Hierarchia

Jacek Bartyzel

HIERARCHIA (gr. hierarchía, łac. ordo — „święte rządy”, od hierós — święty, nadprzyrodzony i árchein — kierować, zaczynać) — uporządkowany i ustopniowany układ bytów, zjawisk, struktur, funkcji i pojęć, rozpoznawany w różnych aspektach rzeczywistości przez metafizykę, teologię, prawo kanoniczne, socjologię i myśl polityczną, psychologię, metodologię nauk, językoznawstwo i inne dyscypliny w zależności od ich przedmiotu i zakresu kompetencji.

Słowo h. wprowadził neoplatonik chrześcijański Pseudo-Dionizy Areopagita w dziełach: O hierarchii niebiańskiej (Perí tes ouranías hierarchías) i O hierarchii kościelnej (Perí tes ekklesiastikés hierarchías) dla oznaczenia ustopniowanej drogi prowadzącej od Boga do stworzenia i z powrotem; h. jest świętym źródłem zróżnicowań bytów i zasadą pierwotnie organizującą te zróżnicowania, ujawniającą moc stwórczą Boga oraz doskonałość stworzenia, a także porządkiem w świecie duchów (h. anielska) i w społeczności wiernych (h. kościelna).

1. W metafizyce h. oznacza porządek rzeczy wynikający z ich naturalnego zróżnicowania, układ podporządkowań bytów oparty na ich zależności przyczynowo-skutkowej; w etyce przybiera postać h. dóbr, a w aksjologii — h. wartości; w zależności od odnajdywanych podstaw hierarchizowania rzeczy filozofowie wyróżniali następujące typy h. bytów: 1o zjawiskową — pośród agregatów jednej lub kilku pracząstek kosmosu (jońscy filozofowie przyrody): 2o przeciwieństw pomiędzy światem bytów widzialnych i niewidzialnych oraz wewnątrz nich (Parmenides, Platon); 3o substancji — wg formy organizującej świat bytów ożywionych i nieożywionych oraz tych, które powstały z natury i tych, które są dziełem sztuki (Arystoteles); 4o hiposta z bytów gradualistycznie emanujących z Jedni (Plotyn); 5o form istotowych w trojakim stanie bytowania istot ogólnych oraz wg klucza aktu i możności (Awicenna, Jan Duns Szkot); 6o istniejących bytów determinowanych zarówno co do istoty, jak i treści bytu, przez akt istnienia realizujący bytowość konkretów w sposób analogiczny i zróżnicowany (św. Tomasz z Akwinu); 7o orzeczników dotyczących pojęć tworzonych przez intelekt (W. Ockham) lub kategorii a priori (I. Kant); 8o procesu istoczenia się ducha absolutnego w dialektyce stawania się (G.W.F. Hegel).

2. W Kościele h. to grupa duchowieństwa (episkopat) wewnętrznie zróżnicowana ze względu na pełnione urzędy i funkcje; ma ona pochodzenie nadprzyrodzone, będąc darem pochodzącym „z góry”, tj. od Chrystusa jako hiera arché — świętego początku; urzeczywistnia się z prawa Bożego przez strukturę święceń (ordo, sakrament) i dystrybucję władzy (iurisdictio); jej widzialnym zwieńczeniem jest prymat biskupa Rzymu (papieża) jako Zastępcy (wikariusza) Chrystusa i następcy św. Piotra (Księcia Apostołów).

3. W społeczeństwie h. oznacza ustrój, w którym rozkład władzy, autorytetu i przywileju jest nierównomierny i zarazem usystematyzowany tak, że społeczeństwo zostaje ułożone na wielu „szczeblach”, władza, autorytet i przywilej są ze sobą powiązane, a przywileje są nierozerwalnie złączone z odpowiedzialnością; h. jest zasadą prawa naturalnego, a człowiek, który rządzi się nią, „pozostaje wierny powołaniu do szlachetności i żywi pogardę dla ograniczonych horyzontów, dla życia zamykającego się w kręgu niskich namiętności” (P. Kłoczowski, Ciało polityczne, „Res Publica” 1989, nr 2, 2).

W średniowieczu, porządek bytowy w świecie stworzonym i kierowanym przez Boga oraz porządek zbawienia dokonującego się w Kościele, myśl chrześcijańska, metodą analogii bytowej, rozpoznawała jako kompatybilny z porządkiem społeczno-politycznym chrześcijańskiej monarchii stanowej z 3 stanami (duchowieństwem, rycerstwem i mieszczaństwem) wypełniającymi 3 podstawowe funkcje życiowe: kultową, obronną i produkcyjną (oratores, bellatores, laboratores); hierarchicznemu uporządkowaniu świata społecznego odpowiada porządek w duszy, polegający na tym, że władze niższe podlegają wyższym, te zaś — najwyższej prawdzie, którą jest Bóg; zasadą podporządkowania w obu wypadkach jest solidarne dążenie wszystkich (stanów — władz duszy) do pokoju i dobra wspólnego: „Jeżeli w wojsku panuje porządek, giermek poddany jest rycerzowi, rycerz grafowi, a graf księciu. Wszyscy pragną pokoju, toteż każdy spieszy drugiemu z pomocą. Podobnie każda władza powinna być poddana drugiej i pomagać jej w walce, po to by w duszy zapanował błogi pokój i spoczynek” (Mistrz Eckhart, Kazanie 31, w: Kazania, Poznań 1986, 233/4); taki porządek jest realizacją ładu Bożego na ziemi i uporządkowaniem różnych płaszczyzn życia (państwowej, urzędniczej, wojskowej etc.); istnienie struktury hierarchicznej myśl tradycyjna uważała za warunek niezbędny dla legitymizmu władzy, tj. postrzegania jej jako legitymowalnej, a nie arbitralnej i tyrańskiej oraz raczej w kategoriach autorytetu pochodzącego „z góry” (od Boga jako jedynego autorytetu absolutnego oraz źródła i dawcy wszelkiego autorytetu ziemskiego) aniżeli samej „nagiej” władzy identyfikowanej z siłą; taki sens h. („porządku Kolejności” w społeczeństwie umiejscowionym w „wielkim łańcuchu bytów” wszechświata), jak również katastrofalne skutki „kryzysu Kolejności” (crisis of Degree), z wielką mocą wyraził jeden z ostatnich spadkobierców średniowiecza w kulturze europejskiej, William Shakespeare:

