Torysi

Jacek Bartyzel

TORYSI (ang. Tories) – w sensie ścisłym: bryt. protokonserwatyści broniący prerogatyw Korony przeciwko roszczeniom Parlamentu i quasi-republikanizmowi liberalnych wigów, pozycji ziemiaństwa (gentry) przeciwko wpływom burżuazji, oraz „ustanowionego” (established) i „wysokiego” (high), czyli episkopalnego Kościoła Anglii przeciwko radykalnym protestantom z Kościoła „niskiego” (low), czyli prezbiteriańskiego i „nonkonformistycznym” dysydentom; członkowie (nieformalnej) partii politycznej, uformowanej w okresie Restauracji (1660-88) i zdezintegrowanej po 1714, a następnie odbudowanej w 1783 i przekształconej w 1834 w Partię Konserwatywną; w sensie luźnym – potoczne, lecz używane zwł. w sensie pozytywnie wartościującym („dobry torys”), a nawet podniosłym, określenie konserwatystów w Wielkiej Brytanii oraz w państwach Wspólnoty (Commonwealth) Bryt., jak Kanada i Australia, w przeszłości także (wymiennie z określeniem „lojaliści”) Amerykanów lojalnych wobec Korony Bryt. podczas rebelii kolonii amerykańskich.

Określenie „torys” było zrazu obelżywe, gdyż staroirl. tóraighe oznaczało w XVII w. irl.-katolickiego rozbójnika, który – wydziedziczony przez ang.-protestanckich najeźdźców – żył z rabowania obcych osadników (etymologia tego słowa w języku gaelickim wywodzić się ma jednak z zawołania tar a ri, czyli „przybądź królu”); z analogicznych powodów t. swoich oponentów nazwali „wigami” (whigs), co oznaczało naówczas szkoc. przemytnika uprawiającego „zbójowanie” (whiggamore); oba terminy stały się zatem względem siebie ostro nacechowanymi ujemnym wartościowaniem antonimami ideowo-politycznymi.

GENEZA. Poprzednikami t. byli tzw. kawalerowie (Cavaliers), czyli obrońcy króla (Karola I Stuarta) oraz „katolicyzującego” (anglokatolicyzm) doktrynalnie i liturgicznie za czasów abpa Williama Lauda Kościoła Anglii w okresie wojny domowej, zw. też rewolucją angielską (1640-60), pomiędzy królem a tzw. Długim Parlamentem (Long Parliament) i jego armią, złożoną z radykalnych protestantów (denominacji kalwińskiej), zw. też purytanami, dowodzoną przez Olivera Cromwella (1599-1658) – po procesie i egzekucji (1649) króla oraz rozpędzeniu (1651) Parlamentu faktycznego dyktatora Wspólnoty Angielskiej (Commonwealth of England) z tytułem (od 1653) Lorda-Protektora. Po Restauracji monarchii dawni kawalerowie i przyszli torysi, stali się gł. podporą tronu Karola II; nazywano ich wówczas „oburzającymi się” (abhorrers) na wysuwane przez protoliberalnych „petycjonistów” (petitioners) postulaty ograniczenia władzy królewskiej i zastąpienia ustroju episkopalnego prezbiteriańskim w Kościele.

