciwstawiania się zakazowi jednolitego antyfaszystowskiego frontu z socjalistami i innymi „siłami postępowymi”, czyli tej właśnie taktyki, którą Stalin sam kilka lat później narzucił ruchowi komunistycznemu; wykluczony z PCF (wraz z P. Marionem i b. sekretarzem redakcji „L`Humanité” C. Fegy`m) 16 V 1934, przez 2 lata występował jako „komunista niezależny”, a winietę jego pisma „L`Emancipation Nationale” wciąż zdobił sierp i młot; zrezygnował z postulatu kolektywizacji rolnictwa, ale nadal opowiadał się za Frontem Ludowym; w 1 numerze organu PPF Doriot stwierdzał, że 2 największe niebezpieczeństwa grożące Francji to konserwatyzm społeczny i ingerowanie z zagranicy w jej wewnętrzne sprawy („L`Emancipation Nationale” 11 VII 1936); pomimo zerwania z komunizmem program PPF był nie tyle antykomunistyczny, co antystalinowski oraz patriotyczny: jej przywódcy demaskowali agenturalność i finansowanie PCF z zewnątrz (J. Bardoux, Oskarżam Moskwę…, Warszawa 1937; J. Doriot, Pieniądze płyną z Moskwy, Warszawa 1937) i zapewniali (J. Doriot), że: Francja nie będzie krajem niewolników (Warszawa 1937); 65 % członków PPF stanowili robotnicy, lecz Doriot rzucił także hasło obrony klas średnich, deklarował też, że „Francuskie Państwo Ludowe będzie republikańskie” („La Liberté” 13 III 1938); przed wybuchem wojny PPF oficjalnie nie deklarowała się jako faszystowska, tylko ludowa i antykomunistyczna, a IV 1937 Doriot zaproponował wszystkim partiom antykomunistycznym stworzenie Frontu Wolności (Front de la Liberté) przeciwko Frontowi Ludowemu, wysuwając 2 warunki: 1/ „obrona wolności pracy, myśli, prasy, zebrań i handlu”; 2/ „absolutne respektowanie instytucji republikańskich” („L`Emancipation Nationale” 24 IV 1937); do FL zgłosiły akces: Republikańska Partia Narodowa i Społeczna P. Taittingera, Federacja Republikańska i b. wódz Solidarności Francuskiej, J. Renaud; 1937 PPF zaczęła także wypowiadać się pozytywnie o religii, co zyskało jej pochwałę od kard. A. Baudrillarta; 1938 nastąpił kryzys partii, naprzód, po ujawnieniu faktu subwencjonowania jej przez Włochy, wystąpił skarbnik (b. członek Croix de Feu) Pierre Pucheu, a po ugodzie monachijskiej, zerwali z PPF intelektualiści: B. de Jouvenel, A. Fabre-Luce, P. Drieu La Rochelle i Paul Marion; po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow Doriot domagał się rozwiązania „partii zdrajców” (tj. PCF) i uwięzienia jej szefów, a w przeciwieństwie do Déata popierał przystąpienie Francji do wojny przeciwko „dwóm formom nowoczesnego barbarzyństwa: pangermanizmowi i bolszewizmowi” („L`Emancipation Nationale” 8 IX 1939); był jedynym zmobilizowanym przywódcą partii politycznej; na stanowisku sekretarza generalnego zastąpił go I 1940 Victor Barthélémy.

W kontekście f. wymieniana jest wreszcie, działająca 1936-38, konspiracyjna organizacja antykomunistyczna: Tajny Komitet Akcji Rewolucyjnej (CSAR; Comité Sécret d`Action Revolutionnaire), która przeszła do historii pod nazwą „Kaptur” (La Cagoule), przydaną jej przez Maurrasa (któremu konspiratorzy skojarzyli się z Ku-Klux-Klanem), założona przez b. członka AF, inż. Eugene`a Deloncle`a (1890-1944).

