Stan społeczny

Jacek Bartyzel

STAN SPOŁECZNY – uformowana w feudalnym społeczeństwie i w tradycyjnej monarchii stanowej europejskiego średniowiecza grupa społeczna posiadająca prawnie określone przywileje i obowiązki, wyróżniające ją od innych grup i od reszty społeczeństwa. Kształtowanie się systemu stanowego było długotrwałym procesem, zapoczątkowanym w monarchii (od 800 – cesarstwie) karolińskiej (VIII/IX w.), a zakończonym ostatecznie w XIII w.

GENEZA. Chociaż istnienie systemu stanowego sensu proprio wiąże się z cywilizacją chrześcijańskiego i monarchiczno-feudalnego Zachodu (Europy), to jednak wypływał on ze starszej i uniwersalnej – charakterystycznej dla wszystkich starożytnych cywilizacji indoeuropejskich – tradycji trójdzielnego (tripartite) systemu społecznego, mającego odniesienia transcendentne i znajdującego odzwierciedlenie w mitologiach, rytuałach, obyczajach, etyce, sztuce i literaturze ludów indoeuropejskich; system ten (odkryty i opisany wnikliwie w dziełach francuskiego historyka religii i cywilizacji – Georgesa Dumézila) stanowił wypełnienie trzech podstawowych i niezbędnych dla istnienia wspólnoty funkcji życiowych: duchowej, militarnej i produkcyjnej. Każde indoeuropejskie społeczeństwo tradycyjne posiadało stan kapłański, stan wojowniczy i stan produkcyjny, przy czym ten ostatni dzielił się na ogół na rolników i rzemieślników, np. kapłani (athravan), „jeźdźcy rydwanów” (rathaesthar) i rolnicy-hodowcy (vastryo-fśuyant) w Persji czy druidowie, arystokracja wojskowa (flaith) oraz hodowcy bydła i rolnicy (boairig) u Celtów; najbardziej zamknięty charakter system trójdzielny miał w kastach (varna) Ariów w Indiach: już Wedy wymieniają kastę „wywodzących się z ust” kapłanów (brahmana), „wywodzących się z ramion” wojowników (kshatriya) oraz „wywodzących się z ud” rolników i rzemieślników (vaiśya), przy czym w hinduizmie rolnicy zostali wyodrębnieni jako czwarta kasta „wywodzących się ze stóp” (śudra); poza kastami znajdowali się „niedotykalni” (dalit, popularnie pariasi); o tym, iż system trójdzielny pojęty był jako odzwierciedlenie porządku boskiego świadczą analogiczne atrybucje triad najwyższych bóstw w panteonach religii kosmicznych (np. Mitra i Waruna – Indra – Nashatya lub Aśvin w religii wedyjskiej, Jowisz – Mars – Kwirynus w religii rzymskiej, Odyn – Thor – Freyr w religii nordyckiej); filozoficzno-politycznym odzwierciedleniem zasady trójdzielności jest również podział na trzy stany: władców – filozofów, strażników – wojowników oraz żywicieli (rzemieślników) w idealnej polis Platona.

SYSTEM STANOWY tworzyły w zasadzie trzy stany społeczne: s. pierwszy – duchowni (oratores), s. drugi – rycerze/szlachta (bellatores) i s. trzeci – pracujący (laboratores); ów schemat trynitarny odzwierciedlał nie tylko trzy podstawowe funkcje we wspólnocie, ale również – zgodnie z rozpowszechnionym w średniowieczu myśleniem analogicznym – odrębność a zarazem współistotność Osób Trójcy Świętej: nawiązującą do augustyńskiej idei Państwa Bożego teorię trzech stanów wyłożył ok. 1027/30, w dedykowanym królowi Francji Robertowi II Pobożnemu Poemacie dla króla Roberta, bp Laon, Adalberon (zw. też Ascelinem): „Dom Boży, o którym się sądzi, że jest jeden, podzielony jest na trzy części. Jedni się modlą, drudzy wojują, a trzeci pracują. Te trzy części są solidarne i nie znoszą separacji. Usługi jednej z nich zależą od działań dwu pozostałych; wzajemnie przyczyniają się one do podtrzymania wspólnoty. Ta zbiorowość trzech części tworzy w rzeczywistości jedną całość. W taki sposób triumfuje prawo i świat dotąd żyje w pokoju”.