PIERWSZA PARTIA TORYSOWSKA. Określenie Tory/Tories pojawiło się w 1678 w związku z dążeniem opozycji wigowskiej w Parlamencie do wydania Exclusion Bill, wymierzonego zwł. w prawowitego następcę tronu, królewskiego brata, Jakuba księcia Yorku, celem uniemożliwienia mu, jako katolikowi, wstąpienia na tron po śmierci Karola II (już od panowania Elżbiety I wyznawanie katolicyzmu było traktowane przez prawo ang. jako równoznaczne ze zdradą stanu); najprawdopodobniej autorem (a na pewno propagatorem) tego określenia był niezrównoważony psychicznie konfabulator i konspirator, anglikański kaznodzieja Titus Oates (1649-1705), który w 1677 konwertował na katolicyzm i wstąpił do jezuickiego seminarium we Francji, lecz usunięty stamtąd rok później za skłonności homoseksualne i awanturnictwo, wystąpił publicznie z oskarżeniem wobec katolików o „papistowski spisek” (The Poppish plot), mający na celu zamordowanie Karola II i osadzenie na tronie księcia Jakuba; następstwem dania wiary przez większość protestanckich członków Izby Gmin „dowodom” przedstawionym przez Oatesa (obalonym dopiero kilka lat później) było aresztowanie, torturowanie i stracenie wielu katolików duchownych i świeckich (m.in. prymasa Irlandii, św. Olivera Plunketta). Chociaż t. byli (wyjąwszy katolików irl. oraz kilka klanów szkoc.) anglikanami, jako zdeklarowani rojaliści stanęli po stronie króla i w obronie zasady prawowitości monarchicznej (legitymizmu); zachwiali się jednak w swojej wierności wobec Jakuba, który wstąpił na tron w 1685 (jako Jakub II w Anglii i Irlandii oraz Jakub VII w Szkocji), kiedy król nakazał aresztowanie 7 bpów anglikańskich za odmowę odczytania z ambon edyktu tolerancyjnego dla katolików i dysydentów oraz kiedy druga żona króla, katoliczka Maria Beatrycze d’Este, powiła syna; obawa przed rekatolicyzacją państwa skłoniła ich wówczas do porozumienia się ze spiskującymi wigami i wspólnego wezwania na tron protestanckiej córki Jakuba z pierwszego małżeństwa – Marii oraz jej męża, stadhoudera Niderlandów, Wilhelma Orańskiego (tzw. Chwalebna Rewolucja 1688); żałując wszakże poparcia uzurpacji i zrażeni despotycznymi rządami Orańczyka, torysowscy premierzy (drugiej córki Jakuba) królowej Anny (1702-14): lord Godolphin [Sidney Godolphin, 1 hr. Godolphin, ok. 1645-1712] i earl Oxfordu [Robert Harley, 1 hr. Oxford i Mortimer, 1661-1724] usiłowali rozwiązać polityczną kwadraturę koła przez przywrócenie korony jej prawowitym dziedzicom (Stuartom), a jednocześnie nakłonienie ich do porzucenia religii katolickiej. Zaangażowanie części t. w próby zbrojnego przywrócenia panowania Stuartom (powstania jakobickie) z jednej strony, a utrwalenie uzurpacji wraz z przejściem tronu po 1714 w ręce dynastii hanowerskiej z drugiej strony, doprowadziły do marginalizacji t. na prawie pół wieku; w okresie tzw. supremacji wigów (1714-60) stanowili oni politycznie bezsilną opozycję, zdolną jedynie do krytykowania oligarchii kupieckiej i skorumpowanych rządów (1721-42) sir Roberta Walpole’a (1676-1745) oraz formułowania – abstrakcyjnego w ówczesnej sytuacji, gdy dwa pierwsi Hanowerczycy (Jerzy I i Jerzy II) rzadko przebywali w Anglii, zdając się na rządy swoich ministrów – programu „króla patrioty”, który ogłosił (The Idea of King Patriot, 1745) najwybitniejszy teoretyk pierwszego t. lord Bolingbroke [Henry St John, 1. wicehr. Bolingbroke, 1678-1751]. Dopiero za panowania (1760-1820) Jerzego III – pierwszego z przedstawicieli dynastii hanowerskiej, który czuł się Anglikiem i który pragnął odbudować prerogatywy Korony, w związku z czym popadł w konflikt z wigami – niektóre gabinety tworzyli t.: lord Bute [John Stuart, 3. hr. Bute, premier 1762-63] i lord North [Frederick North, 2. hr. Guilford, premier 1770-82]. W kulturze ang. tej epoki „sentymentalny t.” reprezentował m.in. pisarz Samuel Johnson (1709-84); ku toryzmowi skłaniali się także m.in. słynny teoretyk jurysprudencji zwyczajowej (common law) sir William Blackstone (1723-80) oraz filozof i historyk („konserwatysta bez Boga”) David Hume (1711-76).