F. we Francji to również „styl” ekspresji antyburżuazyjnych i antykomunistycznych zarazem poglądów, wyrażanych przez „nonkonformistycznych” intelektualistów, będących outsiderami zarówno prawicy jak i lewicy, jak reprezentanci „romantyzmu faszystowskiego”: P. Drieu La Rochelle (1893-1945) i R. Brasillach (1909-1945), będący „dysydentami” AF (oba określenia autorstwa Paula Séranta), podobnie jak krytyk filmowy Lucien Rebatet (1903-1972), dla którego jedynie polityczny antysemityzm AF był „rozmyty” i „źle zdefiniowany” (Les mémoirs d`un fasciste, t. I Les décombres 1938-1940, Paris 1976, s. 23); wpływowym organem f. intelektualnego był tygodnik „ Jesuispartout” („Jestem wszędzie”), założony 1930 przez konserwatywnego rojalistę z AF, Pierre`a Gaxotte`a, ale przejęty 1937 przez ekipę „romantyków faszystowskich” pod kierownictwem Brasillacha; bodaj najdziwaczniejszym nieporozumieniem — zważywszy gorący i mistyczny katolicyzm autora — była książka bliskiego „romantykom” bretońskiego arystokraty (z tego samego rodu, lecz z inaczej piszącej się gałęzi, co Chateaubriand) — Alphonse`a hr. de Chateaubrianta (1877-1951): Le gerbe de forces: nouvelle Allemagne (Paris 1937), w której przedstawiał Hitlera jako „anioła pokoju” i człowieka „nieskończenie dobrego”; entuzjastyczną książkę o Italii Mussoliniego (Ce que j`ai vu a Rome) napisał dziennikarz, redaktor tygodnika „Gringoire”, Henri Béraud (1885-1958); początkowo sympatykiem nazizmu, który jako pierwszy Francuz przeprowadził wywiad z kanclerzem-Hitlerem, i (wg własnego określenia) „wściekłym etatystą”, był też Bertrand bar. de Jouvenel des Ursins (1903-1987) — potomek jednego z najstarszych rodów Francji (lecz po matce pół-Żyd), który później zasłynął jako wybitny konserwatywno-liberalny filozof polityki (Du pouvoir, 1947); inni intelektualiści profaszystowscy bądź pronazistowscy, a zarazem propagatorzy „przyjaźni i pokoju między narodami” Francji i Niemiec, nazwani przez Maurrasa dosadnie „hitleromaniakami prawicy” (hitléromaniaques de droite), to: René Benjamin (1885-1948), Ramon Fernandez (1894-1944), Jacques Benoist-Méchin (1901-1983), Claude Jeantet (1902-1982), Jean Hérold-Paquis, Jean-Pierre Maxence, Georges Suarez, Paul-André Cousteau; natomiast b. działacz Faisceau — Philippe Barres (1896-?), który jeszcze 1933 unosił się z zachwytem Na fali hitlerowskiej (Sous la vague hitlérienne), zmienił całkowicie poglądy po Monachium i został pierwszym Francuzem, który VI 1940 zameldował się u gen. de Gaulle`a; szczególnie skomplikowany był przypadek wyśmienitego pisarza, odnowiciela francuskiej prozy — Louisa-Ferdinanda Céline`a [właściwie: L.-F. Destouches] (1894-1961): w jego wypadku wyjątkowo trafny, ze względu na materialistyczno-biologiczne widzenie spraw ludzkich, jest przymiotnik „zoologiczny” do rzeczownika „antysemityzm”; zapiekła nienawiść Céline`a do Żydów, eksplodująca (publicystycznie) w Drobiazgach pogromowych (Bagatelles pour un massacres, Paris 1937; polskie przekłady fragmentów: „Prosto z Mostu”, 1938 passim; „Literatura na świecie” 12/1990) i w L`Ecole des cadavres (1938), była jedynym powodem jego sympatii do nazizmu, a przy tym zintensyfikowaną postacią pogardy dla „ludzkich insektów” w ogóle; poza tym — pomijając pewną słabość do „oswojonego” komunizmu — Céline`a nie interesowała żadna, więc i faszystowska ideologia; nie tylko że nie był też nacjonalistą, ale Francuzami, zwłaszcza „neogroidalnymi Narbonnoidami” i „śródziemnomorskimi bękartami” z Południa pogardzał; wreszcie, motywem jego kolaboracjonizmu był integralny pacyfizm.

Podczas okupacji faszyści francuscy nie mieli większych możności działania dopóki, z jednej strony, w strefie wolnej (libre zone) kontrolę sprawowały suwerenne władze Państwa Francuskiego (potocznie: Vichy), z marszałkiem Ph. Pétainem na czele, z drugiej zaś strony, w strefie okupowanej, Niemcy tolerowali równolegle istnienie partii komunistycznej; pierwsze inicjatywy tego typu — anonsowane wspólnie 26 VIII 1940 przez dziennik „Le Matin” 3 grupy „antyżydowskie” i „antymasońskie”: Młody Front (Le Jeune Front), kierowany przez późniejszego „magnata prasowego” Roberta Hersanta, Straże Francuskie (Les Gardes Françaises) Charlesa Lefebvre`a oraz Francuska Partia Narodowo-Kolektywistyczna (Parti Français National-Collectiviste) Pierre`a Clémenti, jak również Francuska Partia Narodowo-Socjalistyczna (Parti National-Socialiste Français) Christiana Message`a i Francuska Krucjata Narodowego Socjalizmu (La Croisade Française du National-Socialisme) M.-B. de la Gâtinaisa — okazały się efemerydami; sytuacja uległa zmianie dopiero po ataku III Rzeszy na ZSSR; wszystkie powstałe wówczas organizacje faszystowskie, uprawiające aktywny „kolaboracjonizm” (collaborationnisme), motywowany antybolszewizmem oraz „internacjonalistyczną” ideą włączenia się w budowę zjednoczonej, narodowo-socjalistycznej, uwolnionej od „żydowskiej plutokracji” i „judeomarksizmu”, Nowej Europy pod przywództwem III Rzeszy, atakowały pétainowską Révolution nationale za konserwatyzm i „ciasny” nacjonalizm oraz demaskowały bierną „kolaborację” (collaboration), jako w istocie i w intencji antyniemiecką; ideowymi „ultrasami” kolaboracjonizmu byli redaktorzy i współpracownicy reaktywowanego 1940 tygodnika „Je suis partout”: Drieu La Rochelle, Brasillach (redaktor naczelny 1943-VIII 1944), Rebatet, Cousteau i in.; 19 X 1940 zaczął ukazywać się także, wyrażający poglądy Doriota dziennik „Le Cri du Peuple” („Krzyk Ludu”).