W rzeczywistości system stanowy był bardziej złożony – zróżnicowany wewnętrznie pod względem sytuacji prawnej i ekonomicznej, nie obejmował też nigdy całości społeczeństwa: poza nim znajdowali się tzw. ludzie luźni (zw. też ludźmi swawolnymi albo hultajami), stanowiący społecznie i moralnie pogardzany margines społeczeństwa – element przestępczy, osoby uprawiające nierząd, żebracy i włóczędzy, ale także aktorzy i wesołkowie (histriones, joculatores), często nieposiadający także stałego miejsca pobytu. Ze względów religijnych (chrześcijańskiego charakteru społeczeństwa) poza społeczeństwem stanowym znajdowali się także żydzi, jako odrębna grupa wyznaniowa (acz w Polsce traktowano ich jako odrębny stan, obdarzony rozległym samorządem).

Stan duchowny był (od XII w.) wyłączony z podległości (zwyczajowemu) prawu świeckiemu, podlegając jedynie normom prawa kanonicznego; stan rycerski składał się z osób posiadających ziemię na prawie rycerskim; specyficzną kategorią, należącą po części zarówno do s. rycerskiego, jak duchownego, były zakony rycerskie, w których skład wchodzili zarówno zakonnicy, jak bracia-rycerze, nieprzyjmujący święceń, lecz składający, jak inni zakonnicy, śluby czystości i ubóstwa. W s. duchownym (księża i mnisi) wyższą warstwę (wywodzącą się w średniowieczu z reguły spośród możnowładztwa, a bardzo często z rodów panujących) stanowili biskupi, prałaci i opaci; niższą – prezbiterzy, diakoni i bracia zakonni; od powstania i rozwoju uniwersytetów szczególnym prestiżem cieszyli się także duchowni – uczeni.

Przynależność do s. rycerskiego (resp. szlachty) była w zasadzie dziedziczna, rzadziej przez nobilitację za zasługi (zwłaszcza wojenne) lub przez indygenat, tj. przyznanie szlachectwa cudzoziemcowi (w Polsce uchwałą Sejmu); w niektórych krajach (Anglia) przyznawano też szlachectwo indywidualne, niedziedziczne; we Francji szlachta dzieliła się na rycerską „szlachtę miecza” (noblesse d’epée) i prawniczo-urzędniczą „szlachtę togi” (noblesse de robe). Znakiem zewnętrznym szlachectwa jest posiadanie rodowego herbu i zawołania. Zróżnicowanie wewnętrzne s. rycerskiego na rycerstwo wyższe (możnowładztwo) i utytułowane (baronowie, parowie, grandowie), z którego wyłoniła się arystokracja, oraz niższe mogło być formalne (Francja, Anglia, Rzesza) lub faktyczne, jak w Hiszpanii, gdzie rycerstwo (caballeros) dzieliło się faktycznie na magnates – mających zapewniony dostęp do urzędów i wielkie majątki ziemskie, drobnych rycerzy (infanzones) oraz tzw. rycerstwo wieśniacze (caballeros villanos), czyli chłopów i mieszczan, których stać było na ekwipunek rycerski, a także w Polsce, gdzie w imię „równości szlacheckiej” nie uznawano nawet tytułów arystokratycznych, lecz faktycznie tzw. magnateria (już w epoce nowożytnej) była potężniejsza niż gdziekolwiek indziej, dzięki posiadaniu ogromnych latyfundiów i prywatnego wojska, monopolizując też niemal skład Senatu (wojewodowie i kasztelani); istniejący od statutów Kazimierza III Wielkiego podział s. rycerskiego na pełnoprawną szlachtę rycerską (milites famosi slachta), niepełnoprawnych i nieosiadłych włodyków vel ścierciałków (milites scartabelati) oraz uszlachconych sołtysów lub kmieci (milites creati de sculteto vel kmethone), zanikł w dobie nowożytnej.

