Miguelizm

Jacek Bartyzel

MIGUELIZM (portug. miguelismo — od imienia Miguel /Michał/) — potoczne określenie ruchu legitymistycznego w Portugalii, broniącego praw do tronu Dom Miguela (króla Michała I) i jego potomków oraz dążącego do restauracji monarchii tradycyjnej, katolickiej i absolutnej.

1. Dzieje. Geneza m. — oraz jego konfrontacji z liberalizmem i masonerią — sięga wojny narodowowyzwoleńczej z najazdem napoleońskim 1807-14, w której Portugalia uzyskała wprawdzie militarne wsparcie ze strony swojego tradycyjnego sojusznika, tj. Anglii, niemniej angielscy oficerowie pozakładali przy okazji liczne loże masońskie, które szerzyły ideologię liberalną, zwłaszcza utylitaryzm J. Benthama i leseferyzm A. Smitha; już 1812 w samej Lizbonie było 13 lóż, zaś w Porto masoni i ich adepci utworzyli 1818 tajne stowarzyszenie pod nazwą Sinédrio, które stało się kuźnią rewolucji. Specyfiką portugalską był wysoki stopień zmasonizowania nie tylko — jak w innych krajach — części arystokracji i korpusu oficerskiego oraz zdecydowanej większości wyższej burżuazji, tzw. wolnych zawodów i intelektualistów, ale również wyższego i średniego kleru diecezjalnego, bardzo zdemoralizowanego i przesiąkniętego deizmem; około 1830 w diecezji lizbońskiej, która miała 36 parafii, tylko 2 proboszczów nie należało do masonerii.

24 VIII 1820 spiskowcy z Sinédrio podnieśli bunt w Porto, tworząc pod przewodnictwem gen. Antónia da Silveiry Tymczasową Juntę Najwyższej Władzy Królestwa; 15 IX rebelianci opanowali Lizbonę i utworzyli Rząd Tymczasowy pod prezydencją dziekana katedry lizbońskiej, bpa Freire de Andrade. Rząd ten zorganizował wybory do Kortezów i zobowiązał króla Jana (Dom Joao) VI do powrotu z Brazylii, gdzie władca, wraz z rodziną i dworem, przebywał od czasu inwazji napoleońskiej, co też nastąpiło VII 1821. Po zdobyciu władzy liberałowie znieśli inkwizycję (co było czysto symbolicznym wyrazem wojującego antychrystianizmu, gdyż od stulecia pod kontrolą tej instytucji nie było żadnego więźnia), dziesięciny i wszystkie opłaty na rzecz Kościoła, którego własność została z kolei obłożona drakońskimi, sięgającymi 50 % dochodów podatkami; pod różnymi pretekstami dokonywano też konfiskat dóbr kościelnych oraz rozpoczęto likwidację zgromadzeń zakonnych. Szlachcie odebrano przywileje feudalne i pozbawiono jej odrębnej reprezentacji w Kortezach; tytułów rodowych wprawdzie nie zniesiono, lecz poczęto je „rozmywać” praktyką szerokiego rozdawnictwa bogatym plebejuszom.

Narzucona przez liberalnych vintistas (od roku rebelii: vinte = 20) konstytucja z 1822 cechowała się ślepym naśladownictwem konstytucjonalizmu rewolucyjnego, na czele z zasadą suwerenności ludu; w szczególności kopiowano zapisy francuskiej konstytucji thermidoriańskiej (1795) i hiszpańskiej, uchwalonej 1812 przez Kortezy w Kadyksie. Ustanowiono jednoizbowy parlament, wybierany w głosowaniu powszechnym przez mężczyzn umiejących czytać i pisać, wyjąwszy księży i służbę domową; monarcha, dzielący władzę wykonawczą z odpowiedzialnym przed Kortezami rządem, otrzymał jedynie prawo (jednokrotnego i koniecznie umotywowanego) weta zawieszającego ustawy. Konstytucja wprowadzała także, wzorowany na systemie napoleońskim i ignorujący tradycyjne wolności prowincjonalne, scentralizowany system administracyjny.