Pierwsze znaczące ugrupowanie faszystowskie podczas okupacji — Rewolucyjny Ruch Społeczny (Mouvement Social Révolutionnaire), wraz z organem prasowym: „La Révolution” — założył 1940 b. twórca „Kaptura”, Deloncle; do Komitetu Wykonawczego MSR, ujawnionego dopiero 1942, weszli m.in.: Jean Filliol, Jean Fontenoy i Henry Charbonneau; MSR starał się jednak utrzymywać dystans w stosunku do okupanta, toteż 1944 Deloncle został zamordowany przez Gestapo; 13 XII 1940 Déat utworzył Zgromadzenie Narodowo-Ludowe (RNP; Rassemblement National-Populaire), które I 1941 rozpoczęło gwałtowny atak na Pétaina i Vichy, oskarżając je o intrygowanie przeciw Niemcom razem z Żydami, „międzynarodowymi masonami” i „finansjerą amerykańską”, a podkreślając, że „miejsce Francji jest w Europie” („L`Oeuvre” 16 II 1941); niezmiennym hasłem RNP było: „Zintegrować się z Europą i przeprowadzić własną rewolucję” (S`intégrer a l`Europe et faire sa révolution); w polityce zagranicznej RNP głosił: współpracę francusko-niemiecką oraz ekonomiczną, polityczną i duchową konstrukcję Europy; w polityce wewnętrznej „oczyszczenie i ochronę rasy” oraz „ekonomię kierowaną” i „wyzwolenie proletariatu” („Rassemblement” VI 1941); II 1941 Bucard i Guiraud reaktywowali Parti Franciste; 28 II 1943 MSR, PF, RNP i kilka innych drobniejszych grup utworzyło Front Rewolucyjno-Narodowy (FRN; Front Révolutionnaire National); jego sekretarzem generalnym został Henri Barbe, a do Komitetu Kierowniczego weszli m.in.: Déat, Chateaubriant i Rebatet; za swój główny cel FRN uznał zlikwidowanie niesprawiedliwości społecznej i przeprowadzenie francuskiej oraz ogólnoeuropejskiej rewolucji socjalistycznej przeciwko sprzymierzonym siłom bolszewizmu i wielkiego kapitału międzynarodowego („Le Matin” 1 III 1943); odrębną drogą podążał Doriot, który początkowo był lojalny wobec Pétaina, lecz 22 VI 1941 reaktywował PPF i „L`Emancipation Nationale”; członkami Biura Politycznego PPF zostali m.in.: Barthélémy, Jeantet, Fernandez, Henri Lebre; program PPF zapowiadał budowę Francuskiego Państwa Ludowego (État Populaire Française); z inicjatywy PPF utworzony został 7 VII 1941 Legion Ochotników Francuskich przeciwko Bolszewizmowi (LVF; Légion des Volontaires Français contre le Bolchevisme), a Doriot, jako jedyny z liderów partii kolaboracjonistycznych, osobiście poszedł na front wschodni w niemieckim mundurze; LVF, przekształcony następnie we Francuską Dywizję „Charlemagne” w ramach Waffen SS, liczył ok. 10 000 żołnierzy; nie wszyscy ochotnicy byli jednak faszystami, jak np. arystokrata Christian de la Maziere; szlak bojowy Dywizji „Charlemagne” zakończył się 2 V 1945 w bunkrze Kancelarii Rzeszy w Berlinie, Doriot natomiast zginął w niewyjaśnionych okolicznościach 22 II 1945 na szosie pod Monachium, podobno ostrzelany przez amerykański samolot, być może jednak w zamachu sprokurowanym przez M. Bormanna.