S. trzeci – najliczniejszy – był zarazem najbardziej zróżnicowany co do sposobu życia i zajęć oraz pod względem majątkowym; we Francji tworzyli go wszyscy ludzie osobiście wolni a nienależący do duchowieństwa i szlachty: mieszczanie (kupcy i rzemieślnicy) oraz chłopi; podobnie w Hiszpanii do „pracujących” (trabajadores) zaliczano rzemieślników (artesanes), kupców (comerciantes) i chłopów (campesinos); w Anglii s. trzeci wyodrębniony był na podstawie terytorialno-administracyjnej (gminy) wraz z całą ludnością, również drobno-szlachecką (gentry), niezaliczającą się do baronagium; w Rosji carskiej formalnie istniały cztery stany: duchowieństwo, szlachta, mieszczanie i chłopi; w innych krajach chłopi znajdowali się poza systemem stanowym, jako ludność poddana i nieuczestnicząca w życiu politycznym.

REPREZENTACJA STANOWA. W pełni ukształtowanej (od końca XIII w.) monarchii stanowej wykładnikiem politycznym pozycji stanów była reprezentacja parlamentarna, tworząca – łącznie z władcą jako głową – korporacyjne ciało polityczne (corpus politicum) królestwa; w Anglii od 1295 artykulacją Stanów Królestwa (Estates of the Realm) był Parlament Wzorcowy (Model Parliament), składający się z dwu izb: wyższej, czyli Izby Lordów, złożonej z parów (peer od łac. par – równy), czyli tych, którzy są „na równi” z suwerenem i mają prawo być sądzeni przez równych sobie, dzielących się na dożywotnich lordów duchownych (Lords Spiritual) i dziedzicznych (od 1999 tylko w liczbie 92) lordów doczesnych (Lords Temporal), oraz z Izby Gmin; we Francji Stany Generalne (États généraux) zwołane zostały po raz pierwszy przez Filipa IV Pięknego w 1302 jako kompozycja reprezentantów stanu pierwszego (clergé), drugiego (noblesse) i trzeciego (tiers état), reprezentującego mieszkańców lenn (seigneuries) świeckich i kościelnych oraz miast i prowincji; każdy stan obradował i głosował oddzielnie; Stany Generalne zwoływane były odtąd nieregularnie (27 razy do końca XV w. i tylko 7 razy w stuleciach XVI-XVII) do rozstrzygnięcia konkretnych kwestii; po okrzepnięciu systemu absolutnej monarchii administracyjnej przestały być zwoływane po 1614; zwołane po ponad półtorawiekowej przerwie, 5 V 1789, zbuntowały się, łącząc się 20 VI 1789 pod przysięgą w Sali do Gry w Piłkę (Serment de Jeu de paume) w jednolite Zgromadzenie Narodowe, które ogłosiło się również Konstytuantą (Assemblée nationale constituante); również w innych krajach konsolidacja absolutyzmu monarchicznego w epoce nowożytnej prowadziła do ograniczania znaczenia stanowych zgromadzeń parlamentarnych (a także prowincjonalnych), z wyjątkiem monarchii iberyjskich: Kastylii i Aragonii (od 1516 Hiszpanii) oraz Portugalii, gdzie w reprezentacji Trzech Stanów (Três Estados) rola pierwiastka demokratycznego w osobach pełnomocników ludu (Procuradores de Povo) była szczególnie znacząca, a także w Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej, której ustrój wyewoluował w kierunku „republikańskiej monarchii” elekcyjnej z nadrzędną pozycją Sejmu Walnego, złożonego z trzech stanów sejmujących (króla, senatu i izby rycerskiej/poselskiej).