Stary i schorowany Jan VI respektował postanowienia narzuconej mu konstytucji, chociaż ministrów dobierał sobie spośród konserwatystów. Obrońcy suwerennych prerogatyw Korony skupiali się natomiast wokół królowej Karoliny Joachimy (Dona Carlota Joaquina) z dynastii Burbonów, która odmówiła, w przeciwieństwie do męża, złożenia przysięgi na wierność konstytucji, oraz — wychowanego przez matkę i preceptorów zakonnych — najmłodszego (trzeciego) syna pary królewskiej, urodzonego 26 X 1802 księcia Michała (Dom Miguel Maria do Patrocínio Joao Carlos Francisco de Assis Xavier de Paula Pedro de Alcântara António Gabriel Rafael Gonzaga Evaristo de Bragança e Bourbon).

Poważny cios liberalnemu despotyzmowi Kortezów zadało ogłoszenie 1822 niepodległości przez Brazylię, która od 1815 nie miała już zresztą statusu kolonii, lecz była podniesiona do rangi współkrólestwa z metropolią. Liberałowie, zgodnie ze swym centralizmem, chcieli odwrócić ten stan rzeczy, czym sprowokowali całkowitą separację Brazylii; wówczas tradycjonaliści wzniecili 23 V 1823, za aprobatą Dom Miguela, a pod wodzą brygadiera Ferreiry Sampaio, powstanie w Vila Franca (tzw. vilafrancada); 27 V Dom Miguel wydał w tym mieście odezwę zawierającą słowa: „Czas już złamać żelazne pęta [liberalizmu — JB], w których podle żyjemy”, a mianowany przez niego szefem junty powstańczej (syn bohatera wojny o niepodległość 1807-14) Manuel da Silveira Pinto da Fonseca, 2. hr. d`Amarante (1781-1830), odniósł tego samego dnia walne zwycięstwo pod Lizboną, za co otrzymał tytuł markiza de Chaves. Akcja ta przyniosła jednak tylko połowiczny rezultat z powodu niezdecydowanej postawy króla Jana; Kortezy zostały wprawdzie rozwiązane, konstytucja unieważniona, a Dom Miguel mianowany przez ojca szefem rządu, ale chwiejny Jan VI przechylił się w końcu na stronę liberałów i — schroniwszy się 9 V 1824 na pokładzie angielskiego okrętu wojennego — zmusił syna do emigracji.

