Jerzy Braun

Jacek Bartyzel

BRAUN Jerzy Bronisław, ur. 1 IX 1901 w Dąbrowie Tarnowskiej, zm. 17 X 1975 w Rzymie, poeta, dramaturg, prozaik, scenarzysta filmowy, teoretyk teatru, filozof, publicysta, harcerz i polityk. Pochodził z rodziny o bogatej tradycji kulturalnej i patriotycznej (dziadek ze strony matki — Konstanty Miller — przyjaźnił się z Norwidem i został uwieczniony w Promethidionie; babka — Seweryna z Żulińskich — była krewną członka Rządu Narodowego w Powstaniu Styczniowym, Romana Żulińskiego, powieszonego na stokach Cytadeli wraz z Trauguttem). Od 1913 w skautingu, redaktor pisma harcerskiego „Czuwaj”, autor wielu popularnych pieśni harcerskich, w tym „Płonie ognisko i szumią knieje”, oraz współautor międzynarodowego hymnu harcerek „Hej, przed nami bramy świata”. Ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r., odznaczony Krzyżem Walecznych (którego nie odebrał). Studia polonistyczne na UJ ukończył w 1923. Wielogatunkową twórczość literacką uprawiał od 14 roku życia; jako eseista debiutował szkicem Kilka słów o futuryzmie (Kr 1921), jako poeta — tomikiem Najazd centaurów (Kr 1922). Należał do grupy poetyckiej „Helion” i był prezesem krakowskiego koła „Lit-Art”. W latach 1926-28 redagował pierwszą edycję krakowskiego dwutygodnika „Gazeta Literacka”, społecznie lewicującego i pomyślanego jako konkurencja dla stołecznych „Wiadomości Literackich”. Do 1928 opublikował jeszcze dwa tomy wierszy (Oceaniada, Kr 1922; Dywan rozkwitający, W 1924) i dwie powieści fantastyczne (Kiedy księżyc umiera, Kr 1925; Hotel na plaży, W 1927) w stylu ekspresjonistycznym. W tym samym czasie nawiązał także współpracę z J. Lejtesem jako scenarzysta filmowy (Huragan, Mocny człowiek według S. Przybyszewskiego, Halka, Pod banderą miłości, Odsiecz wiedeńska).

Przełomowym wydarzeniem w intelektualnej biografii B. było zetknięcie się w 1928 z myślą mesjanistycznego filozofa epoki romantyzmu, Józefa Marii Hoene Wrońskiego (1776-1853). Filozofia „absolutna” (resp. „racjonalizm kreacjonistyczny”) Wrońskiego pogłębiła romantyczną orientację kulturową i artystyczną B., który jej propagowaniu oraz rozwijaniu podporządkował odtąd całą swoją aktywność pisarską i publiczną. Metafizyka wrońskistowska oraz nastrój eschatologiczny przenikają tak poezję tego okresu (Ziemia i niebo, W 1930; Tancerz otchłani. Poezje 1928-1932, Pz 1933; poemat Epitafium. Na odsłonięcie pomnika Hoene Wrońskiego na cmentarzu w Neuilly, W 1934), jak (niedokończoną powieść) filozoficzną Cień Parakleta. Cz. I. Wiktor, (W 1931). Po zakończonej konfliktem z prezesem Józefem Jankowskim, interpretującym filozofię Wrońskiego w duchu okultystyczno-mistycznym, działalności w Towarzystwie im. Hoene Wrońskiego, trybuną dla propagowania racjonalistycznej wykładni mesjanizmu uczynił B. dwutygodnik (od 1937 dwumiesięcznik) „Zet”, ukazujący się pod jego redakcją w Warszawie w latach 1932-39. Z pismem tym, którego tytuł symbolizuje we wrońskizmie zasadę „Z”, czyli Piękna Absolutnego, będącego „zbiegiem celowym” zasad „X” i „Y” (Dobra i Prawdy Absolutnej), współpracowali — zwłaszcza w pierwszych dwóch latach jego istnienia — nie tylko zdeklarowani mesjaniści, jak Czesław Jastrzębiec-Kozłowski, Paulin Chomicz czy Antoni Madej, ale również m. in.: W. Sebyła, J. Czechowicz, B. Miciński i S.I. Witkiewicz, który w Bibliotece „Zetu” opublikował słynną rozprawę O Czystej Formie.