O działających w Belgii ugrupowaniach radykalno-nacjonalistycznych i antyparlamentarnych można powiedzieć co najwyżej, i to jedynie o niektórych z nich, że zbliżały się do f., a czynnikiem uniemożliwiającym pełną identyfikację z nim był ich katolicyzm; utworzonemu 1922 w Liege Legionowi Narodowemu (Légion Nationale), pewne zewnętrzne formy organizacji typu faszystowskiego nadał jego lider od 1927 — Paul Hoornaert ; w czasie wojny członkowie LN wzięli udział w ruchu oporu, a Hoornaert zmarł w nazistowskim obozie koncentracyjnym; prawicowy rodowód i źródło inspiracji w AF oraz w meksykańskich cristeros miał także ruch Chrystusa Króla (Christus Rex); jego twórca i przywódca — Léon Degrelle (1906-1994) był początkowo wybijającym się działaczem Belgijskiej Partii Katolickiej; zrażony panującą w niej korupcją, zerwał z nią i przekształcił 1935 stworzoną przez siebie uprzednio sieć wydawnictw Christus Rex w ruch polityczny; od 1936 współpracował z nim Flamandzki Związek Nacjonalistyczny (VNV; Vlaamsch Nationalistich Verbond) Stafa de Cerqa i Hendrika Eliasa; „rexiści” domagali się powrotu do wartości tradycyjnych, silnego rządu, odpowiedzialnego tylko przed królem, wprowadzenia korporacjonizmu, ograniczenia — ale nie likwidacji — parlamentaryzmu, zastąpienia głosowania powszechnego głosowaniem rodzin (z dopuszczeniem kobiet do prawa głosu i przyznaniem votum pluralnego głowie rodziny); do f. zbliżyło „rexizm” pojawienie się w nim antykapitalistycznego radykalizmu; w wyborach V 1936 Rex zdobył 11,5 % głosów (w tym we francuskojęzycznej Walonii 25 %), 21 mandatów poselskich i 12 senatorskich; kryzys ruchu nadszedł 1937 z powodu wystawienia przez Degrelle`a swojej kandydatury na premiera przeciwko przywódcy partii katolickiej, Paulowi van Zeelandowi, co spowodowało potępienia Rex przez abpa Malines; w wyborach 1939 Rex zdobył tylko 4,4 % głosów i 4 mandaty; podobnie jak król Leopold III, Degrelle pragnął zachowania neutralności Belgii; po agresji Niemiec został, z pogwałceniem immunitetu, aresztowany wraz z ok. 1000 „rexistów” i wydany Francuzom, którzy poddawali go torturom; uwolniony przez rząd Pétaina, nie angażował się w kolaborację, dopóki integralności Belgii nie zaczęło zagrażać popieranie przez Niemców separatystycznego ruchu flamandzkiego Devlag (DVA), którego przywódca Van de Vile ogłosił, że Flamandowie są Niemcami w 200 %, i będą walczyć o przyjęcie do Rzeszy, oraz dawnego sojusznika de Clerqa, który dążył do połączenia Flandrii z Holandią w ramach Grossdeutschland; VII 1941 Degrelle zorganizował Ochotniczy Legion Antybolszewicki „Walonie” (wcielony VI 1943 jako brygada do 5 Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Wiking”) i został jego dowódcą na froncie wschodnim; brygada została zdziesiątkowana w walkach nad Dnieprem i w tzw. kotle czerkaskim, a rozbita w okolicach Wrocławia; IV 1945 Degrelle wraz z resztkami swojej formacji bronił przed Armią Czerwoną Berlina i został odznaczony za odwagę Krzyżem Żelaznym; V 1945 salwował się brawurową ucieczką samolotem z Norwegii do Hiszpanii; 1979 w liście otwartym do „brata w wierze” — Jana Pawła II przedstawił „negacjonistyczną” interpretację holocaustu.

We flamandzkiej części Belgii istniała Narodowa Federacja Flamandzka (VNV), wyrosła z założonej 1931 przez Jorisa van Severena (1894-1940) Flamandzkiej Federacji Narodowosolidarystycznej (Verenigde Diets Nationaal Solidaristen), zwanej potocznie Verdinaso; VNV głosiła początkowo hasło niepodległości etnicznie germańskiej Flandrii w unii (Dietsland) z Holandią, ale 1937 van Severen przedstawił koncepcję „Wielkiej Belgii”, mającej obejmować — na wzór późnośredniowiecznego Księstwa Burgundii — Belgię, Holandię, Luksemburg oraz francuską Pikardię i Burgundię, co nie zyskało aprobaty innych liderów partii; z separatystami sympatyzował najwybitniejszy pisarz flamandzkojęzyczny, Felix Timmermans (1886-1947); V 1940 van Severen został zabity przez żołnierzy francuskich; część działaczy VNV podjęła kolaborację z Niemcami.

W innym, częściowo frankofońskim kraju — Szwajcarii, sympatyk Mussoliniego, płk. Arthur Fonjallaz, założył 1934 Szwajcarski Ruch Faszystowski (Mouvement Fasciste Suisse); nieco większy zasięg miał, działający od 1932 w kantonach germańskich i bliższy NSDAP, Front Narodowy (Nationale Front), który wydawał czasopismo „Der Eiserne Besen” („Żelazna Miotła”); NF wymagał od swoich członków aryjskiego pochodzenia; 1935 należało do niego 10 000 osób; uzyskał też względny sukces w wyborach kantonalnych w Zurychu (6,2 % głosujących) i w Schaffhausen (27,1 %); po serii szykan administracyjnych (zakazano m.in. noszenia mundurów organizacyjnych — „szarych koszul”) i rozłamów został 1943 zdelegalizowany.