Ponowne zwycięstwo obozu liberalnego stało się też początkiem jego dekompozycji; król bowiem porozumiał się z jego skrzydłem umiarkowanym, które opowiadało się za ustrojem konstytucyjnym, ale zarazem gotowe było respektować prerogatywy władcy. Ten, w ówczesnej geografii politycznej, centrowy — pomiędzy tradycjonalistami a radykałami — kierunek, z którego później wyłoniła się konserwatywna Partia Porządku (Partido Ordeiro), zaczęto wówczas nazywać „pedryzmem” (pedrismo) od imienia starszego syna królewskiego — Dom Pedra, który po zgonie ojca (10 III 1826) stał się królem Piotrem IV. Sytuację komplikował jednakowoż fakt, iż Piotr był też od XII 1822 (proklamowanym bez zgody metropolii) Konstytucyjnym Cesarzem i Nieustającym Obrońcą Brazylii Piotrem I. Dlatego Dom Pedro już V 1826 abdykował z tronu portugalskiego na rzecz swojej siedmioletniej córki Marii de Gloria, zobowiązując ją zarazem do zamążpójścia, po uzyskaniu pełnoletności, za jej stryja Dom Miguela, któremu powierzył jednocześnie regencję i urząd namiestnika (Lugar-Tenente) Królestwa (na zawarcie związku o tak bliskim stopniu pokrewieństwa przyszłych małżonków dyspensę dał papież Leon XII). Przed abdykacją Piotr IV oktrojował dla Portugalii Kartę Konstytucyjną, prawie identyczną w treści z konstytucją Brazylii, wzorowaną z kolei na francuskiej Karcie Ludwika XVIII z 1814; w znacznie krótszej (145 zamiast 240 artykułów) od ultraliberalnej konstytucji z 1822 Karcie liberalne prawa podmiotowe jednostek zostały przesunięte z początku na koniec ustawy, przywrócono też religii katolickiej status religii państwowej (z zaznaczeniem, iż nikt nie może być prześladowany z powodów religijnych, jeżeli szanuje religię stanu i nie obraża moralności publicznej). Przywrócono też bikameralizm parlamentu, tworząc Izbę Parów (Câmara dos Pares), złożoną z 17 wirylistów duchownych i 75 świeckich (oraz wszystkich infantów), a Izba Deputowanych (Câmara dos Deputados) miała pochodzić z wyborów pośrednich, na zasadzie cenzusu majątkowego. Oryginalną (acz już zastosowaną w Brazylii) konstrukcją ustrojową Karty była tzw. władza pośrednicząca (poder moderador), nazwana tam „kluczem całej organizacji politycznej”, a przynależna całkowicie monarsze; intelektualna geneza tej konstrukcji znajdowała się w teorii politycznej teoretyka tzw. liberalizmu arystokratycznego we Francji — Benjamina Constanta, pragnącego w ten właśnie sposób zaradzić największemu brakowi Monteskiuszowskiej teorii trójpodziału władz, czyli nieobecności władzy zwierzchniej (suwerennej), która mogłaby harmonizować i regulować trzy władze „funkcjonalne” na podobieństwo sprężyny w mechanizmie zegarka. Władza moderacyjna wg Karty polegać miała na częściowym skupieniu w rękach monarszych funkcji ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych, na zasadzie korygowania błędnych decyzji organów powołanych do ich spełniania w trybie zwykłym i w zakresie im właściwym; król miał prawo mianowania parów, zwoływania Kortezów, rozwiązywania Izby Deputowanych, powoływania i odwoływania rządu, wetowania ustaw, zawieszania w czynnościach sędziów i udzielania amnestii.

Początkowo wydawało się, iż zasady Karty, będące typowym dla konserwatywno-liberalnego „moderantyzmu” kompromisem ideowym pomiędzy tradycyjną koncepcją suwerenności Deo Gratia a nowożytnym kontraktualizmem, staną się także podstawą kompromisu politycznego. Uznał tak wówczas sam Dom Miguel, który przyjął warunki brata i zaprzysiągł Kartę, a po opuszczeniu Austrii (gdzie przebywał na emigracji) wrócił 22 II 1828 do kraju. Tu okazało się jednak, że witające go entuzjastycznie rzesze prowadzonego przez zakonników ludu wiejskiego, wznosiły, gdziekolwiek się pojawił, okrzyki: „Niech żyje nasz król absolutny (nosso Rei assoluto), śmierć konstytucji!”. Z drugiej strony, radykałowie, zachęceni korzystnym dla nich wynikiem (cenzusowych) wyborów do Izby Deputowanych, odmówili złożenia przysięgi regentowi i na Kartę. Odpowiedzią Dom Miguela na bunt było (zgodne z Kartą) rozwiązanie 13 III 1828 parlamentu. Do kontrofensywy przeszli także jego zwolennicy: 18 III proklamowali go królem absolutnym studenci uniwersytetu w Coimbrze, 25 IV to samo uczyniła Izba Parów, a 7 VI Kortezy, zwołane przez Dom Miguela na czysto tradycjonalistycznej zasadzie reprezentacji trzech stanów (Tres Estados), ogłosiły go królem Michałem I.

Pomimo formalnego uznania panowania Michała przez Stolicę Apostolską, dwory europejskie (i USA), w kraju już 1829 poczęły wybuchać kolejne pucze, wzniecane przez liberalnych generałów (późniejszych marszałków): Palmelę, Terceirę i Saldanhę, które 1831 przekształciły się w (rozpoczętą wybuchem powstania na Azorach) regularną wojnę domową. W sprawy Portugalii wmieszał się ponownie ex-król Piotr, który 7 IV 1831 został zmuszony do abdykowania z brazylijskiego tronu cesarskiego na rzecz swego sześcioletniego syna Piotra II; ogłosił się on regentem Królestwa Portugalii w imieniu córki, z którą przybył do Anglii, obejmując przywództwo nad (chwilowo znowu pogodzonym) całym obozem liberalnym.