Program ideowo-artystyczny „Zetu” inspirowany był, prócz mesjanizmu Wrońskiego, polską poezją romantyczną, estetyką Norwida, teatrem Wyspiańskiego i „filozofią życia” Brzozowskiego (Metafizyka pracy i życia. Rzecz o Stanisławie Brzozowskim. W 1934). Mesjanizm, w rozumieniu B., stanowić miał w pełni zadowalającą odpowiedź na kryzysowy stan cywilizacji i kultury współczesnej, pogrążonej w materializmie teoretycznym i praktycznym, zwracającą umysły na powrót ku idei Boga i ideom Czystego Rozumu, zdolną odnowić ład moralny w życiu prywatnym i publicznym. Miało to być możliwe dzięki odkryciu przez filozofię „absolutną” ontologicznych i intelektualnych warunków autokreacji (samostworzenia się) człowieka, interpretowanej jako eschatologiczny cel wskazany człowiekowi przez Chrystusa w rozmowie z Nikodemem: oportet vos nasci denuo („trzeba, abyście się na nowo narodzili”); przy czym imperatyw „powtórnych narodzin z Ducha Świętego” pojmowany jest tu nie tylko w sensie przemiany duchowo-moralnej, ale także jako nakaz transcendującego poznania intelektualnego, umożliwiającego finalnie przejście od „wiary” do „pewności” religijnej. W pracy Hoene Wroński a Polska współczesna. O nowy ład moralny w świecie cywilizowanym (W 1932) zarysował B. koncepcję rozwiązania porewolucyjnych antynomii duchowych i społecznych epoki poprzez Federację Państw, Unię Kościołów oraz koalicję pracy i kapitału; w książce Kultura polska na bezdrożach. O nowy kształt polskiej kultury narodowej (W 1936) postulował wytworzenie przez każdą kulturę narodową jej swoistego ideału posłanniczego, oraz syntezę kultury „wysokiej” z kulturą ludową; w Zagadce dziejowej Polski. Próba historiozofii, (W 1937, 1938[2] apelował o syntezę dziejowych ideałów „Polski Królewskiej” i „Polski Szlacheckiej”, oraz o przezwyciężenie antynomii narodu i państwa w duchu „neonacjonalizmu posłanniczego” i „neoimperializmu konstruktywnego”, mającego w ostateczności doprowadzić do wytworzenia ideału „kultury ideokratycznej” (oznaczającej prymat ducha nad materią) i zbudowania przez Polskę — we współpracy z bałto-słowiańskimi narodami ościennymi — „katolickiego imperium apostolskiego, zdynamizowanego twórczo przez mesjanizm”.

Zarówno na łamach „Zetu”, jak drugiej serii (1931-34) „Gazety Literackiej”, rozwijał koncepcję „teatru antynomialnego”, tj. rozwiązującego zarysowaną w Nie-Boskiej komedii Krasińskiego antynomię społeczną prawicy i lewicy, odpowiadającą, jego zdaniem, antynomii rozumowej Dobra i Prawdy, oraz soteriologicznego teatru „stającej się historii”, ukazanej profetycznie przez Wyspiańskiego w finale Akropolis; próbą praktycznej realizacji takiego teatru były dramaty: Rewolucja. Dramat w pięciu aktach (1931; rkps Biblioteka KUL, sygn. 1047), Christopher. Misterium narodowe (1933; rkps. Bibl. KUL, sygn. 1048) i Dni Konradowe. Dramat w trzech aktach (1935; nagrodzony na konkursie sztuk o tematyce legionowej; fragm. publ. w „Kurierze Literacko-Naukowym” i w „Zecie”).

