Restauracjonizm

Jacek Bartyzel

RESTAURACJONIZM — nurt klasycznego konserwatyzmu stawiający sobie za cel restaurację monarchii tradycyjnej oraz odbudowanie filozofii politycznej opartej o koncepcję człowieka jako istoty z natury społecznej.

Idea restauracji porządku przedrewolucyjnego — identyfikowanego z „porządkiem prawdziwym” i „wiecznym”, tj. chcianym przez Boga — była jednym z fundamentów filozofii politycznej konserwatystów czynnych w epoce Świętego Przymierza we Francji (J. hr. de Maistre, L.-G.-A. wicehr. de Bonald), Hiszpanii (abp R. Vélez), Włoszech (książę di Canosa), Austrii i Niemczech (A.H. Müller, F. Schlegel, F.X.B. von Baader); w sposób najbardziej systemowy ujął ją jednak szwajcarski myśliciel (konwertyta z kalwinizmu) Carl Ludwig von Haller (1768-1854) w monumentalnym dziele Restauration der Staats=Wissenschaft, oder Theorie des natürlich=geselligen Zustands der Chimäre des künstlich=bürgerlichen Entgegengesetzt (I-VI, Winterthur 1816-1834); restaurację ustroju monarchicznego powiązał on z restauracją samej nauki o państwie, formułując swój główny cel jako „zniszczenie fałszywych lub uzurpujących i odtworzenie prawdziwych lub prawomocnych zasad”, albowiem „nigdy prawda nie błyszczy wspanialej, aniżeli wtedy, kiedy się ją skonfrontuje z błędem; ona potrzebuje tego przeciwieństwa jak światło cienia, jak cnota występku i piękno kontrastu tego, co szkaradne. Dopiero wówczas pojawia się w całym swoim majestacie i wtedy żaden ludzki umysł i żadne ludzkie serce nie są w stanie się jej oprzeć. Kiedy rewolucyjne błędy są zniszczone i znikają ze świadomości, wówczas i polemika jest niepotrzebna; a pokój chcemy zachować, kiedy nie ma już wrogów albo kiedy zostali oni pokonani i poprawieni. Wówczas powinni być nam bardziej bliscy, aniżeli w momencie, gdy byli naszymi wrogami, ponieważ dzięki wzrostowi ich liczby rozszerzeniu uległo państwo prawdy, a to, co utracone, zostało odzyskane” (cyt. za: R. Skarzyński, Carl Ludwig von Haller i konserwatyzm patriarchalny, w: id., Konserwatyzm. Zarys dziejów filozofii politycznej, Warszawa 1998, 162).