K. Zakrzewski, Jerzy Valois, uczeń Sorela, Lwów 1929; J.-P. Maxence, Histoire de dix ans, Paris 1939; R. Rémond, Y-a-t-il un fascisme français?, „Terre humaine” 7-8 (1952); R. Girardet, Note sur l`esprit d`un fascisme français 1934-1939, „La revue française de science politique” 3 (1955); P. Sérant, Le romantisme fasciste. Étude sur l`oeuvre de quelques écrivains français, Paris 1960; E. Weber, Nationalism, Socialism and National-Socialism in France, „French Historical Study” 3 (1962); R.J. Soucy, The Nature of Fascism in France, „Journal of Contemporary History” 1 (1966); J. Philippet, Les Jeunesses Patriotes et Pierre Taittinger (1924-1940), Paris 1967; J.-L. Loubet del Blaye, Les Non-conformistes des années 30. Une tentative de renouvellement de la pensée politique française, Paris 1969; P. Milza, L`Italie fasciste devant l`opinion française 1920-1940, Paris 1967; A. Jacomet, Bucard et le francisme, Nanterre 1970; P. Ory, Dorgeres et le dorgérisme, Nanterre 1970; R.J. Soucy, Fascism in France — the Case of Maurice Barres, Berkeley 1972; R. Bourderon, Le régime de Vichy était-il fasciste?, „Revue d`histoire de la deuxieme guerre mondiale” 91 (1973); P.-M. Dioudonnat, „Je suis partout”, 1930-1944. Les maurrassiens devant la tentation fasciste, Paris 1973; J. Levey, Georges Valois and the Faisceau: The Making and Breaking of a Fascist, „French Historical Study” 2 (1973); P. Machefer, Ligues et fascismes en France, 1919-1939, Paris 1974; G. Allardyce, Jacques Doriot et l`esprit fasciste en France, „Revue d`histoire de la deuxieme guerre mondiale” 97 (1975); Y. Guchet, Georges Valois. L`Action Française, le Faisceau, la République syndicale, Paris 1975; A. Jacomet, Les chefs du Francisme: Marcel Bucard et Paul Guiraud, „Revue d`histoire de la deuxieme guerre mondiale” 97 (1975); R. Tucker, The Fascist Ego: A Political Biography of Robert Brasillach, Berkeley 1975; Z. Sternhell, Anatomie d`un mouvement fasciste en France. Le Faisceau de Georges Valois, „Revue française de science politique” 2 (1976); K-J. Müller, Die Französische Rechte und der Faschismus in Frankreich 1924-1932, [w:] Industrielle Gesellschaft und Politischen System. Beitrage zur Politischen Sozialgeschichte, Bonn 1978; Z. Sternhell, La droite révolutionnaire en France 1885-1914. Les origines françaises du fascisme, Paris 1978; A. Deniel, Bucard et le francisme, Paris 1979; R.J. Soucy, Fascist Intellectual. Drieu La Rochelle, Berkeley 1979; M. Zimmermann, Die Literatur des Französischen Faschismus. Untersuchung zum Werk Pierre Drieu La Rochelle 1917-1942, München 1979; J. Blatt, Relatives and Rivals: The Responses of the Action Française to Italian Fascism, 1919-1926, „European Studies Reviev” 3 (1981); T. Janasz, Zjawisko faszyzmu w przedwojennej Francji (1919-1939), „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 7 (1981); R.J. Soucy, Centrist Fascism: The Jeunesses Patriotes, „Journal of Contemporary History” 2 (1981); Z. Sternhell, Ni droite ni gauche, l`idéologie fasciste en France, Paris 1983; A. Douglas, Violence and Fascism: The Case of the Faisceau, „Journal of Contemporary History” 4 (1984); J.-P. Brunet, Jacques Doriot: du communisme au fascisme, Paris 1986; P. Burrin, La dérive fasciste: Doriot, Déat, Bergery, 1933-1945, Paris 1986; R.J. Soucy, Fascism in France: The First Wave 1924-1933, New Haven 1986; J. Eisler, Od monarchizmu do faszyzmu. Koncepcje polityczno-społeczne prawicy francuskiej 1918-1940, Warszawa 1987; P. Milza, Fascisme français: passé et présent, Paris 1987; L. Rebatet, Od Céline`a do Céline`a, „Literatura na świecie” 12 (1990); R.J. Soucy, French Fascism and the Croix de Feu: A Dissenting Interpretation, „Journal of Contemporary History” 1 (1991); D. Pater, Leon Degrelle wódz Rex`u, „Szczerbiec” 4 (1995); R.J. Soucy, Fascism in France: The Second Wave, New Haven-London 1995; D. Vercruyss, Flandryjski Lew, „Szczerbiec” 1/2 (1998).