Wojna domowa między miguelistami i pedrystami przeszła do historii pod nazwą „Wojny Dwóch Braci”. Dom Pedro zyskał poparcie nie tylko rządu angielskiego (zainteresowanego panowaniem na kontynencie rządów konstytucyjnych), ale również Francji, w której od rewolucji lipcowej 1830 też rządzili konserwatywni liberałowie (orleaniści) oraz Hiszpanii, w której dochodzili oni właśnie do władzy dzięki złamaniu przez Ferdynanda VII, pragnącego zapewnić dziedzictwo tronu swojej córce, prawa dynastycznego i wydziedziczeniu jego ultrakatolickiego brata, Don Carlosa. Rządy tych trzech krajów oraz Dom Pedra zawarły tajne porozumienie, nazwane Poczwórnym Sojuszem (Quádrupla Aliança), zobowiązujące je do wzajemnego wspomagania się oraz niedopuszczenia do powrotu władców legitymistycznych (z kolei na pomoc Dom Miguelowi spieszyli ochotniczo liczni legitymiści hiszpańscy i francuscy).

Dom Pedro, wspomagany przez anglo-francuskich najemników, wylądował 8 VII 1832 w Porto; wbrew jego nadziejom, wcale nie był witany jako „wyzwoliciel” przez ludność, wierne Michałowi pozostało także wojsko; przed nieuniknioną klęską liberałów uratowała dopiero otwarta (choć nieoficjalna) interwencja zbrojna Anglii i Hiszpanii; VI 1833 angielski korpus ekspedycyjny wylądował w Algavre, zmuszając miguelistów do walki na drugim (południowym) froncie; o wyniku wojny przesądziło zniszczenie floty portugalskiej w pobliżu Przylądka św. Wincentego przez eskadrę adm. Charlesa Napiera; 24 VII 1833 padła Lizbona; ostatecznie migueliści skapitulowali po klęsce 16 V 1834 pod Santarém, zadanej im przez połączone siły angielskie i hiszpańskie gen. J.R. Rodila. Na mocy porozumienia zawartego 26 V 1834 w Évora-Monte, oficerowie wierni Michałowi I mieli zachować szarże, a urzędnicy otrzymać odszkodowania, sam zaś król miał abdykować i zamieszkać za granicą; Dom Miguel jednak, który podpisał te preliminaria dla ratowania wiernych mu poddanych przed represjami, wobec niedotrzymania warunków przez zwycięzców, wycofał swoją abdykację i podtrzymał, w wydanym 1 VI 1834 w Genewie manifeście do narodu, swoje prawa do tronu.

Zwycięstwo liberałów oznaczało nastanie antychrześcijańskiego terroru; ze stolic biskupich wygnano wszystkich ordynariuszy mianowanych za panowania Michała; wydalono nuncjusza papieskiego i zerwano stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską; z inicjatywy Joaquima Antónia de Aguiary, który zyskał sobie przydomek „rzezimnicha” (Mata-Frades), wydane zostały dekrety o zniesieniu nowicjatu we wszystkich kongregacjach, a następnie o kasacji wszystkich klasztorów i rozpędzeniu zakonników, co objęło 401 domów; już w trybie pozaprawnym zlikwidowano 12 klasztorów żeńskich; cała własność klasztorna została upaństwowiona, zaś rozmiary dokonanych zniszczeń dzieł sztuki, manuskryptów, inkunabułów etc. były porównywalne z barbarzyństwem rewolucji francuskiej. Zniesione zostały wszystkie stanowe i municypalne prawa zwyczajowe (forais), a wprowadzono ścisłą centralizację administracyjną. Życie polityczne kraju zaczęło być natomiast wstrząsane kolejnymi zamachami i kontrzamachami na powrót skłóconych frakcji liberałów konserwatywnych i radykalnych; stopniowa stabilizacja zaczęła się dopiero po 1842, kiedy też wznowiono stosunki dyplomatyczne z Rzymem i zawarto konkordat, a po kolejnej fali zamieszek — w tym ludowego powstania 1846 w prowincji Minho, zwanego od imienia przywódczyni rewoltą Marii da Fonte, którego uczestnicy wznosili hasła promiguelistyczne — dopiero 1851, wraz z ustanowieniem przez marszałka Joao de Saldanha systemu rządów dwupartyjnych (rotativismo) liberalnych konserwatystów i postępowców.

