Maurice Barrès

Jacek Bartyzel

BARRÈS Maurice, ur. 19 VIII 1862 w Charmes-sur-Moselle (Lotaryngia), zm. 4 XII 1923 w Neuilly k/Paryża, francuski powieściopisarz, eseista, teoretyk nacjonalizmu i działacz patriotyczny.

Nad życiem, twórczością i koncepcją ideowo-polityczną B. zaciążyło doświadczenie w dzieciństwie wojny 1870 roku, okupacji, a wreszcie częściowej aneksji przez Prusy jego „małej ojczyzny”: Lotaryngii wraz z Alzacją. Po ukończeniu liceum w Nancy rozpoczął studia w Paryżu i równolegle twórczość literacką. Pierwsze książki poświęcił poznanym osobiście pisarzom: Anatol France (Paris 1883) i Huit jours chez Monsieur Renan (Paris 1888); przeżył również fascynację dramatem muzycznym Wagnera, a nawet odbył „pielgrzymkę” do Bayreuth. W latach 1883-84 był związany z ezoterycznym „Zakonem Martynistów”, założonym przez jego szkolnego kolegę S. de Guaitę. W 1888 ukazał się pierwszy tom jego trylogii powieściowej: Le Culte du moi — Sous l`oeil des Barbares (T. 2. Un homme libre, Paris 1889; T. 3. Le Jardin de Bérénice, Paris 1891), która wraz z powieścią L`ennemi des lois (Paris 1893) i „zbiorem idei namiętnych” Du sang, de la volupté et de la mort (Paris 1894) przyniosła mu rangę i sławę pierwszego z pisarzy tego pokolenia.

Obejmując (I 1889) redakcję wychodzącego w Nancy dziennika „Le Courrier de l`Est” określił się politycznie jako „republikanin-rewizjonista”, tj. dążący do rewizji konstytucji w kierunku likwidacji parlamentaryzmu i ustanowienia instytycji cezarystycznych: suwerennej władzy Szefa Państwa (Chef d`État) i plebiscytaryzmu. Program ten, zbieżny z celami skupiającej się wokół b. ministra wojny, generała G. Boulangera, koalicji antyliberalnej, zaprowadził B. w szeregi „bulanżystów”, których reprezentował (1889-93) w Zgromadzeniu Narodowym. 4 VII 1892 opublikował w „Le Figaro” artykuł programowy La querelle des nationalistes et des cosmopolites, gdzie po raz pierwszy w historii termin „nacjonalizm” został użyty do zdefiniowania i określenia zasadniczych dążeń kierunku tego ideowo-politycznego: zachowania tradycji narodowej, zaprowadzenia protekcji narodu (w dziedzinie socjalno-ekonomicznej) i przebudowy państwa na zasadach decentralistycznych (Tradition, Protection, Décentralisation). Jako redaktor „La Cocarde” (1894-95) oraz założyciel i kandydat do parlamentu Republikańskiego Komitetu Socjalistyczno-Nacjonalistycznego (1896-98) głosił B. w tym okresie koncepcję „pewnego socjalizmu” (un certain socialisme), tzn. sprzyjającego kreatywności każdej jednostki i społecznej solidarności narodu zorganizowanego w korporacje zawodowe.

Po wybuchu w 1898 „sprawy Dreyfusa” (affaire Dreyfus), która spolaryzowała definitywnie francuskie życie polityczne III Republiki na realizujący cele masonerii obóz laicko-republikański oraz broniący armii i Kościoła obóz nacjonalistyczny, B. jako jeden z czołowych „antydreyfusardów”, w odpowiedzi na utworzenie przez intelektualistów lewicy Ligi Praw Człowieka, zainicjował pozaparlamentarną Ligę Ojczyzny Francuskiej (la Ligue de la Patrie française), do której przystąpiła ponad połowa członków Akademii Francuskiej. Jednocześnie zaanagażował się w działalność reaktywowanej właśnie (a założonej przez P. Déroulede`a jeszcze w 1882) nastawionej na „akcję bezpośrednią” Ligi Patriotów (la Ligue des Patriotes), łączącej ustrojowe idee republikańskiej odmiany bonapartyzmu z program rewanżu (revanche) na Prusach w polityce zagranicznej. Pozycję najwyższego autorytetu w całym obozie narodowym potwierdziło objęcie przez B. intelektualnego patronatu nad organizującą się wówczas także Akcją Francuską (l`Action française), choć ostatecznie, mimo szacunku i przyjaźni, którymi darzył jej głównego teoretyka, Ch. Maurrasa, nie przyjął ofiarowanego mu kierownictwa AF.