3. Kraje iberyjskie i  Ameryka Łacińska

Intelektualne korzenie f. w Hiszpanii sięgają awangardowego dwutygodnika „La Gaceta Literaria” (1927-32) — organu „Pokolenia `27”, z którym współpracowali komuniści, anarchiści i faszyści; 1929 na jej łamach ukazał się przekład Techniki zamachu stanu Malapartego, który zainspirował najwybitniejszego intelektualistę faszystowskiego w Hiszpanii — Ernesta Giméneza Caballero (1899-1988); 16 III 1933 założył on dziennik „El Fascio”, już po pierwszym numerze zakazany przez reżim republikański.

Ramy organizacyjne nadał f. inny współpracownik wymienionych pism, uważany przez wielu za jedynego „autentycznego” faszystę hiszpańskiego — Ramiro Ledesma Ramos (1905-1936); był on uczniem wybitnego filozofa J. Ortegi y Gasseta, podobnie jak mistrz, uformowanym przez idealistyczną filozofię niemiecką; 1930 przebywał 4 miesiące na uniwersytecie w Heidelbergu i zapoznał się tam z Mein Kampf, który później tłumaczył na hiszpański; II 1931 zredagował, wraz Juanem Aparicio (ur. 1906), Manifest polityczny podboju państwa (Manifesto politico de la conquista del Estado), głoszący organizację życia na zasadach syndykalizmu i zapowiadający wywłaszczenie wielkich właścicieli ziemskich oraz przekazanie ziemi syndykatom chłopskim; 14 III 1931 założył tygodnik „La Conquista del Estado”; ideą przewodnią Ledesmy było połączenie robotniczego anarchosyndykalizmu z nacjonalizmem, co miało dać syntezę w postaci nacionalsindicalismo, ten zaś byłby zdolny zarówno do pokonania marksizmu, jak przezwyciężenia tradycjonalizmu; ulubiony slogan Ledesmy brzmiał: „Precz ze starym, niech żyje nowe!” (Abajo lo viejo y arriba lo nuevo), głosił też hasła: „Niech żyje sowiecka Rosja! Niech żyje Germania Hitlera! Niech żyje Hiszpania, którą stworzymy!”; f. włoski uważał za zbyt umiarkowany, a jego idolem był Hitler, na którym wzorował nawet swoją fryzurę; 10 X 1931 ogłosił powstanie Junt Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej (JONS; Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista), których czarno-czerwony sztandar nawiązywał do tradycji anarchistycznej; JONS powstały przez połączenie z działającą od VI 1931 w Valladolid, niewielką grupą Juntas Castellanas de Actuación Hispanica, skupioną wokół tygodnika „Libertad”, którą kierował Onésimo Redondo Ortega (1905-1936); pomiędzy obu środowiskami i ideologami zachodziły jednak fundamentalne różnice: Ledesma był ultraradykałem, republikaninem i z niechęcią odnosił się do religii i tradycji katolickiej Hiszpanii, natomiast Redondo, pomimo faszystowskiej retoryki, był w gruncie rzeczy konserwatystą oraz katolikiem i monarchistą, dla którego — podobnie jak dla Giméneza — „f.” był tylko nową nazwą i formą „krucjaty”; obaj liderzy nie byli więc w stanie uzgodnić wspólnego programu, toteż 1933 działalność liczących kilkaset osób (głównie studentów) Juntas praktycznie zamarła, i nie pozostało im nic innego, jak przyłączyć się (13 II 1934) do założonej 29 X 1933 przez José Antonia Primode Riveray Saenzde Heredia (1903-1936) Falangi Hiszpańskiej (Falange Espanola); ta ostatnia jednak, pomimo charakterystycznego dla ruchów narodowo-radykalnych łączenia wątków lewicowych z prawicowymi, rewolucyjnych z tradycjonalistycznymi, a nawet żarliwego katolicyzmu z odcieniem pewnego antyklerykalizmu, była na tyle oryginalnym i wysublimowanym duchowo wytworem „hiszpanizmu” (hispanidad), że nie może być uważana za ruch par excellence faszystowski, a co najwyżej za pokrewny mu w pewnych punktach i w „stylu”; charyzmatyczny idealista José Antonio wielokrotnie zresztą dystansował się do f., a do hitleryzmu miał stosunek bezwzględnie negatywny; niechętny „paniczowi” Primowi (który miał tytuł markiza de Estella) Ledesma, który po połączeniu został jednym z „triumwirów” (obok Prima i Ruiza de Alda z FE) FE-JONS, wystąpił z niej 14 I 1935, wraz z częścią b. JONS i organizacji związkowej Narodowo-Syndykalistyczna Centrala Robotnicza (CONS; Central Obrera Nacional-Sindicalista); wydał 6 numerów tygodnika „La Patria Libre”, a 11 VII 1936 pierwszy i ostatni numer „Nuestra Revolución”, w której potępił przygotowania „sił reakcyjnych” do antyrepublikańskiego powstania; mimo to, aresztowany 1 X 1936, zginął 29 X w samosądzie, dokonanym przez milicjantów w madryckim więzieniu Ventas; wywodzący się z JONS nurt lewicowo-faszystowski, reprezentowany przez Manuela Hedillę (1902-1970), został bezwzględnie rozbity przez F. Franco, po puczu podjętym przez Hedillę 14/15 IV 1937 w Walencji, w proteście przeciwko dokonanemu przez Caudillo połączeniu Falangi z karlistami i innymi „reakcjonistami” w jedną Hiszpańską Falangę Tradycjonalistyczną (Falange Espanola Tradicionalista y de las JONS); skazany na śmierć Hedilla ocalił życie jedynie dzięki dyplomatycznemu wstawiennictwu ambasadora niemieckiego; po „autentycznym” f. JONS pozostały we frankizmie jedynie hasła autorstwa Giméneza: „Naprzód Hiszpanio!” (Arriba Espana) i „Hiszpania jedna, wielka i wolna!” (Espana una, grande y libre!) oraz emblemat „jarzma i strzał” (yugo y flechas), zaczerpnięty przez Juana Aparicio z heraldyki kastylijskich los Reyes Católicos.