Zmuszony do ponownej emigracji Dom Miguel tułał się po dworach europejskich (Austria, Prusy, Rosja, Anglia), szukając bezskutecznie wsparcia dla swoich praw, życzliwość znajdując jedynie na dworze papieskim; zmarł 14 XI 1866 w Brombach k. Karlsruhe w Niemczech. Po jego śmierci prawa do tronu przejął jego syn, ur. 19 VIII 1853 w zawartym 1851 małżeństwie z księżną Adelajdą de Löwenstein-Wertheim-Rosenberg, k.z.p. „Michał II” (Dom Miguel Maria Carlos Egídio Constantino Gabriel Rafael Gonzaga Francisco de Paula e de Assis Januario), 22. książę de Bragança. W kraju m. zorganizował się jako Partia Legitymistyczna (Partido Legitimista), której miała swoich reprezentantów w parlamencie, ale jej znaczenie stopniowo słabło i stawała się ona raczej ruchem literackim, niż siłą polityczną. Niespodziewany revival przeżyła dopiero w XX w., kiedy to twórca nacjonalistycznej doktryny Integralizmu Luzytańskiego — António Sardinha zdecydował 1920 o przystąpieniu „integralistów” do Partii Legitymistycznej; w tym samym roku „Michał II” zrzekł się praw do tronu na rzecz swojego syna, ur. 23 IX 1907 k.z.p. „Edwarda II” (Dom Duarte Nuno Fernando Maria Miguel Gabriel Rafael Francisco Xavier Raimundo António), 23. księcia de Bragança, co miało ułatwić pogodzenie legitymistów z linią potomków królowej Marii da Glorii, reprezentowaną przez (wygnanego 1910) ostatniego konstytucyjnego króla Portugalii — Emanuela (Dom Manuel) II; z tego samego powodu, 17 IV 1922 delegat „Edwarda II”, hr. D'Almada e Avranches, podpisał w jego imieniu, wraz z reprezentantem Emanuela II, Pakt Paryski (Pacto de Pariz), uznający Emanuela dozgonnie za „sztandar” Ojczyzny i zobowiązanie, że (zgodnie z prawami fundamentalnymi królestwa) kwestię dziedzictwa tronu rozstrzygną ostatecznie Kortezy Generalne, gdy tylko urealni się restauracja monarchii. Po śmierci Emanuela II (2 VII 1932) wszystkie odłamy monarchistów uznały (19 X 1932) prawa do tronu „Edwarda II”, tworząc Unię Monarchiczną (Uniao Monárquica); 17 V 1950 Zgromadzenie Narodowe (na wniosek premiera-dyktatora Antónia de Oliveiry Salazara) zezwoliło księciu Edwardowi na powrót do kraju i przyznało mu rentę państwową, uchylając tym samym dekret z 1834 o wygnaniu Dom Miguela i (republikański) z 1910 o wygnaniu wszystkich członków domu panującego. Po śmierci Dom Duarte Nuno (1976) prawa dynastyczne przejął jego najstarszy syn, ur. 15 V 1945 k.z.p. „Edward III” (Dom Duarte Pio Joao Miguel Gabriel Rafael), 24. książę de Bragança, którego ojcem chrzestnym był papież Pius XII.

