Jesteś tutaj: prof. Jacek Bartyzel » Hasła encyklopedyczne i słownikowe » Encyklopedia Katolicka » Sillon
SILLON, Le [„Bruzda”, „Ślad”] – istniejący we Francji na przełomie XIX i XX w. ruch społeczny, a następnie także polityczny, o orientacji chrześcijańsko-demokratycznej, lewicujący i republikański, kierowany przez Marca Sangniera (1873-1950); potępiony w 1910 przez papieża św. Piusa X.
GENEZA i ideologia S. wiąże się, z jednej strony, z sytuacją Kościoła i katolików francuskich w antyklerykalnej i wojująco laickiej III Republice, z drugiej zaś – z implementacją pojęcia „demokracja chrześcijańska” do nauki społecznej Kościoła i katolicyzmu społecznego w ogólności po ogłoszeniu przez papieża Leona XIII encykliki społecznej Rerum novarum (1891) oraz skierowanej do katolików francuskich encykliki Au milieu des sollicitudes (1892); w pierwszym wypadku oznaczało to zwrócenie uwagi katolików na konieczność rozwiązania problemów socjalnych, zwłaszcza na położenie robotników, w drugim – zachętę do porzucenia nieprzejednanej dotąd opozycji wobec ustroju republikańskiego (w imię wierności monarchicznej) oraz „przyłączenia się” (ralliement) do republiki po to, aby ją „schrystianizować”. Problematyczność S. polegała na tym, że w obu wypadkach akceptacja (tak demokracji, jak republiki) przekroczyła granice zakreślone przez papieża i weszła w kolizję z doktryną katolicką.
Początki S. sięgają 1894, kiedy przyjaciel Sangniera – Paul Renaudin (1873-1964) – zaczął wydawać przegląd filozoficzno-literacki „Le Sillon”, wypełniany w większości artykułami Sangniera; na łamach pisma od początku akcentowano tezę, że nauka, postęp i demokracja są koniecznie (i z wzajemnością) potrzebne religii; że przyszłość należy do demokracji (dlatego należy do niej wychowywać lud) oraz że demokracja albo będzie chrześcijańska, albo nie będzie jej wcale. Z początkiem 1899 wokół pisma zrodził się ruch o tej samej nazwie, złożony z sieci „kół studiów katolickich” (cercles d’études catholiques) po 30-40 osób, który na początku XX w. osiągnął liczbę około pół miliona osób w całej Francji; od 1901 Sangnier zakładał, najpierw w Paryżu, następnie także na prowincji, „instytuty ludowe”, mające być katolicką repliką na ateistyczne „uniwersytety ludowe”, a od 1906 zaczęto organizować coroczne kongresy S.; IX 1901 założona została także paramilitarna „służba porządkowa” S. – Młoda Gwardia (Jeune Garde), odbywająca formację fizyczną i duchową (nocne czuwania w bazylice Sacré-Cœur), podporządkowana bezpośrednio Sangnierowi, która swój „chrzest bojowy” przeszła 23 V 1903 podczas starć ulicznych z bojówkami laickimi, które usiłowały rozpędzić pochód w obronie zamykanych przez rząd szkół prowadzonych przez zakony.
