Toryzm

Jacek Bartyzel

TORYZM (ang. Toryism, od irl. tóraighe – rozbójnik, bandyta) – w sensie ścisłym: nazwa określająca zrąb poglądów i działań protokonserwatywnej (nieformalnej) partii torysów, tj. obrońców Korony i hierarchicznego Kościoła „ustanowionego” (Established Church) w okresie Restauracji Stuartów (1660-1688), dynastii orańskiej (1689-1714) i hanowerskiej (1714-1832); w sensie luźnym – synonim doktryny i programu politycznego brytyjskiej Partii Konserwatywnej (istniejącej formalnie od 1832), używany zazwyczaj w sytuacjach uroczystych i podniosłych.

Genezę t. wiązać należy z rewolucją angielską (purytańską) 1640-60 oraz wojną domową pomiędzy rebeliantami – zwolennikami ograniczenia władzy królewskiej na rzecz parlamentu i radykalnymi protestantami (denominacji kalwińskiej) – a lojalnymi wobec króla i hierarchicznego Kościoła „Wysokiego” (High Church) rojalistami i anglikanami (określającymi się także często, od czasu reform abpa Williama Lauda, jako „anglokatolicy”), a niekiedy także katolikami rzymskimi; bezpośrednimi poprzednikami torysów byli, wywodzący się zazwyczaj z arystokracji dworskiej lub szlachty ziemiańskiej (gentry), „kawalerowie”, mający za przeciwników – wywodzących się na ogół z mieszczaństwa – purytańskich „okrągłogłowych” (tzn. noszących proste włosy i nie używających peruk), których przywódcą był królobójca i (od rozpędzenia 1651 Parlamentu) dyktator Rzeczypospolitej Angielskiej (Commonwealth of England) z tytułem „Lorda-Protektora” – Oliver Cromwell.

Rojalistycznych „kawalerów” zaczęto zwać „torysami” od początku (bezkrwawej) Restauracji monarchii, dokonanej wezwaniem na tron (przebywającego na wygnaniu we Francji) Karola II Stuarta przez gen. George`a Monka w zamian za obietnicę abolicji dla żyjących jeszcze zabójców Karola I; określenie to było zrazu obelżywe, gdyż słowo tóraighe oznaczało w XVII w. irlandzkiego, katolickiego rozbójnika, który – wydziedziczony przez angielsko-protestanckich najeźdźców – żył z rabowania i mordowania obcych osadników (niektórzy jednak odnajdują szlachetniejszą etymologię tego słowa w gaelickim zawołaniu tar a ri, czyli „przybądź królu”); swoim oponentom torysi „odwdzięczyli” się nazywając ich „whigami”, czyli szkockimi przemytnikami i bandytami (słowo to z kolei wywodzone jest od zwrotu whigamoor, co w przybliżeniu odpowiada podhalańskiemu określeniu „chodzić na zbój”); oba określenia zresztą w niedługim czasie nabrały specjalnego wręcz dostojeństwa i używane są właśnie dla podkreślenia ideowej „czystości” i wierności zasadom obu frakcji, zazwyczaj z wartościującym przymiotnikiem („dobry torys”, „prawy wig”).

Politycznym „mózgiem” pierwszej partii torysowskiej był kanclerz Karola II (i teść królewskiego brata, ks. Yorku), lord Clarendon [Edward Hyde]; uzasadnienie dla swoich idei politycznych torysi odnajdywali głównie w pismach (na czele z traktatem Patriarcha, opublikowanym pośmiertnie, 1680) najwybitniejszego teoretyka „boskiego prawa królów” (Divine Right of the Kings), Sir Roberta Filmera (1588-1653) wyprowadzającego absolutną suwerenność monarchy z bezpośredniego nadania Bożego, tj. z władzy nad całym potomstwem, udzielonej przez Boga praojcu rodzaju ludzkiego Adamowi; „patriarchalistyczną” teorię źródła władzy Filmera sponiewierał intelektualnie, niesprawiedliwie ją ośmieszając, ideolog wigów i fundator liberalizmu – John Locke, przeciwstawiając jej kontraktualistyczną koncepcję pochodzenia społeczeństwa i władzy; ważnymi teoretykami t. byli też: Edmund Bohun i prawnik Matthew Hale; sympatykami t. byli również najwybitniejsi (z wyjątkiem purytanina i republikanina Johna Miltona) pisarze epoki Restauracji, jak (katolik) John Dryden, Sir George Etherege, (późniejszy ksiądz katolicki) William Wycherley czy William Congreve.