W drugiej połowie lat 30. B., który był zawsze sympatykiem marszałka Piłsudskiego, zaangażował się politycznie na prawym, szukającym porozumienia z Obozem Narodowym, skrzydle obozu sanacyjnego; nawiązał współpracę z tygodnikiem „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, wyrażającym poglądy tzw. nacjonalistów legionowych (grupa „Jutra Pracy” J. Hoppego); współorganizował Porozumienie Młodej Prasy („Słowo”, „Prosto z Mostu”, „Myśl Polska”, „Zet” i „Merkuriusz”), a wraz z historykiem i działaczem konserwatywnym K.M. Morawskim stanął na czele Agencji Antymasońskiej. Uzasadniał również teoretycznie jedynowładczy model ustrojowy, głosząc, że „władza nie należy do narodu, lecz wypływa z istoty praw moralnych, a sprawować ją może tylko jednostka” (U źródła władzy, „Droga” 1930 nr 11).

Podczas wojny i okupacji B. odgrywał znaczącą rolę tak w życiu wojskowo-politycznym, jak kulturalnym Polski Podziemnej. Już w X 1939 utworzył konspiracyjną organizację Nowa Polska, z której wiosną 1940 — połączeniu się z „Warszawianką” Hoppego, „Grunwaldem” K. Sieniewicza i „Wspólnotą” K. Studentowicza wyłonił się ruch społeczno-kulturalny UNIA, skupiający liczne grono intelektualistów i artystów o poglądach katolicko-narodowych, w tym m. in.: F. Konecznego, A. Górskiego, K. Tymienieckiego, K. Kumanieckiego, Z. Kossak, J. Osterwę i S. Jaracza. W sferze kultury działalność Unii przejawiła się m. in. wydawaniem pisma (redagowanego przez B.) „Kultura Jutra”, pracami studyjnymi Instytutu Europy Środkowej, wykładami Wszechnicy Narodowej oraz przedstawieniami Teatru Rapsodycznego, kierowanego przez M. Kotlarczyka, z udziałem m. in. K. Wojtyły. Formuła ideowa „unionizmu”, w ujęciu B., oznaczała „unię człowieka z człowiekiem, unię pracy i kultury, unię człowieka z narodem, unię narodów w ludzkości, unię wszystkich w Chrystusie, unię człowieka i ludzkości z Bogiem”. W II 1943 B., jako prezes Unii podjął, mimo sprzeciwu „ortodoksyjnych” wrońskistów z P. Chomiczem na czele, decyzję o jej połączeniu z chrześcijańsko-demokratycznym Stronnictwem Pracy, zostając jednocześnie członkiem Zarządu Głównego SP. Z ramienia tego stronnictwa wszedł także do kierownictwa Egzekutywy Naczelnej Samoobrony Społecznej (SOS) i Komisji Głównej Kierownictwa Walki Cywilnej (KWC). W czasie Powstania Warszawskiego stał na czele Inspektoratu Propagandy oraz BiP-u w Śródmieściu; był także redaktorem „Barykady Powiśla”. Po upadku Powstania udało mu się uniknąć niewoli i przedostał się do Krakowa. W III 1945 objął przewodnictwo podziemnego parlamentu — Rady Jedności Narodowej, a od 27 VI 1945 był także p.o. Delegata Rządu RP na Kraj. Pod jego przewodnictwem 5 VII 1945 RJN odbyła ostatnie zebranie (w Krakowie) i uchwaliła (antydatowany na 1 VII), opracowany przez B. i Z. Zarembę dokument, znany powszechnie pod nazwą Testamentu Polski Walczącej.

Aresztowany przez UB wraz z żoną w XI 1945 podczas próby przekroczenia granicy w Cieszynie, w więzieniu przebywał do III 1946. Zwolniony, został redaktorem opozycyjnego, katolicko-narodowego „Tygodnika Warszawskiego”. Opublikował Balladę o Warszawie. Poemat (W 1946) i tom Poematów (W 1948). W I 1948 uzyskał magisterium z filozofii na KUL. 3 IX 1948 został wraz z żoną, bratem i całym zespołem redakcyjnym „Tygodnika Warszawskiego” ponownie aresztowany. W śledztwie, nadzorowanym przez J. Różańskiego, przeszedł około 250 „badań”, utracił oko i miał dwa zawały; na rozprawie został „ukarany” (za „harde” zachowanie) odebraniem prawa do obrony, a prokurator wnosił o „wyeliminowanie go ze społeczeństwa przez wyrok śmierci”. 19 IV 1951 Wojskowy Sąd Rejonowy skazał go, na podstawie dekretu PKWN z 31 VIII 1944 o wymiarze kary dla „faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy… oraz zdrajców Narodu Polskiego”, na dożywocie. Wyrok odbywał na Mokotowie, a następnie w Rawiczu i we Wronkach, gdzie mimo przebytego trzeciego zawału prowadził tajne wykłady dla współwięźniów i ułożył oraz zapamiętał dwa cykle poetyckie: Moja Matka (wyd. fragmentów: Londyn 1967) i duchową biografię Mickiewicza Prometej-Adam (wyd.: Londyn 1980).