APOTEOZA DEMOKRACJI. Do tego czasu S. był traktowany z życzliwością przez hierarchię kościelną i samych papieży (Leona XIII i Piusa X), doceniających autentyczną żarliwość religijną, wysoki poziom moralny i wrażliwość społeczną sillonistów; niepokój Magisterium zaczęła jednak wzbudzać polityzacja ruchu o coraz bardziej lewicowym obliczu; S. nie tylko że zignorował podaną przez Leona XIII w encyklice Graves de communi (1901) definicję chrześcijańskiej demokracji jako dobroczynnej akcji chrześcijańskiej warstw wyższych na rzecz ludu, wykluczającą przeto sens polityczny tego pojęcia oraz akceptację ideologicznej tezy o zwierzchnictwie ludu, ale zaczął propagować wprost heterodoksyjną „teologię polityczną” demokratyzmu i republikanizmu. W artykułach zebranych następnie w książce L’Esprit démocratique (Paris 1905) Sangnier głosił, iż Bóg władny jest „zdemokratyzować boskość”, a chrześcijaństwo jest „demokracją życia boskiego”, co oznacza, że Bóg przekazał ludziom poprzez Swego Syna własną suwerenność do współuczestnictwa w ideale republikańskim, a nawet stania się przez nich – poprzez asymilację w Drugą Osobę – „członkiem uzupełniającym” Trójcy Świętej, przenikającym do społeczności Trzech Osób i uczestniczącym „w Ich majestatycznej równości”. Swoista deifikacja demokracji oznaczała także nadanie jej znaczenia eschatologicznego, deklarowanego przez Sangniera w książce La lutte pour la démocratie (Paris 1908), gdzie pisał: „Wierzymy, że nadejdzie dzień, kiedy Kościół pocieszy się po swych smutkach, przynosząc Chrystusowi demokrację francuską”. Również na płaszczyźnie stricte politycznej cel S. został zdefiniowany jako pełne urzeczywistnienie republiki demokratycznej, sam zaś ruch jako laicki, a nie katolicki, acz „głęboko” (profondément) religijny; znalazło to wyraz w zmianie podtytułu pisma „Le Sillon” od 25 II 1905 z „Przegląd społecznej akcji katolickiej” na „Przegląd akcji demokratycznej” oraz w powołaniu nowego, ściśle politycznego, tygodnika „L’Éveil démocratique”. Sangnier wdał się też w długą polemikę z reprezentantem monarchicznego pozytywizmu i nacjonalizmu Action Française – Ch. Maurrasem, głosząc, iż chrześcijaństwo winno być zaangażowane w służbę demokracji.
Ostentacyjnym zerwaniem z postawą synowskiego posłuszeństwa wobec hierarchii był „incydent w Épinal” (22 V 1904), kiedy to Sangnier po wygłoszeniu odczytu Sillon a demokracja, na zadane mu pytanie: „a jeśli wasze poglądy spowodują ekskomunikę?”, odpowiedział „gwiżdżę na ekskomunikę”; mimo to jeszcze 11 IX 1904 Sangnier został przyjęty na specjalnej audiencji przez Piusa X. Rozczarowaniem dla Kościoła była także postawa S. wobec fali nowych prześladowań katolicyzmu, za rządów R. Waldeck-Rousseau i É. Combesa, której szczytowym punktem była (poprzedzona zerwaniem stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską) wroga separacja państwa od Kościoła (1905), pociągająca za sobą tzw. inwentaryzację upaństwawianych dóbr kościelnych, w trakcie której dochodziło nawet do aktów profanacji oraz do zabójstw katolików stających w obronie kościołów; S. potępiał wprawdzie akty przemocy, ale wobec samej zasady rozdziału Kościoła od państwa zajmował stanowisko niejasne i dwuznaczne, snując dywagacje na temat dwu rodzajów „klerykalizmu” – chrześcijańskiego i niechrześcijańskiego, które łączyć ma posługiwanie się czy to władzą ustawodawczą, czy to przemocą dla narzucenia pojęć religijnych bądź antyreligijnych tym, którzy ich nie podzielają; w 1908 Sangnier wystąpił nawet na wspólnym wiecu w towarzystwie głównego wroga Kościoła – Combesa i zaczął bronić poglądu, że rewolucja 1793 roku nie była antyreligijna, a Robespierre, Danton i inni rewolucjoniści mieli dusze religijne i ich „filozofia religijna” należała do istoty chrześcijaństwa.