Zasadami fałszywymi, rozpowszechnionymi w epoce oświecenia („nonsens osiemnastego wieku”) i przygotowującymi rewolucję, były w ujęciu Hallera wszystkie odmiany nowożytnych koncepcji „umowy społecznej”, rozrywające związek pomiędzy stanem naturalnym a stanem społecznym człowieka oraz wyprowadzające powstanie społeczeństwa, państwa i prawa z delegacji ludu (narodu); hipotezę aspołecznego „stanu naturalnego” człowieka oraz jego niczym nie skrępowanej wolności w tym stanie Haller wręcz ośmieszał, wskazując rozliczne przykłady wielorakich zależności, jakim człowiek jest poddany przez całe życie, i to jeszcze przed narodzinami, „więziony” przez dziewięć miesięcy w łonie matki, a gdy się już narodzi, to otrzymuje od razu dwoje zwierzchników, nie przez siebie wybranych; wprawdzie w miarę dojrzewania człowiek staje się stopniowo bardziej niezależny, niemniej zawsze poddany jest jakimś ograniczeniom i zwierzchnościom — w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole, wojsku, urzędzie, państwie, Kościele, małżeństwie, nawet na zebraniach towarzyskich i balach: „Krótko mówiąc, człowiek rodzi się w największym uzależnieniu, potem stopniowo staje się coraz bardziej wolny, zamienia jedne więzy na inne, poznaje stosunki społeczne wszelkiego rodzaju, władzę patriarchalną, wojskową i duchowną, towarzystwa i republiki z przedstawicielstwem ludowym i bez; wszędzie jednak zwierzchnicy są przed nim, on zaś nigdy nie stanie się w pełni wolny i niezależny, chyba że nie będzie miał nikogo więcej nad sobą, i żeby zachować tę wolność, sam będzie rozkazywał wielu innym. Ten ostatni stan to najwyższy stopień ludzkiego szczęścia, suwerenność, która nie zna innych zwierzchników prócz Boga i natury” (Restauracja nauki o państwie, czyli teoria stanu naturalnie-społecznego jako przeciwieństwo chimery ustroju sztucznie-obywatelskiego, w: Państwo a społeczeństwo. Wizje wspólnot niemieckich od oświecenia do okresu restauracji, wybór i oprac. T. Namowicz, Poznań 2001, 475); wolność jest zatem identyczna z (suwerenną) władzą, a całkowicie wolny może być tylko suweren („książę”), definiowany jako niezależny pan (nemini obnoxius), który „rozkazując innym, sam nie służy nikomu” (aliis imperans, nemini parens); jeżeli natomiast — jak w republikach — suwerenny jest zespół ludzi lub całe społeczeństwo, to takie republiki należy określić jako „wolne i niezależne wspólnoty” (civitates liberae, sodalitia nemini obnoxia); bez względu jednak na formę ustroju należy uznać, że kompetencje rządzących wypływają z ich praw własnych (naturalnych bądź nabytych), a nie z przekazania ich przez podwładnych; obowiązki rządzących należy natomiast wyprowadzać z ogólnoludzkiego obowiązku przestrzegania prawa i życzliwości, zamiast objaśniać je za pomocą sztucznych umów; żaden z rządzących nie zawdzięcza zatem swojej egzystencji i władzy poddanym, lecz „posiada ją sam z siebie, z natury, to znaczy z łaski Boga; jest bądź to mu przyrodzona, bądź przezeń nabyta, jako owoc tego, co przyrodzone” (tamże, 482); wbrew kontraktualistom, żaden z poddanych nie zrzekał się także na rzecz zwierzchnika posiadanej uprzednio wolności ani żadnego innego uprawnienia, gdyż jest od niego zależny albo z natury, albo służy mu z własnej woli, dla zaspokojenia swoich potrzeb.

Uznanie za niedorzeczność „naturalnego” stanu aspołecznego i pierwotnej wolności wszystkich ludzi umożliwia także poprawne zdefiniowanie państw w ogóle, które nie są „instytucjami zabezpieczenia prawa, ani opartymi na prawie związkami obywateli, ani sztucznymi, utworzonymi samowolnie spółkami czy towarzystwami, służącymi wymierzaniu zewnętrznej sprawiedliwości, ochronie praw człowieka, realizacji praw pierwotnych i tym podobnym celom”, lecz „samodzielnymi, to znaczy istniejącymi dla siebie i z siebie, związkami społecznymi, skończonymi i zamkniętymi powiązaniami między ludźmi, niezależnymi stosunkami służebności i stowarzyszenia” (tamże, 484). W odróżnieniu od innych myślicieli klasycznych i teoretyków konserwatyzmu odrzuca natomiast Haller tezę o istnieniu jednego wspólnego celu dla wszystkich obywateli państwa, twierdząc, że istnieje tylko mnogość celów prywatnych, dających się jedynie sprowadzić do życia oraz do „życia przyjemnego” (vita grata); wynikało to z konsekwentnego, lecz wyjątkowego w myśli konserwatywnej, oparcia ustroju państwowego wyłącznie na prawie prywatnym (władcy oraz poddanych), stąd zaś pojmowania związków rządzących i rządzonych jako „agregatu” wielu umów o służbę, po części milczących, po części sformalizowanych; władca sprawuje władzę wyłącznie na obszarze mu przypadającym, tj. stanowiącym jego własność, nie może zatem rozporządzać życiem i własnością poddanych; oznaczało to wykluczenie przymusu służby wojskowej i jakichkolwiek podatków, które byłyby zaprzeczeniem opieki patriarchalnej i przejściem króla na utrzymanie poddanych, tymczasem „naturalny porządek rzeczy wymaga, aby to pan karmił i opłacał sługi, a nie słudzy opłacali i żywili pana” (Restauration…, t. II, 379); gdy dochody z królewszczyzn oraz z opłat za usługi świadczone poddanym przez króla nie wystarczają na utrzymanie dworu, wymiaru sprawiedliwości oraz wojska koniecznego do obrony państwa, władca może odwołać się do dobrowolnej ofiarności poddanych, a w ostateczności wymusić na zatwardziałych egoistach świadczenia przez moralne ich zawstydzenie ogłoszeniem listy nazwisk „wrogów króla”, ogłoszeniem, iż nie mogą oni korzystać z ochrony królewskich sądów i policji oraz wydaniem zakazu korzystania przez nich z usług, takich jak królewska poczta, a nawet poruszania się po królewskich drogach czy chodnikach; paradoksalnie, dopiero wówczas możliwy byłby „stan aspołeczny” dla tych jednostek, które zdecydowały się „wystąpić” ze zorganizowanego społeczeństwa pod opieką prawa królewskiego, acz Haller nie dopuszczał myśli, żeby ludzie byli aż tak głupi, by tak uczynić.