Z początkiem nowego stulecia opublikował swoje najważniejsze książki: drugi i trzeci tom zapoczątkowanej w 1897 powieścią Les déracines (przekł. pol.: Wyrwani z gruntu ojczystego, 1904) drugiej trylogii Le Roman de l`Energie nationale: L`Appel au soldat (Paris 1900) i Leurs Figures (Paris 1902); eseje Amori et dolori sacrum (Paris 1903) i Le Voyage de Sparte (Paris 1906) oraz opus magnum teoretyczne: Scenes et Doctrines du nationalisme (Paris 1902). W 1906 został przyjęty do Akademii Francuskiej i powrócił też do Izby Deputowanych (w której zasiadał już do końca życia), jako elekt I dzielnicy Paryża reprezentujący koalicję lig nacjonalistycznych, katolików „przyłączonych” (rallies) do Republiki z Ludowej Akcji Liberalnej oraz konserwatystów republikańskich. Jako deputowany wsławił się obroną Kościoła katolickiego, którego prześladowania wzmogły się od uchwalenia w 1905 prawa o „rozdziale” (la loi de Séparation) Kościoła od Państwa. Dokumentem walki B. w obronie chrześcijaństwa jako duchowego patrimonium Francji jest także książka la Grande Pitié des églises de France (Paris 1913). W 1907 rozpoczął batalię o ożywienie kultu Dziewicy Orleańskiej jako patronki Francji, która znalazła uwieńczenie w kanonizacji Joanny d`Arc bullą Benedykta XIV z 1920. W 1911 wydał studium Le Greco, a w 1913 symboliczno-mistyczną powieść o dziejach lotaryńskiego sanktuarium w Sion La Colline inspirée, natomiast rozpoczęta w 1905 powieścią Au service de l`Allemagne (przekł. pol.: W usługach Niemiec. Kraków 1908) i kontynuowana Colette Badouche (Paris 1909; przekł. pol.: Lwów 1912) trzecia trylogia — Les Bastions de l`Est, została ukończona dopiero po wojnie (Le Génie du Rhin, Paris 1921).

Podczas wojny 1914-18, będącej spełnieniem jego nadziei na odzyskanie utraconych „bastionów Wschodu”, B. przemienił się, jako redaktor „L`Écho de Paris”, w kronikarza Wielkiej Wojny (Chronique de la Grande Guerre. I-XIV, Paris 1920-24), proklamującego „unię świętą” (l`union sacrée) wszystkich Francuzów. Radość zwycięstwa zmąciła jednak B. centralistyczno-jakobińska polityka rządu w odzyskanych prowincjach, a odrzucenie jego propozycji utworzenia — wespół z rządami Belgii i Luksemburga oraz z obszaru Palatynatu — autonomicznej Nadrenii (B. był przekonany o istnieniu celtyckiego „geniuszu Renu”, którego rewitalizacja mogłaby odrodzić też supranarodową tożsamość europejską). Pod patronatem B. utworzona została szeroka koalicja centroprawicy, od rojalistów do prawego skrzydła radykałów, pod nazwą Bloku Narodowego (Bloc National), która w wyborach z 1919 zdobyła 440 mandatów na 586 możliwych, co pozwoliło francuskiej prawicy po raz pierwszy od czterech dekad objąć ster państwa. Pod koniec życia wydał jeszcze Un Jardin sur l`Oronte (Paris 1922; przekł. pol.: W ogrodzie nad Orontem. Poznań 1923) i Une Enquete aux pays du Levant (Paris 1923). Jego pogrzeb był największą manifestacją funebralną we Francji w stuleciu pomiędzy zgonami V. Hugo i gen. de Gaulle`a. Publikowane pośmiertnie dzienniki B. (Mes Cahiers. I-XII, Paris 1929-38) powszechnie uchodzą za arcydzieło diarystyki.