Kryzys, rozłam, a w konsekwencji upadek pierwszej partii torysowskiej nastąpił po wstąpieniu na tron (1685) katolika Jakuba II; część torysów, przywiązanych do anglikanizmu i zaniepokojonych możliwością rekatolicyzacji państwa, zdradziła króla, wchodząc w porozumienie ze spiskującą, wigowską większością Parlamentu oraz wzywając na tron córkę Jakuba z pierwszego małżeństwa, gorliwą protestantkę Marię oraz jej męża, ks. Wilhelma Orańskiego (czego zresztą później, zrażeni despotycznymi rządami Orańczyka, gorzko żałowali); inni torysi, wierni prawowitemu władcy, bezskutecznie usiłowali przywrócić tron jemu i jego następcom, tworząc w ten sposób historię legitymistycznego jakobityzmu, co jednak też eliminowało ich z politycznego establishmentu; próbę odbudowy partii podjęli około 1714 ministrowie królowej Anny: lord Godolphin i Robert Harley, jednak ich próba rozwikłania kwadratury koła, jaką stanowiło pogodzenie monarchicznego legitymizmu z dominującą pozycją protestantyzmu, skazana była na niepowodzenie; sytuacji t. nie poprawiło też pogodzenie się większości torysów z rządami nowej dynastii (hanowerskiej), której pierwsi reprezentanci (Jerzy I i Jerzy II) czuli się obco w Anglii i nawet nie rozmawiali po angielsku, toteż nie okazali zainteresowania sformułowanym przez teoretyka t. – lorda Bolingbroke`a [Henry Saint-John] programem „króla-patrioty” (The Idea of King Patriot, 1745), stającego na czele narodu przeciwko dominacji oligarchii kupieckiej; przez ponad pół wieku (do 1765) faktycznego monopolu władzy (reprezentujących interesy tejże oligarchii) wigów torysi byli na marginesie polityki brytyjskiej; ich powrót do niej możliwy stał się dopiero wraz ze wstąpieniem na tron sprzyjającego im Jerzego III; z t. sympatyzowali także najwybitniejsi angielscy pisarze XVIII w., jak Jonathan Swift, Alexandre Pope, Samuel Johnson, najznakomitszy teoretyk angielskiego prawa zwyczajowego (Common Law) Sir William Blackstone oraz filozof David Hume.

Najpotężniejszym impulsem do odrodzenia t. stała się jednak dopiero rewolucja we Francji 1789, kiedy to – zwalczający dotychczas politykę Jerzego III i torysów – czołowy ideolog wigów Edmund Burke, nie znalazłszy pośród nich zrozumienia dla swojej postawy kontrrewolucyjnej, zwrócił się w stronę torysów; kontrrewolucyjne idee Burke`a podjął wówczas i wcielił w czyn przywódca torysów (i wkrótce premier) William Pitt Jr., jako wytrwały organizator antyrewolucyjnych i antynapoleońskich koalicji „Starej Europy”; odbudowana i zreorganizowana przez Pitta partia nazwę „konserwatywnej” przybrała 1832, za przywództwa Roberta Peela, wydając odtąd całą serię wybitnych mężów stanu, jak George Canning, lord Castlereagh, książę Wellington, Benjamin Disraeli i lord Salisbury w XIX w., a Arthur J. Balfour, Sir Winston Churchill, Harold Macmillan i Margaret Thatcher w XX w. oraz myślicieli i pisarzy, jak Samuel T. Coleridge, Sir Walter Scott, John Ruskin, William H. Mallock, Frederick W. Maitland, Sir Hugh Cecil, William R. Inge, Rudyard Kipling, T.S. Eliot, Michael J. Oakeshott, lord Hailsham [Quintin Hogg], Sir Keith Joseph, Maurice Cowling, Sir Ian Gilmour i Roger Scruton.