W V 1956 obniżono mu wyrok do 12 lat więzienia i przyznano roczny urlop zdrowotny; ostatecznie wyrok został uchylony dopiero 12 VI 1957, zaś 5 V 1958 wojskowa prokuratura oczyściła go z fałszywych zarzutów. Wiosną 1957 został wiceprezesem Oddziału Warszawskiego ZLP oraz KIK i zorganizował jego dwie sekcje: religioznawczą i filozofii polskiej.

Zaabsorbowany nadchodzącym Soborem Watykańskim II, przekazał — za pośrednictwem Prymasa Wyszyńskiego — dykasteriom watykańskim ponad 1000-stronicowy memoriał zawierający propozycje do schematów soborowych. Po długich i uciążliwych staraniach otrzymał w V 1965 paszport i wyjechał do Rzymu, gdzie pełnił rolę nieoficjalnego eksperta d/s ekumenizmu. Dwukrotnie przyjął go na prywatnej audiencji papież Paweł VI, któremu wręczył rozprawę Paolo VI e la riforma morale della politica (wyd.: R 1972). Pisał artykuły do „L`Osservatore Romano”, wygłaszał prelekcje w Radio Watykańskim, brał udział w kongresach filozoficznych i teologicznych. Mimo skrajnie trudnych warunków materialnych, prowadził ożywioną działalność odczytową na obu półkulach, pisał i wydawał książki w językach: polskim, włoskim, francuskim, angielskim i niemieckim. Był pomysłodawcą i redaktorem monumentalnego dzieła kilkudziesięciu autorów krajowych i emigracyjnych Poland in Christian Civilisation (London 1985), obrazującej 1000-letni wkład kultury polskiej w chrześcijańską cywilizację europejską; sam uczcił Millenium rozprawą Tysiąclecie chrześcijaństwa w Polsce (Londyn 1966). Zmarł na kilka godzin przed zamierzonym wygłoszeniem referatu na kongresie filozoficznym poświęconym Mądrości Krzyża. W kilka dni po śmierci ukazała się jego rozprawa Virgo Maria. Rola Marii w historii zbawienia (R 1975), napisana jako spełnienie votum uczynionego podczas zagrożenia karą śmierci.

Na emigracji powstała znacząca część dorobku pisarskiego B., zwłaszcza z dziedziny filozofii teoretycznej, estetyki, filozofii moralnej i teologii, ale również poezji, przy czym wiele napisanych zarówno wówczas, jak w latach 40. dzieł (m. in.: Unionizm, Zarys doktryny ideowej Unii, Nowy świat kultury, Marksizm, kapitalizm i gospodarka dynamiczna, Wroński a filozofia tomistyczna, Główne problemy filozofii, Istota i droga dziejowa Kościoła, Podstawy moralne państwa i prawa, Podstawy moralne katolickiej nauki społecznej, Problem nieśmiertelności) pozostaje nadal w rękopisach.