UPADEK. Zanikowi systemu reprezentacji stanowej w monarchiach absolutystycznych towarzyszyła erozja bądź osłabienie funkcji społecznej dwu pierwszych stanów uprzywilejowanych (zeświecczenie kleru w epoce oświecenie, demilitaryzacja szlachty ziemiańskiej) oraz moralno-ideologiczna delegitymizacja podjęta przez sfery najbardziej zainteresowane likwidacją stanowości, jako systemu niespełniającego ich roszczeń i ambicji, tj. wielkiej burżuazji (której rosnącemu wraz z rozwojem kapitalizmu bogactwu nie odpowiadał status społeczno-polityczny i prestiż) oraz nowej (quasi-kapłańskiej) warstwie świeckich intelektualistów (głównie dziennikarzy i literatów); atak na ustrój stanowy podjęły nowożytne ideologie, ukształtowane w kulturze oświecenia, jak indywidualistyczny liberalizm i demokratyczny egalitaryzm; intelektualnym rezerwuarem argumentów był dla nich rozwijający się w filozofii nowożytnej już od schyłku średniowiecza nominalizm, negujący (na płaszczyźnie socjologicznej) realność ciał społecznych, a uznający wyłącznie realność jednostek. Pierwszym krajem, który formalnie zlikwidował ustrój stanowy, była (1791) rewolucyjna Francja, w której stan trzeci proklamował się narodem; najdłużej w Europie (do rewolucji 1917) ustrój w pełni stanowy trwał w carskiej Rosji; w Polsce formalnie znosiła go Konstytucja Marcowa (1921).

Przeciwstawne zwyciężającemu od XIX w. systemowi indywidualistyczno-liberalnemu i egalitarnemu koncepcje odbudowania ustroju stanowego (uwzględniające zazwyczaj nowe realia społeczne, jak powstanie „stanu czwartego”, czyli proletariatu fabrycznego) pojawiały się natomiast nieustannie w myśli konserwatywnej, zwłaszcza katolickiej, jak teoria Trzech klas ludzi, na jakie zawsze i niechybnie podzielona jest wszelka społeczność, zarówno polityczna, jak religijna [państwo, Kościół] (Über drei Classen von Menschen, in welche sich nothwendig die politische wie religiöse Gesellschaft [Staat, wie Kirche] stets getheilt befinden, 1831) Franza von Baadera czy projekt „prawdziwego” państwa stanowego (Der wahre Staat, 1921) Othmara Spanna. Projekt odbudowania (korporacyjnego) ustroju stanowo-zawodowego, jako panaceum na błędy zarówno leseferystycznego kapitalizmu, jak marksizmu, przedstawił w encyklice Quadragesimo anno (15 V 1931) papież Pius XI; wskazania te próbowały wcielić w życie ustroje autorytarno-chrześcijańskie w Austrii (1934-38) pod rządami kanclerzy E. Dollfussa i K. Schuschnigga oraz w Portugalii (1932-70) w epoce Nowego Państwa (A. de Oliveira Salazar, M. Caetano).

M. Bloch, La société féodale, I-II, Paris 1939-40, 2000 (Społeczeństwo feudalne, Warszawa 1981, 2002²); G. Dumézil, L’idéologie tripartite des Indo-Européens, Bruxelles 1958; M. Szczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, I-II, Warszawa 1968-69, 2010[10]; R. Mousnier, Les hiérarchies sociales de 1450 à nos jours, Paris 1969; Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, Poznań 1970, 2009³; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993, 2011[6]; J. Evola, Il „mistero iperboreo”. Scritti sugli Indoeuropei 1934-1970, Roma 2002.

Rozszerzona wersja hasła w Encyklopedii Katolickiej, t. XVIII, TN KUL, Lublin 2013, s. 778-779.

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.