2. Myśl. Legitymizm portugalski nie wydał teoretyków tej rangi, co francuscy czy hiszpańscy tradycjonaliści; niemniej, na uwagę zasługuje co najmniej kilku obrońców „praw fundamentalnych” (leis fundamentales) monarchii tradycyjnej, ustanowionych podczas dwukrotnego odzyskiwania przez Portugalię niepodległości i ustanawiania nowych dynastii narodowych (1385 — dynastia Avis, 1640 — dynastia Bragança) i podbudowanych teologią polityczną, postrzegającą Portugalię jako najdalej na zachód wysunięty bastion Cristandade, a jej arcypobożnego (fidelissimus — tytuł nadany 1748 Janowi V przez papieża Benedykta XIV) króla jako obrońcę wiary katolickiej.

W pierwszym pokoleniu miguelistów wybijała się postać dla tego nurtu nietypowa ze względu na swą biografię: José Agostinho de Macedo (1761-1831), pochodzący z rodziny tzw. nowochrześcijan, czyli potomków żydowskich konwertytów (jego dalekim krewnym był Baruch Spinoza); w młodości Macedo był w nowicjacie u augustianów, lecz wydalono go z zakonu z powodu awanturnictwa i hulaszczego trybu życia; w życiu świeckim zrobił natomiast karierę literacką, nie tyle jako autor miernych, wierszowanych traktatów naukowych, lecz krytyk stojący na gruncie rygorystycznego klasycyzmu i zgryźliwy tak bardzo, że zyskał sobie miano „portugalskiego Woltera”. Mimo tego, konsekwentnie zwalczał wszystko, co wypływało z ducha oświecenia, liberalizmu i rewolucji, na polu filozoficznym piętnując racjonalizm, sensualizm i deizm, zaś rehabilitując realistyczną metafizykę Arystotelesa; a na polu politycznym atakując jakobinizm, Napoleona i masonerię, broniąc zaś monarchii i jezuitów (Consideraçoes cristoes e politicos, 1811; Opúsculos e escritos periódicos politicos, 1820; O Pau da Cruz, 1824; Os Jesuitas, I-II, 1830; A Besta Esfolada — wyd. ciągłe, t. I-XXVI, 1828-31); odkąd zaś rozgorzała walka pomiędzy tradycjonalistami a liberałami Macedo oddał swój impulsywny talent publicysty na służbę m., wyszydzając w ogromnej ilości broszur i druków ulotnych (m.in.: Perecer sobre a maneira mais facil, simples e exequivel, de convocaçao das cortes gerais do reino, 1820; Cartas sobre as cortes em Portugal, 1820; Consideraçoes politicas sobre o estado da decadencia de Portugal, 1820; Mania das Constituiçoes, 1823; Refutaçao metódica das chamados „Bases da Constituiçao politica da Monarquia Portuguesa”, 1824; Refutaçao do monstruoso e revoluciónario escrito… intitulado „Quem e o legitimo rei?”, 1828) „manię konstytucjonalizmu”.

Mniej kontrowersyjnym od pamflecisty Maceda i poważnym znawcą jurysprudencji był José Acúrsio das Neves (1766-1834), który już w czasie inwazji francuskiej napisał szereg memoriałów w obronie niepodległości Portugalii i praw dynastii narodowej (Manifesto da Razao contra as Usurpaçoes Francesas. Oferecido a Naçao Portuguesa, aos Soberanos e aos Povos, 1808; O Despertador dos Soberanos e dos Povos. Oferecido a Humanidade, 1809; A Salvaçao da Pátria. Proclamaçao aos Portugueses sobre a sua Honra e o seu Dever nas actuais circunstâncias da Monarquia, 1809), a po 1826 dowodził, że Dom Pedro przyjmując z pogwałceniem praw Korony Portugalskiej koronę cesarską Brazylii pozbawił się nie tylko prawa do tronu portugalskiego, ale również do dysponowania nim; władcą prawowitym nie jest zatem jego córka Maria, lecz brat Michał. Tradycjonalista Neves był jednocześnie, jako wieloletni członek Junta de Comércio, twórcą podwalin uprzemysłowienia Portugalii (nb. również „zacofany” Dom Miguel założył pierwszą w tym kraju klinikę chirurgiczną, ofiarowując jej też przywiezioną z Wiednia aparaturę do wykonywania operacji oczu).