DRUGA PARTIA TORYSTOWSKA. Od 1783 reorganizację partii t. z udziałem dotychczasowych „starych wigów” (Old Whigs), zrażonych radykalizmem politycznym „nowych wigów” (New Whigs) Ch. J. Foxa, przeprowadził William Pitt Młodszy (1759-1806); zwł. po wybuchu (1789) rewolucji francuskiej, z którą sympatyzowali „nowi wigowie”, a której żarliwym oponentem stał się inny „stary wig” Edmund Burke (1729-97), ideowym wyznacznikiem „nowego toryzmu” (new toryism) stał się odtąd – obok przywiązania do monarchii i „Kościoła Wysokiego” – ewolucyjny konserwatyzm Burke’a, połączony z postawą i polityką kontrrewolucyjną. Począwszy od pierwszego (1783-1801) gabinetu Pitta Anglia (od 1801 Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii) stała się gł. siłą napędową antyrewolucyjnych, a następnie antynapoleońskich koalicji „Starej Europy”, wewnętrznie wchodząc także w erę „supremacji torysowskiej”, trwającej prawie nieprzerwanie (z wyjątkiem wigowskiego gabinetu lorda Grenville’a, 1806-07) do 1830 i obejmującej gabinety: 1801-04 Henry’ego Addingtona (1757-1844), 1804-06 ponownie Pitta, 1807-09 księcia Portland [William Cavendish-Bentinck, 3. książę Portland, 1738-1809], 1809-12 Spencera Percevala (1762-1812), 1812-27 lorda Liverpool [Robert Banks Jenkinson, 2. earl Liverpool, 1770-1828], 1827 George’a Canninga (1770-1827), 1827-28 lorda Godericha [Frederick John Robinson, 1. hr. Ripon, 1782-1859], 1828-30 księcia Wellingtona [Arthur Wellesley, 1. ks. Wellington, 1769-1852]; pod koniec tego okresu t. podzieliła wewnętrznie kwestia stosunku do emancypacji katolików, której sprzeciwiali się długoletni premier Liverpool oraz Robert Peel (1788-1850), a za którą opowiadali się Canning i ks. Wellington; powrót do władzy wigów, którzy przeforsowali reformę rozszerzającą prawa wyborcze, pociągnął za sobą kolejną reorganizację partii t. (przeprowadzoną przez Peela), która w 1834 przyjęła nazwę Partii Konserwatywnej (Conservative Party) i ogłosiła pierwszy w historii oficjalny program wyborczy (Tamworth Manifesto).