Znaczącą postacią w życiu politycznym i kulturalnym Francji był syn B., Philippe B. (ur. 1896) — zrazu sympatyk faszyzmu i nazizmu (Sous la vague hitlérienne, Paris 1933), później zdecydowany „antymonachijczyk” i żarliwy gaullista.

B. można śmiało nazwać ojcem nowoczesnego, lecz głęboko tradycjonalistycznego w treści nacjonalizmu, którego romantyczna i sugestywna forma podawcza (nie tylko w publicystyce, lecz i w twórczości literackiej) potężnie oddziałała także poza Francją, przede wszystkim w obszarze kultur romańskich. Nacjonalizm B. nie był jednak „gotową” doktryną, ale finalnym rezultatem burzliwego rozwoju intelektualnego i uczuciowego, dla którego punktem wyjścia był neoromantyczny sprzeciw wobec pozytywizmu i scjentystycznego bałwochwalstwa nauki („Inteligencja — jakaż mała rzecz na powierzchni nas samych!”). Światopoglądem młodego B. był, bliski „filozofii życia” F. Nietzschego, egotystyczny „anarchoarystokratyzm”, którego kwintesencją i celem było hedonistyczne (w sensie duchowym) dążenie do maksymalizacji umysłowych rozkoszy, a wytyczną — izolacja od tłumu „barbarzyńców” („Pierwszym zadaniem każdego, kto chce żyć, jest otoczyć się wysokim murem”). Wkrótce jednak barresowskie „Ja” odkrywa więź ze zbiorowością narodu, jak również niesprzeczność tej więzi z pielęgnacją własnej indywidualnej jaźni; jest ona bowiem „dalszym ciągiem” swojej rasy, nie „cieplarnianą roślinką”, lecz „drzewem głęboko wrośniętym w grunt rodzimy” i wypadkową rodzinnych, prowincjonalnych, narodowych oraz religijnych tradycji. Pojęciem-kluczem nacjonalizmu B. jest słowo „zakorzenienie” (enracinement) i przeciwstawione mu ujemnie „wykorzenienie” (deracinement) okaleczonych duchowo apatrydów (kosmopolitów). Odkrycie istnienia zbiorowości trwalszej niż pojedyncza jaźń, zmusza ją do pokory, a szereg koniecznych upokorzeń jej pychy wynagradza odsłonięciem sensu istnienia nieskończenie wyższego od marnej kariery osobistej. Człowiek zyskuje pełnię osobowości zakorzeniając się we wspólnocie, w tradycji i w wierze swojego narodu, zaś naród „to wspólne posiadanie starożytnego cmentarza i chęć zatrzymania go niepodzielnym”. Inaczej mówiąc: „Ojczyzna to Ziemia i Umarli” (la Terre et les Morts). Doświadczenie „bulanżyzmu”, w którym spontaniczność patriotycznych odruchów pochłaniała całkowicie akcję polityczną, wtrącając ją w chaos, pouczyło B. o konieczności doktrynalnego zdyscyplinowania polityki narodowej. Jeśli patriotyzm jest uczuciem, to nacjonalizm stanowi właśnie jego wyraz doktrynalny: „Nacjonalista to Francuz, który ma świadomość swojej formacji. Nacjonalizm jest akceptacją pewnego determinizmu”. O naturze narodu decydują jednak nie tylko czynniki biologiczne („krew przodków”), ale w znacznie większym stopniu spirytualistyczne („słońce ojczyzny”). W żadnym razie nacjonalizm nie jest doktryną nienawiści, szowinizmu czy agresji, ani wewnątrz narodu ani na zewnątrz; jest natomiast „rozwiązywaniem kwestii społecznych przez odnoszenie ich do konkretnego narodu, do jego żywotnych interesów (…), poczuciem odrębności i wyjątkowości jego kultury — bez umniejszania odrębności i wyjątkowości kultur innych narodów. Nacjonalizm nie kieruje się przeciw innym narodom — kieruje się do wewnątrz własnego narodu”. Podstawową intencją B. było szukanie tego, co łączy różne „duchowe rodziny” w obrębie narodu (Les diverses familles spirituelles de la France, Paris 1917) i różne autoidentyfikacje regionalne, szczepowe, rasowe („trzeba abyście czuli się Lotaryńczykami, Alzatczykami, Bretończykami, Belgami, Żydami”), ale mimo to tworzące jedną „wspólnotę przeznaczenia”, będącą zwieńczeniem a nie zaprzeczeniem „małych ojczyzn” lokalnych i regionalnych. Zarówno Ancien régime, jak Republika i Cesarstwo, należą do narodowego dziedzictwa; są to niejako „owoce różnych sezonów” (les fruits de diverses saisons). Przez wieki zwornikiem tożsamości ogólnonarodowej i źródłem poczucia lojalności był odnawialny w dynastii Suweren; rewolucja zerwała jednak bezpowrotnie tę ciągłość i zniszczyła instytucje monarchii, a próba jej restaurowania może na powrót podzielić Francuzów; dlatego B. odrzucił, mimo sympatii dla idei monarchicznej, neorojalistyczny program Action française i swego przyjaciela Maurrasa. Sądził, że ustrojowym wykładnikiem nacjonalizmu może zostać również autorytarna republika narodowa z quasi-cezarystycznym Szefem.