Drugie pokolenie miguelistów stanowili rówieśnicy i najbliżsi współpracownicy Michała I. Jego minister spraw zagranicznych — Manuel Francisco de Barros e Sousa da Mesquita de Macedo Leitao e Carvalhosa, 2. wicehr. de Santarém (1791-1855) — jest uważany za twórcę nowoczesnej historiografii (zwłaszcza historii dyplomacji i marynistyki) oraz geografii historycznej, a jego ogromny dorobek w tych dziedzinach został wydany w 14 tomach za życia i 16 tomach pośmiertnie.

Filozof, matematyk i poeta António Ribeiro Saraiva (1800-1890) był autorem wywodu historyczno-prawnego, uzasadniającego proklamowanie Dom Miguela przez Kortezy władcą absolutnym i podważającego głoszone przez liberałów „prawo” do rebelii (Eu nao sou um Rebelde; ou a questao de Portugal em toda a sua simplicidade. Offerecida aos Políticos Imparciais, e aos homens de boa fé, Lisboa 1828). Po 1834 towarzyszył królowi na wygnaniu jako jego sekretarz oraz wysłannik dyplomatyczny do Anglii, Austrii i Rosji, organizując jednocześnie Partię Legitymistyczną w kraju. Na emigracji opublikował szereg dzieł literackich, ekonomicznych i politycznych, w tym: relację z wojny domowej A Trombeta final (Londres 1834), program działania legitymistów w kraju Quid faciendum? Consideraçoes offerecidas aos partidos portuguezes, ao presente colligados para o bem nacional; por um legitimista constitucional (Londres 1842) i Cartas conspiradoras (Londres 1844) oraz biografię swego władcy (Dom Miguel em Roma, Londres 1844). Od 1839 wydawał także w Londynie periodyk „O Portugal velho” („Stara Portugalia”) i był współpracownikiem angielskich („Morning Post”) i irlandzkich („The Telegraph”) pism katolickich.

Drugą główną postacią m. emigracyjnego był (lekarz z wykształcenia) José da Gama  Castro, 1 wicehr. de Sernancella (1795-1873), który 1834-38 redagował we Włoszech oficjalny organ m. „O Precursor”, a następnie osiadł w Brazylii. Jego traktat O Novo Príncipe ou o espírito dos governos monarchicos (Rio de Janeiro 1841) nazywa się „biblią” portugalskiej myśli kontrrewolucyjnej w XIX w.; Castro był także prawdopodobnie pierwszym Europejczykiem, który zainteresował się myślą polityczną amerykańskich „Ojców Założycieli”, tłumacząc i wydając antologię myśli Federalistów ze swoimi komentarzami (O Federalista, publicado em inglez por Hamilton, Madison e Jay, cidadaos norte-americanos e traduzido em portuguez, I-III, Rio de Janeiro 1840).

Inni reprezentanci m. tej generacji to: historyk prawa rzymskiego Cândido Figueiredo e Lima (1782-1851); adwokat i publicysta (Academia das Mulheres ou o liberalismo do século, combatido até pela fraqueza deste sexo, Coimbra 1823) Zacaria Alves Faca; nawrócony ex-mason i teoretyk kontrrewolucji (Epistola a Naçao Francesa, Lisboa 1823; A Constituiçao de 1822 comentada e desenvolvida em prática, 1823; Os Povos e os Reis, 1824; Justificaçao da Dissidencia Portuguesa contra a Carta, Lisboa 1828; O Manifesto da facçao revolucionária destruído interamente em suas próprias doutrinas e diplomas que alega, Lisboa 1832) Faustino da Madre de D e u s Sousa Coutinho (?-1833).