W Portugalii efemeryczna grupa faszystowska — Partia Narodowych Syndykalistów — miała z kolei rodowód prawicowy; utworzyli ją XII 1932 dysydenci z monarchistycznego i nacjonalistycznego Integralismo Lusitano (Integralizm Luzytański): dr Rolao P r e t o (1887-1977) i Alberto hr. de Monsarás (1889-1959); organem PNS był tygodnik „A Revoluçao”; jej celem było zbudowanie Integralnego Państwa Syndykalistycznego; „narodowi syndykaliści” nosili niebieskie koszule z białą opaską z czerwonym krzyżem św. Andrzeja na ramieniu; 1935 PNS podjęła, wspólnie z anarchosyndykalistami, próbę przewrotu wymierzoną w autorytarny rząd A. de Oliveiry Salazara, lecz została spacyfikowana i rozwiązana, Preto wydalono z kraju, a pozostałych członków wcielono do państwowych organizacji korporacyjnych.

Ruch faszystowski w Brazylii zrodził się, podobnie jak włoski futuryzm i „katolicki faszyzm” Giméneza, na gruncie awangardy artystycznej; z tamtejszej odmiany modernizmu wyrósł kierunek nazwany verdamorelismo (od brazylijskich barw narodowych: zielonej i żółtej), który reprezentowali pisarze: Paolo Menotio del Picchia, Cassiano Ricardo i Plinio Salgado (1895-1975), organizujący w Sao Paulo „Tygodnie Sztuki Współczesnej”, pomyślane jako promocja „kultury wyłącznie brazylijskiej”; 1930 Salgado odbył podróż po Europie, gdzie zafascynował go włoski f.; po powrocie założył Stowarzyszenie Studiów Politycznych (Sociedade de Estudos Politicos), na bazie którego, i wraz z Ligą Pracy (Cearense do Trabalho), utworzył X 1932 Brazylijską Akcję Integralistyczną (AIB; Acçao Integralista Brasileira); głównym ideologiem AIB, prócz samego Salgado (O que é Integralismo, 1933; A Doutrina do Sigma, 1936), był młody (ur. 1910) filozof — fenomenolog, Miguel Reale (O Estado Moderno, I-II, 1934-35); główne hasło AIB brzmiało: „Bóg, Naród, Rodzina!”, program zaś był połączeniem wątków religijnych i narodowych z radykalizmem społecznym: położono w nim nacisk na „uginanie się Brazylii pod jarzmem obcego kapitalizmu” i sprowadzeniem jej do roli kolonii; pozytywnie zaś, „Stara Republika” z 1889 — pozytywistyczna (dosłownie: Brazylia była jedynym krajem na świecie, który przyjął pozytywizm A. Comte`a za swoją oficjalną doktrynę państwową, co znalazło też wyraz w haśle widniejącym na fladze państwowej — Ordem e Progresso /Ład i Postęp/), liberalna i masońska — miała być zastąpiona przez państwo zbudowane na przedstawicielstwie klas społecznych, nie zaś partii politycznych; „prawdziwą niepodległość” (verdadeira independiencia) od „amerykańsko-żydowskiej” finansjery miała zapewnić nacjonalizacja banków, środków komunikacji, kopalń i źródeł energii hydroelektrycznej; z początku AIB była elitarnym ruchem intelektualistów, ale szybko zdobyła szerszą bazę społeczną (choć wyłącznie miejską); w szczytowym momencie rozwoju (1937) liczyła 250 000 członków i zbudowała strukturę dublującą struktury państwa, od sądów i policji po komórki artystyczne; wyróżniającą cechą — zorganizowanych według zasady „wodzowskiej” i hierarchicznej (Izba Czterdziestu) „zielonych koszul” — był rozbudowany rytuał, nawiązujący po części do katolicyzmu, a po części do obrzędów Indian Tupi; symbolem ruchu był znak Sigmy, noszony na opasce na ramieniu zielonej koszuli; „integraliści” pozdrawiali się indiańskim okrzykiem Anaue!, charakter rytualny miały też dialogi pomiędzy dowódcą każdego szczebla ruchu a drużyną, których elementem była wspólna modlitwa za Brazylię — „przyszłe mocarstwo wśród mocarstw, które zbudujemy mocą naszego ducha, siłą naszych serc i odwagą naszych ramion”; symbolika integralistyczna obejmowała także śluby i pogrzeby członków ruchu — nawet panna młoda musiała mieć na sukni znak Sigmy; najważniejszą ceremonią integralistycznej „liturgii” były coroczne obchody pierwszego marszu AIB, kończone powitaniem wschodu słońca, „które oświeciło cztery wieki brazylijskiej historii”; do 1937 AIB współpracowała z autorytarnym prezydentem — dyktatorem, twórcą „Nowej Republiki” (której konstytucja wzorowana była na polskiej Konstytucji Kwietniowej) — Getúlio D. Vargasem, kiedy jednak ten, rozwiązując wszystkie partie, rozwiązał także AIB, „integraliści” podjęli 10/11 V 1938 (wyjątkowo nieudolną, stłumioną siłą jednego pistoletu samego prezydenta i 12 żołnierzy przybyłych piechotą na odsiecz) próbę puczu, zresztą bez wiedzy samego „wodza”; AIB została zdelegalizowana, Salgado „nakłoniony” do emigracji, wyjechał do Portugalii, a Reale powrócił do nauki akademickiej.