Dalekie od ścisłości jest natomiast nazywanie B. pisarzem katolickim; katolicyzm był dla niego najgłębszą formą dyscypliny duchowej, obiektem podziwu i miłości, oraz fundamentem dziedzictwa narodowego, nigdy jednak, mimo „głodu transcendencji” („oddycham tylko w atmosferze katolickiej”) i wysiłków podejmowanych pod m. in. kierownictwem duchowym ks. H. Brémonda, do praktyk sakramentalnych nie doszedł i łaski wiary nie otrzymał, choć był, jak się wyraził zaprzyjaźniony z nim kard. Luçon, anima naturaliter christiana.

Dz.: L`Oeuvre de Maurice B. I-XX. Paris 1965-69.

Opr.: A. Thibaudet, La vie de Maurice B., Paris 1921, 1931[5]; ; E. M. Curtius, Maurice B. und die geistigen Grundlagen des französischen Nationalismus. Bonn 1921; P. Bourget, La leçon de B., Paris 1924; H. Brémond, Maurice B., Paris 1924; S. Kolbuszewski, Francuski apostoł narodowy, „Myśl Narodowa” 5 (1927); J. E. Skiwski, Maurice B. (Próba charakterystyki twórczości), [w:] Id., Poza wieszczbiarstwem i pedanterią. Poznań 1929; R. Fernandez, B., Paris 1943; J. Madaule, Le Nationalisme de Maurice B., Paris 1943; J. et J. Tharaud, Pour les fideles de B., Paris 1944; A. Garreau, B. défenseur de la civilisation. Paris 1945; Ch. Maurras, Maurice B., Paris 1948; M. Curtis, Three Against the Third Republic: Sorel, B. and Maurras. Princeton 1959; J. Ploncard d`Assac, Maurice B. ou le determinisme nationaliste, [w:] Id. Doctrines du nationalisme. Paris 1959, 1978[2]; H. Massis, B. et nous. Paris 1962; P. de Boisdeffre, Maurice B., Paris 1962; R. Girardet, Le Nationalisme français 1871-1914. Paris 1966, 1970[2]; J.-M. Domenach, B. par lui-meme. Paris 1969; R. J. Soucy, Fascism in France: the Case of Maurice B., Berkeley L-A. 1972; Z. Sternhell, Maurice B. et le nationalisme français. Paris 1972; J.-P. Rioux, Nationalisme et Conservatisme: la Ligue de la Patrie française. Paris 1977; I.-M. Frandon, B. Précurseur. Paris 1983; Y. Chiron, Maurice B. Le prince de la jeunesse. Paris 1986; A. Guyaux, B.: une tradition dans la modernité. Paris 1991.

Pierwodruk w: Encyklopedia „białych plam”, Radom 2000, t. II, s. 273-276.

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.