Trzecie pokolenie m. stanowili pisarze i publicyści reprezentujący w literaturze tzw. ultraromantyzm (idealizujący średniowiecze i uprawiający nastrojową „poezję grobów”), a w polityce ultramontanizm, czyli obronę suwerenności papieskiej i integralności Państwa Kościelnego. Jedynie najstarszy z tej generacji — poeta, dziennikarz, prawnik i kawaler Zakonu Chrystusa (Ordem de Christo) Manuel Maria da Silva Bruschy (1814-1883) zdążył wziąć czynny udział w „Wojnie Dwóch Braci”, a następnie jeszcze w wojnie karlistowskiej w Hiszpanii, gdzie ranny w bitwie pod Huescą, dostał się na trzy lata do niewoli; po powrocie do kraju został profesorem prawa rzymskiego i prawa cywilnego w Coimbrze, a jego głównym dziełem poetyckim był dramat historyczny o założycielu dynastii Avis, Janie I (Dom Joao I, 1841).

Organem ultraromantyzmu stało się, założone 1844 w Coimbrze, czasopismo „O Trovador” („Trubadur”), które redagował (do 1848) poeta (Religiao e Pátria, 1859), dramaturg i publicysta Joao de Lemos Seixas Castelo Branco (1819-1890). Po zamknięciu pisma Lemos wyjechał do Rzymu, gdzie pełnił funkcję nieoficjalnego ambasadora Dom Miguela przy papieżu Piusie IX; 1864 osiadł na Majorce, gdzie napisał swoje główne dzieło eseistyczne Wieczory na wsi (Seroes d'Aldeia, 1876) oraz broniące katolicyzmu Recordaçoes de Roma (1879) i A Igreja Católica e o seu clero regular e secular nos ciencios, nos letros e nos artes (1889).

W kręgu koimbryjskich ultraromantyków znajdował się również dramaturg (tragedie Duas Filhos i Dona Leonor de Medonça oraz komedia Um Poeta na Tempo del rei Joao V) António Pereira da Cunha (1819-1890), który najdłużej reprezentował Partię Legitymistyczną w Izbie Deputowanych, a 1874 założył Stowarzyszenie Katolickie w Lizbonie.

Od 1847 organem legitymistów portugalskich był — założony przez Gomesa de Abreu — dziennik „A N a ç a o” („Naród”), który redagował prawnik i publicysta Fernando Maria de Almeida Pedroso (1818-1901), a współpracowali z nim Carlos Zeferino Pinto Coelho, Porfirio de Carvalho i Sancho Manuel markiz de Vilhena; 1851 Pedroso założył też dwumiesięcznik „O Católico”, a 1869 „Ecos de Roma”, gdzie uzasadniał dogmaty o Niepokalanym Poczęciu NMP i nieomylności papieża.

Współcześnie ideowym spadkobiercą m. jest metapolityczne stowarzyszenie Monarchistyczna Akcja Tradycjonalistyczna (Acçao Monárquica Tradicionalista).

L. de Magalhaes, Tradicionalismo e Constitucionalismo, Lisboa 1927; F. Campos, Pensamento Contra-Revolucionário em Portugal, I-III, Lisboa 1931-33; M. Bettencourt e Galvao, Dom Miguel II e o suo tempo, Lisboa 1943; L. Reis Torgal, Tradicionalismo e Contra-Revoluçao. O Pensamento e a Acçao de José da Gama e Castro, Coimbra 1973; A. Munster, Révolution et contre-révolution en Portugal, Paris 1977; A. Barreiros Malheiro da Silva, Miguelismo. Ideologia e mito, Coimbra 1993; M.A. Lousada, El miguelismo o la contrarevolución en Portugal, w: S.G. Payne (red.), Identidad y nacionalismo en la Espana Contemporánea: el Carlismo, 1833-1975, Madrid 1996, 181-194; J. Brissos Cavalinhos, A Insurreiçao Miguelista nas Resistencias a Costa Cabral (1842-1847), Lisboa 1997; M.T. Mónica, Errâncias Miguelistas (1834-43), Lisboa 1997; J. Bartyzel, „Migueliści” i „pedryści”, czyli legitymizm versus liberalizm w Portugalii, w: „Umierać, ale powoli!”. O monarchistycznej i katolickiej kontrrewolucji w krajach romańskich 1815-2000, Kraków 2002.