POTĘPIENIE. Pierwszym sygnałem zaniepokojenia Kościoła ideologiczną demolatrią S. była wypowiedź Piusa X z IV 1907 na audiencji dla dziekana S. Martin de Pau: viam sequuntur damnosam („idą potępianą drogą”); powszechnie uważano też, że do S. odnoszą się te fragmenty potępiającej modernizm encykliki Pascendi Dominici gregis, które krytykowały katolików opowiadających się za rozdziałem Kościoła od państwa. Formalne potępienie „błędów Sillonu” nastąpiło w liście apostolskim Notre charge apostolique z 25 VIII 1910 skierowanym do biskupów francuskich. Papież zaznaczał, że długo się wahał z ogłoszeniem werdyktu na temat S., mając na uwadze szlachetność dusz młodzieży skupionej w tym ruchu, jej miłość do Jezusa Chrystusa i przykładne spełnianie praktyk religijnych, nie mógł jednak nie zareagować na uporczywe zbaczanie z właściwej drogi, ignorowanie rad i upomnień oraz dążenie do wyłamania się spod jurysdykcji kościelnej. Jako główną przyczynę popadnięcia S. w błędy papież wskazał niedostatki jego formacji intelektualnej (wiedzy historycznej, zdrowej filozofii i solidnej teologii), co skutkowało poddaniem się wpływom liberalnym i protestanckim. Nieposłuszeństwo wobec autorytetu i źle pojęta miłość ubogich doprowadziły S. do podtrzymywania błędu demokratycznego, przypisującego ludowi najwyższą władzę i dążącego do zniesienia oraz zrównania klas społecznych, mimo iż przywódcy S. dobrze wiedzieli, że błąd ten został potępiony przez Leona XIII, toteż zignorowanie programu nakreślonego w Graves de communi i przyjęcie krańcowo odmiennego samo w sobie jest zuchwalstwem. S. werbalnie aprobuje wprawdzie katolicki teoremat o pochodzeniu władzy od Boga, ale faktycznie mu zaprzecza, umiejscawiając pierwotne źródło władzy w ludzie oraz uznając, że mimo jej przekazania rządzącym władza ta nadal w ludzie rezyduje; jako dowód błędu papież przytoczył wypowiedź Sangniera (Discours de Rouen, 1907) o wychodzeniu władzy z dołu i delegowaniu jej w górę, co jest „rzeczą anormalną”, albowiem w naturze wszelkiej władzy leży właśnie jej zstępowanie w dół; jeśli lud pozostaje zawsze tak czy inaczej dysponentem zwierzchności, to władza staje się „cieniem i mitem”, bo nie będzie już ani zwierzchników, ani podwładnych; Sangnierowska koncepcja „władzy usankcjonowanej przez ogół” (l’autorité consentie) prowadzić musi do rozkładu społeczeństwa politycznego przez zanegowanie słuszności okazywania posłuszeństwa ludziom będącym prawowitymi reprezentantami Boga w imię fałszywie pojętej godności człowieka, tzn. utożsamiającej posłuszeństwo z poniżeniem. Demokracja została wprawdzie uznana przez papieża Leona XIII (Immortale Dei) za jedną z dozwolonych form rządu (pod warunkiem posłuszeństwa prawu Bożemu), nie oznacza to jednak, iżby posiadała ona jakikolwiek szczególny przywilej; przeciwny temu pogląd głoszony przez S. – iż tylko demokracja będzie panowaniem doskonałej sprawiedliwości – stanowi „niedopuszczalną zniewagę” wyrządzoną innym formom rządu, jak monarchia czy arystokracja. Nadto uczuciowa egzaltacja („ślepa dobroć serca”), pomieszany częściowo z iluminizmem mistycyzm filozoficzny oraz idealistyczne ignorowanie praw rządzących ludzką naturą prowadzą sillonistów do iluzji demokratycznego wychowania ludu, redukowania chrześcijańskiej miłości bliźniego do braterstwa i błędnego ekumenizmu oraz głoszenia humanitarnej utopii, a w praktyce – do przyjmowania zasad rewolucji 1789 roku; przesłanie ewangeliczne w działalności S. zamienia się w bluźnierczą „ewangelię rewolucji”. Jedynym lekarstwem na ten stan rzeczy jest ustąpienie dotychczasowych liderów S. („dla dobra Kościoła i Francji”) – za co są z góry pobłogosławieni, jeśli będą „wystarczająco wspaniałomyślni, aby go dokonać” – przystąpienie zaś szeregowych członków do nowych organizacji w ramach diecezji, które dla zaznaczenia zerwania z błędami przeszłości winny przyjąć nazwę „Sillonów katolickich”.