Teoretycy i historycy t. czynią rozróżnienie pomiędzy t. „wysokim” – tradycjonalistycznym i arystokratycznym, którego najbardziej jaskrawymi reprezentantami byli: esteta Ruskin oraz wróg „piwowarów i bankierów” Disraeli; oraz t. „niskim” – plebejskim i mieszczańskim, związanym z „etyką biznesu” i „duchem” wolnej przedsiębiorczości, czego wyrazistą (współczesną) postacią jest „thatcheryzm”; o ile pierwszy nurt, zwany w XX w. „paternalistycznym”, prowadzi w stronę swoistego „torysowskiego socjalizmu” (protekcji wobec warstw ludowych), o tyle drugi nurt – zwany „libertariańskim” – zbliża się wydatnie do założeń klasycznego (i leseferystycznego) liberalizmu; oba nurty łączy wszelako obrona suwerenności państwa narodowego, co współcześnie oznacza postawę „eurosceptyczną” i stawianie oporu rozrostowi kompetencji „eurobiurokracji”; w zwięzłym i wysoce kompetentnym ujęciu Scrutona zrąb „katechizmu” t. „wysokiego” stanowią następujące przekonania: „1o wiara w legitymację zbudowaną na zwyczaju, historii i status quo, nie zaś na doktrynie; 2o przekonanie, że mechanizmy legitymizacji nie powinny być polityczne – tj. nie powinny opierać się na publicznym głoszeniu opinii lub propagandzie – lecz społeczne, zakotwiczone w ludowej moralności, religii i uczuciach patriotycznych; 3o wiara w rolę i wartość klasy rządzącej, połączona z poglądem, że polityka jest naturalnym żywiołem tej klasy i niebezpiecznym narzędziem w rękach każdej innej; 4o wiara w prawomocność własności prywatnej, połączona z pewną pogardą dla majątku, który został nabyty zbyt szybko lub zbyt niedawno; 5o przekonanie, że regulacja działalności gospodarczej leży w szerszym interesie społecznym, rodzące podejrzliwą postawę wobec niczym nie skrępowanego kapitalizmu, wolnego handlu, a może nawet uprzemysłowienia; 6o wiara w „jeden naród” i „zasadę feudalną” (…), zgodnie z którą podziały klasowe mogą być uprawnione i korzystne, ale tylko pod warunkiem, że są miarkowane przez koncyliację i obustronne zobowiązania” (Toryzm, w: tenże, Słownik myśli politycznej, Poznań 2002, 410-411).

T.E. Kebbel, History of Toryism from 1783-1881, London 1886; C.B.R. Kent, The Early History of the Tories (1660-1729), London 1908; K. Feiling, Toryism. A Political Dialogue, London 1913; Sir G. Butler, The Tory Tradition, London 1914; K. Feiling, History of the Tory Party, 1640-1714, Oxford 1924; Tenże, The Second Tory Party, 1714-1832, London 1938; E.J. Feuchtwanger, Disraeli, Democracy and the Tory Party, Oxford 1968; I. Kramnick, Bolingbroke and His Circle. The Politics of Nostalgia in the Age of Walpole, Cambridge Mass. 1968; R. Eccleshall, English Conservatism as Ideology, „Political Studies” 1(1977); A. Quinton, The Politics of Imperfection. The Religious and Secular Tradition of Conservative Thought in England from Hooker to Oakeshott, London 1978; T. Russell, The Tory Party. Its Politicies, Divisions and Future, London 1978; L. Colley, In Defiance of Oligarchy. The Tory Party 1741-60, Cambridge 1982; M. Pugh, The Tories and the People, 1880-1935, Oxford 1985; F. O`Gorman, British Conservatism. Conservative Tradition from Burke to Thatcher, London – New York 1986; A. Zięba, Współczesny konserwatyzm brytyjski. Studium z zakresu myśli politycznej, Kraków 1988, Warszawa 1992[2]; R. Eccleshall, English Conservatism since Restoration. An Introduction and Anthology, London 1990; R. Blake, The Conservative Party from Peel to Major, London 1998.