TORYZM „WYSOKI” I „NISKI”. Pośród t. występuje trwale (również od czasu przyjęcia samookreślenia „konserwatyzm”) zróżnicowanie pomiędzy toryzmem „wysokim” (High Toryism) a „niskim” (Low Toryism); pierwszy jest tradycjonalistyczny, wspólnotowy, arystokratyczny, socjologicznie i kulturowo związany z ziemiaństwem i obyczajem „starej, wiejskiej Anglii”, niechętny industrializmowi, komercji i egalitaryzmowi; do high tories zaliczani są m.in. t. – legitymiści (jakobici), romantyczni i prerafaeliccy esteci (S.T. Coleridge, W. Scott, J. Ruskin), konserwatyści wiktoriańscy (B. Disraeli, lord Derby, lord Salisbury), konserwatyści katoliccy (J.R.R. Tolkien, E. Waugh, A. Burgess) i anglokatoliccy (T.S. Eliot), współcześnie członkowie Conservative Monday Club i Salisbury Group (sir H. Fraser, M. Cowling, R. Scruton); drugi, „plebejski”, odwołuje się do „cnót mieszczańskich”, jak oszczędność i zapobiegliwość, oraz jest przesiąknięty duchem protestanckiego indywidualizmu, akceptuje także w większym stopniu przemiany cywilizacyjne, byle nie gwałtowne i rewolucyjne; jego obecność w polityce zaznacza się wyraźnie od czasów pierwszego niearystokratycznego lidera Partii Konserwatywnej, self-made biznesmena Josepha Chamberlaina (1836-1914); w aspekcie społeczno-ekonomicznym przekłada się to różnicę pomiędzy t. paternalistycznym (opowiadającym się też za protekcjonizmem w interesie rodzimego rolnictwa), uznającym, iż w myśl zasady noblesse oblige klasy wyższe mają obowiązki wobec klas niższych, aby zasypać wytwarzaną przez kapitalizm przepaść pomiędzy „narodem bogatych” a „narodem ubogich” (doktryna one nation wroga „piwowarów i bankierów” B. Disraeliego), co prowadzi nawet do „torysowskiego socjalizmu” i budowania welfare state (H. Macmillan, R.A. Butler), a t. libertariańskim, akceptującym leseferystyczny kapitalizm i wolny handel oraz dążącym do likwidacji instytucji „państwa opiekuńczego”; ta druga tendencja wystąpiła już w XIX w. w nurcie zwolenników R. Peela (peelites), który zniósł cła na zboże, co wywołało rozłam w partii, a w jego następstwie połączenie się (1859) „peelitów” z wigami w Partię Liberalną; współcześnie natomiast jego wyrazem jest tzw. thatcheryzm (M. Thatcher). W Kanadzie odpowiada to podziałowi na tradycjonalistyczny i paternalistyczny „t. czerwony” (Red Tory) oraz neoliberalny „t. niebieski” (Blue Tory), zw. też „małym konserwatyzmem” (small ‘c’ conservative).

Określenia High Tory nie należy mylić z pojęciem „ultra-t.” (Ultra-Tories), oznaczającym frakcję (sir Edward Knatchbull, sir Richard Vyvyan) sprzeciwiającą się w latach 20. XIX w. emancypacji katolików w obawie o zagrożenie dla uprzywilejowanego statusu anglikańskiego Kościoła „ustanowionego”.

T.E. Kebbel, History of Toryism from 1783-1881, London 1886, Richmond 1972; C.B.R. Kent, The Early History of the Tories (1660-1729), London 1908; K. Feiling, Toryism. A Political Dialogue, London 1913; Sir G. Butler, The Tory Tradition, London 1914, Charlestone 2009; K. Feiling, History of the Tory Party, 1640-1714, Oxford 1924, 1970; Tenże, The Second Tory Party, 1714-1832, London 1938; Sir Ch.A. Petrie, The Jacobite Movement, the First Phase, 1668-1716, London 1948, 1958³; Tenże, The Jacobite Movement, The Last Phase, 1716-1807, London 1950; I. Kramnick, Bolingbroke and His Circle. The Politics of Nostalgia in the Age of Walpole, Cambridge Mass. 1968; T. Russell, The Tory Party. Its Politicies, Divisions and Future, London 1978; L. Colley, In Defiance of Oligarchy. The Tory Party 1741-60, Cambridge 1982; M. Pugh, The Tories and the People, 1880-1935, Oxford 1985; P.K. Monod, Jacobitism and the English People 1688-1788, Cambridge 1989, 1993²; R. Eccleshall, English Conservatism since Restoration. An Introduction and Anthology, London 1990; J.J. Sack, From Jacobite to Conservative. Reaction and orthodoxy in Britain, c. 1760-1832, Cambridge 1993, 2004².

Rozszerzona wersja hasła w Encyklopedii Katolickiej, t. XIX, Lublin 2013, s. 915-916.

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.