Z opublikowanych dzieł filozoficznych na szczególną uwagę zasługują: Aperçu de la philosophie de Wroński (R-Irlande 1969), Problem metody genetycznej w filozofii Hoene Wrońskiego (Londyn 1971), Filozofia Norwida (R 1972), Wiara szukająca rozumu. Teologia mistyczna i droga zbawienia (Toronto-Ontario-Canada 1974) oraz Z dziejów filozofii Boga. Nowe aspekty metafizyki Absolutu (Rzym-Londyn 1974), w których podjął wysiłek skonfrontowania mesjanizmu Wrońskiego zarówno z tradycyjną nauką Ojców i Doktorów Kościoła, jak z nowymi prądami teologicznymi (R. Garrigou-Lagrange, K. Rahner, J. Moltmann) i filozoficznymi (neotomizm egzystencjalny, fenomenologia, egzystencjalizm, hermeneutyka). Dokonał precyzyjnego rozróżnienia pomiędzy mistycyzmem orientalnym a prawowierną mistyką chrześcijańską i wskazał na zgodność z tą ostatnią mesjanizmu Wrońskiego, który piętnował pseudo-mistyczny ezoteryzm „band piekielnych”; ukazał „poznanie absolutne” (przenikające „istotę wnętrzną” Absolutu) nie tylko jako możliwy najwyższy stopień poznania filozoficznego, ale również jako dowartościowanie Zasługi — dopełniającej Łaskę — w dziele zbawienia; zaprezentował wrońskizm jako filozofię transcendencji Absolutu, przekraczającą ograniczenia arystotelesowskiego immanentyzmu i kosmologizmu, tudzież rozwiązującą sprzeczność pomiędzy idealizmem a realizmem metafizycznym w ideo-realizmie odkrywającym Prawo Stworzenia każdej rzeczywistości, zawierającej koniecznie element bytu i wiedzy (myśli). Podczas pobytu na Zachodzie B. odkrył i zrewaloryzował także — spostponowany ongiś przez Kanta — tzw. dowód ontologiczny na istnienie Boga, zaprezentowany przez filozofa scholastycznego św. Anzelma z Canterbury, stawiając tezę, iż dowód ten, zakładający możność dedukcji istnienia Boga z pojęcia o Nim, staje się możliwy do przeprowadzenia w świetle czystej transcendencji Aktu jako warunku wszelkiej rzeczywistości, który nie może nie istnieć, skoro cokolwiek istnieje i skoro istnieje nawet ten, co twierdzi, że Bóg nie istnieje. Przyjął także Anzelmiańską dewizę fides quaerens intellectum (wiara szukająca rozumu), jako najwłaściwszy sposób ujęcia relacji wiedzy do wiary.

Filozoficznym opus magnum B. jest rozpoczęta jeszcze przed wojną, a ukończona na emigracji i wydana w roku śmierci autora Krytyka rozumu twórczego. Zarys estetyki czystej (R 1975) — dzieło unikalne w dorobku estetyki nie tylko polskiej, a prawie zupełnie nie znane. Zbudowana na fundamencie kreacjonizmu Wrońskiego, a uzupełniona odkryciami psychologizmu Diltheya, fenomenologii i teorii Czystej Formy S.I. Witkiewicza, „estetyka czysta” B. stanowi próbę wyjaśnienia dynamiki procesu twórczego za pomocą analizy struktur świadomości uwikłanych w ten proces oraz sił konstrukcyjno-produkcyjnych, jakie powstają spontanicznie z gry tych struktur, zdefiniowanych jako: akt poznawania estetycznego, akt woli estetycznej i akt wartościującej samooceny, czyli uczucia estetycznego. W ujęciu B. „fenomen sztuki” stanowi najwyższą, obok religii i filozofii, manifestację ludzkiego życia duchowego, pozaintelektualną i praktycznie bezinteresowną, ale zdolną zestroić zarówno dążność poznawczą, jak egzystencjalny wysiłek woli w czystym akcie kreacyjnym; sztuka jest to zatem „czynność, zużytkowująca świadomie i celowo własny wstrząs egzystencjalny i myślny danej osobowości do pobudowy Dzieła, w którym nagi podmiot noumenalny, tj. czyste, transcendentne Ja może się urzeczywistnić, osiągając wreszcie tożsamość swej wiedzy absolutnej (Rozumu Stwórczego) i poszukiwanego przez nią absolutnego bytu”.