„Nawet niebiosa, planety i ziemia
Uznają stopień, pierwszeństwo i miejsce,
Niezmienność, drogę, proporcję, kształt, porę,
Urząd i zwyczaj w całym swym porządku.
(…)
Lecz gdy planety zmieszane złowrogo
Wpadają w nieład, jakie plagi, jakie
Starcia złowróżbne, jaka wściekłość morza,
Trzęsienia ziemi i wichrów szaleństwo,
Lęk, zmiany, groza — gniotą, rozszarpują,
Wstrząsają, aby wyrwać z korzeniami
Jedność i pokój zaślubione w państwach!
O jeśli zachwiać rzeczy kolejnością,
Ową drabiną najwyższych zamysłów,
Choroba stoczy osiągnięcia! Jakże
Społeczność, stopnie w szkole, bractwa w miastach,
Handel spokojny do odległych brzegów;
Jak pierworództwo i prawo starszeństwa,
Korony, berła i wieńce zwycięstwa
Mogłyby miejsce uzyskać właściwe,
Gdyby nie owe stopnie kolejności?
Zniszczcie kolejność, zwolnijcie tę strunę
I posłuchajcie, jaki rozdźwięk wzrośnie!
Rzecz każda zaraz na inne uderzy:
Wzburzone wody urosną nad brzegi
I w papkę zmienią cały ten glob twardy.
Słabość zostanie niewolnicą siły
I syn nikczemny zamorduje ojca.
Siła ma dobra być, inaczej dobro
I zło, wśród których wiekuistej kłótni
Tkwi sprawiedliwość, utracą swe imię -
A z nimi zniknie także sprawiedliwość.
Wówczas rzecz każda przemieni się w siłę,
Siła w pragnienie, a pragnienie w żądzę;
A żądza, wilk ten wszechogarniający,
Wsparty podwójnie siłą i pragnieniem,
Musi zagarnąć wszystko jako zdobycz
I wreszcie pożre sama siebie”.

(Troilus i Cressida, I, 3, przeł. M. Słomczyński)

Świadomość nieodzowności h. słabła wraz z postępami sekularyzacji w czasach nowożytnych, a zasadniczy cios zadały jej atomistyczne, indywidualistyczne i egalitarystyczne ideologie liberalizmu, demokracji i socjalizmu; współcześnie w jej obronie występują tylko niektóre (odrzucające kompromisy z cywilizacją demoliberalną) nurty konserwatyzmu i katolickiej nauki społecznej; przykładowo, papież Pius XI zaznaczał, że „…grubo mylą się ci, co plotą, jakoby w społeczeństwie wszyscy mieli równe prawa i że nie ma tam żadnego prawowitego stanowiska podrzędnego i nadrzędnego” (Divini Redemptoris, Warszawa 2002, 21), a jeden z niewielu mędrców naszych czasów N. Gómez Dávila przypominał, że: „Dyscyplina, ład i hierarchia to wartości estetyczne. (…) W hierarchicznym społeczeństwie ćwiczy się siłę wyobraźni i nie nadyma nadmiernie jednostki, jak dzieje się to w społeczeństwie demokratycznym” (Na straconym posterunku, Bielsko-Biała 2004, 63, 64).

M. Sieniatycki, Początki hierarchii kościelnej. Studium historyczno-dogmatyczne, Lwów 1912; E. Ruffini, La gerarchia della Chiesa negli Atti degli Apostoli e nelle Lettere di San Paolo, Roma 1921; G. Weippert, Das Prinzip der Hierarchie, Hamburg 1932; A. Amorth, La nozione di gerarchia, Milano 1936; L.M. De Bernardis, Le due potesta e le due gerarchie della Chiesa, Roma 1943, Genova 1946[2]; T.L. Campbell, Dionysius the Pseudo-Areopagite, the Ecclesiastical Hierarchie, Warszawa 1955, 1981[2]; L. Dumont, Homo hierarchicus. Le systeme des castes et ses implications, Paris 1966, 1979[2]; T. Münz, Die soziale Hierarchie komplexer Gesellschaften. Merkmale, Ursachen, Funktionen und Formen der sozialen Schichtung, Erlangen 1967; J. Evola, Gerarchia e democrazia, Padova 1977; A.O. Lovejoy, Wielki łańcuch bytu [1936], Warszawa 1999; A. Maryniarczyk, Hierarchia bytów, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 4, Lublin 2003.