Hallerowska koncepcja monarchii patriarchalnej, będącej rozszerzoną rodziną z monarchą jako ojcem, któremu dzieci winne są posłuszeństwo, lecz mogą ufnie oczekiwać, że ojciec nie zechce ich krzywdzić, nawet na tle współczesnych jej teorii kontrrewolucyjnych była najbardziej radykalnym tradycjonalizmem z powodu totalnego odrzucenia całej nowożytnej idei państwa, z jego ujednoliconym, kodeksowym prawem, rozbudowaną i jednolitą administracją publiczną, zawodową armią, państwowym skarbem i budżetem oraz państwową własnością, a w konsekwencji — długiem publicznym; z tego też powodu restaurację „realną” po 1815 uważał Haller za faktycznie niedokonaną, bo powracający na swoje trony suwereni nie chcieli bądź nie mogli zlikwidować tego fatalnego dziedzictwa całej nowożytności, także przedrewolucyjnej; postulat całkowitej prywatyzacji prawa publicznego oraz zniesienia wszelkich podatków był, z jednej strony, świadomym nawiązaniem do wczesnośredniowiecznego feudalizmu, który Haller uważał za „złoty wiek” ludzkości i jedyny model społeczeństwa prawdziwie organicznego, z drugiej zaś — antycypował idee dzisiejszego libertarianizmu; z tym ostatnim kierunkiem Hallera łączył też wyjątkowy jak na konserwatystę optymizm antropologiczny (mimo pesymizmu historiozoficznego) — przekonanie, iż ludzie z natury są skłonni do życia w przyjaźni i kooperacji, a zła jest jedynie garstka ideologów i rewolucjonistów; nadawało to jego idei restauracji rys utopii opartej o błędne przypuszczenie, że ludzie poznawszy fałsz idei nowożytnych chętnie powrócą do porządków patriarchalnych; że rządzący zrezygnują z opodatkowywania poddanych, a ci będą ofiarnie ich wspomagać w potrzebie; było to jednocześnie błędne założenie, że z organizacji państwa można wykluczyć wszelki przymus prawny; wreszcie, Haller zdawał się zapominać, że to właśnie idealizowane przez niego związki prywatno-prawne umożliwiły już „oświeconym despotom” przekształcenie pluralistycznego modelu stanowego, z jego „ciałami pośredniczącymi” jako swoistymi „buforami”, w spłaszczony układ dwubiegunowy: władza centralna — ogół zatomizowanych jednostek.

R. Ewald, Karl Ludwig von Haller, der Restaurator der Staatswissenschaft, Münster 1933; K. Guggisberg, Carl Ludwig von Haller, Frauenfeld 1938; H. Weilenmann, Untersuchungen zur Staatstheorie Carl Ludwig von Hallers. Versuch einer geistesgeschichtlichen Einordnung, Aarau 1955; H. Liedke, The German Romantics and Karl Ludwig von Haller`s Doctrine of European Restauration, „The Journal of English and Germanic Philology” 3(1958); A. Wielomski, Tradycjonalizm integralny Carla Ludwiga von Hallera, „Pro Fide Rege et Lege” 1997, nr 3/4(29).