MŁODA REPUBLIKA. S. formalnie podporządkował się orzeczeniu papieskiemu, a Sangnier w liście do papieża z 1 IX 1910 oznajmił o zrezygnowaniu z kierowania ruchem; faktycznie jednak S. działał nadal w tym samym co dotychczas duchu, zaś Sangnier kontynuował działalność już na czysto świeckim polu, zakładając dziennik „La Démocratie” i (1 VII 1912) pozaparlamentarną Ligę Młodej Republiki (La Ligue de la jeune République), głoszącą ultrademokratyczny program ordynacji proporcjonalnej, stworzenia instytucji referendum ludowego, przyznania prawa głosu kobietom, likwidacji Senatu (przekształconego w izbę interesów gospodarczych), uczestnictwa robotników w zarządzaniu i dochodach przedsiębiorstwa oraz światopoglądowej neutralności państwa; po reaktywowaniu Młodej Republiki (1919) po przerwie wojennej został wybrany do izby deputowanych z listy ugrupowań centroprawicowych Blok Narodowy, gdzie reprezentował skrzydło lewicowe; w 1924 Młoda Republika przeszła na stronę Kartelu Lewicy, co oznaczało dalszą radykalizację poglądów społecznych tego środowiska; w latach 30. XX wieku Sangnier zaangażował się w działalność międzynarodowych ruchów pacyfistycznych i antyfaszystowskich, a w czasie okupacji niemieckiej wydawał konspiracyjnie „La Démocratie” i przez kilka tygodni był więziony przez Gestapo we Fresnes; po wyzwoleniu został honorowym przewodniczącym chadeckiego Ruchu Republikańsko-Ludowego (Mouvement républicaine populaire; MRP) i z jego ramienia deputowanym z Paryża.
L. Cousin, Vie et doctrine du Sillon, Paris [1906]; Ch. Maurras, Le dilemme de Marc Sangnier. Essai sur la Démocratie religieuse, Paris 1906; L. Cousin, Le Sillon et les catholiques, Paris 1909; G. Lestrat, Le beaux temps du Sillon, Paris 1926; R. Havard de la Montagne, Histoire de la Démocratie chrétienne de Lamennais á Georges Bidault, Paris 1948; Marc Sangnier-témoignages, Paris 1950; É. Borne, De Marc Sangnier a Marc Coquelin, Toulouse 1953; A. Darricau, Marc Sangnier, Paris 1958; R. Magne, Notre Marc: souvenirs sur Marc Sangnier, Paris 1958; S. et H. Galliot, Marc Sangnier, Le Mans 1961; J. de Fabrègues, Le Sillon de Marc Sangnier, un tournant majeur du mouvement social catholique, Paris 1964; J. Carron, Le Sillon et la démocratie chrétienne 1894-1910, Paris 1966; J. Stefanowicz, W kręgu Marca Sangniera, Warszawa 1973; F.-G. Dreyfus, Histoire de la démocratie chrétienne en France. De Chateaubriand á Raymond Barre, Paris 1988; J.-L. Clément, La Démocratie chrétienne en France. Un pari à haut risque de 1900 à nos jours, Paris 2005.
Rozszerzona wersja hasła w Encyklopedii Katolickiej, TN KUL, t. XVIII, Lublin 2013, s. 202-203.