Na polu poetyckim najdojrzalszym osiągnięciem B. jest tom Rytmy włoskie (Londyn 1974), który, uzupełniony o cykle: Kontynenty i Gasnąca Era, został wydany w kraju (W 1977) pod wspólnym tytułem Oddech planety. Poezja ta zdaje się przekraczać wszelkie ramy rodzajowe przez nasycenie jej pierwiastków lirycznych nie tylko epickim rozmachem ewokowanych obrazów, ale również dramatyzmem przywoływanych topoi i zdarzeń, a bywa że i zdialogizowanej narracji. Ukazuje ona B. jako poetę kultury i historii, odczuwającego z mocą „patos przemijania”, „amfiteatr historii” i „ugrzęzłe w tajemnicy istnienia Leibnizowskie monady”; apokaliptycznego wizjonera eschatonu dziejów przecinanych „wyrocznym gestem” Apollona-Chrystusa na sykstyńskim fresku.

Dz.: (wybory poezji) Patos przemijania. Z wierszy dawnych i nowych. W 1960; Wybór poezji. Ballada o Warszawie. Passaic, New Jersey 1967; Tancerz otchłani i inne wiersze. W 1997; Muza poezji w celi Jerzego B., Kr 1997.

Opr.: K. Czachowski, Poszukiwanie absolutu, „Gazeta Polska” 92 (1933); W. Zambrzycki, Jerzy B., niestrudzony krzewiciel idei polskiej, „Merkuriusz Polski Ordynaryjny” 30 /128/ (1936); M. Starost, Poeta przemilczany, „Myśl Polska” 17 (1936); A. Kubacki, Propagator hitleryzmu i jego obrońcy czyli „zdrowie moralne Trzeciej Rzeszy”, „Głos Ludu” 252 (1947); Oświadczenie w sprawie Jerzego B., „Tygodnik Warszawski” 37 (1947); S. Lichański, Spadkobierca polskiego romantyzmu, „Tygodnik Warszawski” 36 (1948); J. Zawieyski, Słowo o poezji Jerzego B., Przedmowa do: J. Braun, Patos przemijania. W 1960; S. M., Jerzy B. — pisarz, poeta, człowiek, Przedmowa do: J. Braun, Wybór poezji. Ballada o Warszawie. Passaic, New Jersey 1967; J. Ostrowski, Przyjaciel Hoene Wrońskiego, „Wiadomości” (Londyn) 6 (1971); Działalność naukowa Jerzego B., „Biuletyn Towarzystwa Filozofii i Teologii Chrześcijańskiej” R 1971; H. Żurkowska, Ambasador kultury polskiej, „Wiadomości” (Londyn) 1496 (1974); T. Kudliński, O Jerzym B. wspomnienie z dawnych lat, „Tygodnik Powszechny” 46 (1975); J. Rychlewski, Szkic do portretu Jerzego B., „Więź” 4 /216/ (1976); J. Łobodowski, Ostatni mesjanista, „Wiadomości” (Londyn) 41-42 (1976); Jan Ostoja, Jerzy B. 1901-1975, „Novum” 1 (1977); M. Szyszkowska, Jerzy B., „Ruch Filozoficzny” 1-2 (1977); J. Bartyzel, „Kryzys” czy „przesilenie”? Mesjanizm jako próba przezwyciężenia świadomości katastroficznej. Ł 1979 (II obieg): Id., Teatr antynomialny Jerzego B. na tle estetyki racjonalizmu kreacjonistycznego, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” vol. XXXVII, 3 (1983); Id., Jerzy B. — człowiek i dzieło, „Tygodnik Powszechny” 42 (1985); Z. Mierzwiński, Filozof, poeta i harcerz, „Kierunki” 42 (1985); K. Braun, Jerzy B. 1901-1975, „Zeszyty Historyczne” (P) 98 (1991); M. Żychowska, Jerzy B. 1901-1975, harcerz, poeta, filozof, publicysta, mąż stanu. Tarnów 1993; J. Bartyzel, Pomiędzy mesjanizmem a katastrofizmem. Wstęp do historiozofii Jerzego B., „Pro Fide, Rege et Lege” 18 (1994); E. Żuk, Wstęp do: Muza poezji w celi Jerzego B., Kr 1997; W. Smaszcz, Przemiany poezji Jerzego B., [w:] J. Braun, Tancerz otchłani i inne wiersze. W 1997.