„Podboju państwa” dokonał natomiast 4 VI 1943 w Argentynie twórca populistycznej odmiany f., nazwanej „justycjalizmem”, albo od jego nazwiska „peronizmem” — płk. Juan Domingo Peron (1895-1974); entuzjazm mas pomagała mu rozbudzać, znaleziona w domu publicznym, charyzmatyczna małżonka Evita; zrazu Peron pełnił jedynie funkcję wiceprezydenta i ministra wojny oraz pracy i bezpieczeństwa socjalnego, przeprowadzając demagogiczne reformy, które zyskały mu miano „wodza ludzi bez koszul”, ale zrujnowały gospodarkę: skrócenie czasu pracy, rozbudowanie świadczeń socjalnych, wypłacanie „13 pensji”; już jako prezydent od 1945 przeprowadził nacjonalizację wielkich przedsiębiorstw i banków; ustrój „justycjalistyczny” miał się znajdować „w połowie drogi” między kapitalizmem a komunizmem; wszystkie ważniejsze decyzje rządu były konsultowane ze związkami zawodowymi, które zdominowały państwo, łącznie z Partią Peronistyczną; politykę reżimu cechował także silny antykatolicyzm: zniesione zostały niektóre święta kościelne, a wprowadzone rozwody; po wydaleniu nuncjusza papieskiego Peron został obłożony ekskomuniką; peronizm został obalony w drodze powstania wojskowego 8 IX 1955, lecz jeszcze 1973-76 nastąpiła jego recydywa, drogą demokratycznych wyborów prezydenckich; „drugi peronizm”, obejmujący ponowną prezydenturę Perona, a po jego śmierci — jego następnej żony „Izabelity”, cechował jeszcze większy radykalizm socjalny; kres położył mu dopiero kolejny przewrót wojskowy.

F. Bravo Martínez, José Antonio: el hombre, el jefe, el camarada, Madrid 1939; F. Bravo Martínez, Historia e Falange Espanola de la JONS, Madrid 1943; F. Ximénez de Sandoval, José Antonio (Biografia), Madrid 1949; S.G. Payne, Falange. A History of Spanish Fascism, Stanford 1961; B. Nellessen, Die verbotene Revolution. Aufstieg und Niedergang der Falange, Hamburg 1963; B. Nellessen, José Antonio Primo de Rivera. Der Trubadour des spanischen Falange, Stuttgart 1965; E. Alvarez Puga, Historia de la Falange, Barcelona 1969; T. Borrás, Ramiro Ledesma Ramos, Madrid 1971; S.G. Payne, Spanish Fascism in Comparative Perspective, „Iberian Studies” 1 (1973); J.J. Campos, El fascismo en la crisis de la segunda República, Madrid 1979; (zb.), O Fascismo em Portugal, Lisboa 1982; P. Machcewicz, Falanga. Program społeczny przed wybuchem wojny domowej i jego recepcja w Hiszpanii frankistowskiej, „Dzieje Najnowsze” 1-2 (1990); B. Koszel, Faszyzm w Hiszpanii (1931-1937), „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 14 (1991); B. Gola, Hiszpański faszyzm przed wybuchem wojny domowej 1936, „Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu”, Nauki Społeczne VII, 227 (1992); K. Olszewski, Początki faszyzmu w Hiszpanii, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 16 (1993); A. Costa Pinto, Salazar`s Dictatorship and European Fascism. Problems of Interpretation, New York 1995; M. Radzewicz, Akcja Integralistyczna, „Szczerbiec” 1 (1996); M. Radzikowski, W kręgu justycjalizmu, „Szczerbiec” 2-3 (1996); B. Kozieł, Apostoł narodowego syndykalizmu, „Szczerbiec” 10-12 (1996).