Kalendarzyk reakcjonisty — czerwiec

Jacek Bartyzel

70 lat temu, 1 czerwca 1946 roku, został rozstrzelany w więzieniu w Jilavie (Rumunia), w wieku 63 lat (ur. 15 VI 1882), marsz. Ion Victor Antonescu, dowódca i premier – dyktator Rumunii w okresie II wojny światowej; pochodził z rodziny o tradycjach wojskowych; w czasie I wojny światowej walczył jako oficer armii rumuńskiej, a następnie odznaczył się w stłumieniu rebelii chłopskiej w rejonie Gałacza oraz żydobolszewickiej „Węgierskiej Republiki Rad”; od 1933 był szefem sztabu generalnego, a następnie ministrem wojny w rządach narodowo-chrześcijańskiego konserwatysty Octaviana Gogi i abpa Mirona Cristei (zrezygnował z urzędu w proteście przeciwko aresztowaniu – wkrótce zamordowanego – Corneliu Codreanu); powołany w 1940 przez króla Karola II na stanowisko premiera, 5 września ogłosił się „wodzem” (Conducător) i ustanowił faktyczną dyktaturę autorytarną o obliczu nacjonalistycznym (przy zachowaniu formalnej władzy królewskiej Michała I, na którego rzecz abdykował jego ojciec Karol); początkowo sprawował władzę przy wsparciu narodowo-radykalnej Żelaznej Gwardii (Legion Michała Archanioła), której przywódca, Horia Sima, został wicepremierem, proklamując Rumunię Narodowym Państwem Legionowym, lecz po próbie przejęcia przez legionistów pełni władzy (w styczniu 1941) pozbył się ich z rządu oraz rozpoczął represjonowanie ruchu legionowego; 23 listopada 1940 podpisał układ o przystąpieniu Rumunii do paktu trzech, a w czerwcu 1941 przystąpił do wojny z ZSSR u boku armii niemieckiej, licząc na odzyskanie Besarabii i Bukowiny; po klęsce armii rumuńskiej i wkroczeniu Armii Czerwonej w sierpniu 1944 został aresztowany, a następnie (3 września) wydany Sowietom na żądanie Stalina i przewieziony do Moskwy; w maju 1946 urządzono mu w Bukareszcie pokazowy proces przed „Trybunałem Ludowym” i skazano go na karę śmierci; za rządów Nicolae Ceauşescu został częściowo zrehabilitowany.

75 lat temu, 4 czerwca 1941 roku, zmarł w Doorn (Utrecht, Niderlandy), w wieku 82 lat (ur. 27 I 1859), Wilhelm II Hohenzollern (Friedrich Wilhelm Albert Viktor von Hohenzollern), król Prus (König von Preußen) i cesarz niemiecki (Deutscher Kaiser); syn króla i cesarza Fryderyka III; na tron wstąpił (bez odbycia ceremonii koronacji) po krótkim panowaniu swojego ojca, 15 czerwca 1888; jedną z jego pierwszych decyzji było zdymisjonowanie wszechwładnego dotąd kanclerza Ottona von Bismarcka; jego panowanie znamionował wzrost imperialnych aspiracji Niemiec oraz teatralność wystąpień publicznych, wykraczających poza dyplomatyczną oględność (np. słynna „mowa huńska” z 1900), co propagandzie państw związanych entente cordiale, a zwłaszcza Anglii, pozwoliło przedstawiać go jako militarystę i „wojennego podżegacza” oraz obarczyć go wyłączną niemal odpowiedzialnością za wybuch I wojny światowej; choć prawie całą wojnę spędził w Kwaterze Głównej wojsk niemieckich w Pszczynie, faktycznie od 1915 utracił realny wpływ na prowadzenie wojny; w wyniku rewolucji listopadowej 1918 został zmuszony do abdykacji; otrzymał azyl w neutralnej Holandii (która nie zgodziła się na wydanie go Aliantom, chcącym postawić go przed sądem), gdzie spędził resztę życia.

25 lat temu, 7 czerwca 1991 roku, zmarł w Paryżu, w wieku 79 lat (ur. 11 IV 1922), Antoine Blondin, powieściopisarz i dziennikarz; syn poetki Germaine Blondin; uczył się w elitarnych liceach Ludwika Wielkiego w Paryżu i Corneille’a w Rouen, na Sorbonie uzyskał tytuł magistra sztuk; w czasie okupacji niemieckiej był wysłany do Niemiec w ramach obowiązkowej „służby pracy”; zainspirowana tymi przeżyciami jego pierwsza powieść Wagary Europy (1949) przyniosła mu Nagrodę Deux Magots i powszechne uznanie jako następcy Stendhala w literaturze; związał się z nonkonformistyczną grupą „Huzarów” (les Hussards), skupiającą – pod przywództwem Rogera Nimiera – pisarzy o poglądach prawicowych, walczących z komunizmem i egzystencjalizmem; jako dziennikarz współpracował z pismami narodowo-rojalistycznej Action Française („Aspects de la France”, „La Nation française”) oraz z nacjonalistycznym magazynem „Rivarol”; był również dziennikarzem sportowym, współpracującym głównie z „L’Equipe”, i towarzyszył jako sprawozdawca wszystkim Tour de France odbywającym się za jego życia oraz siedmiu olimpiadom; w życiu prywatnym wagabunda i alkoholik, często trafiający do aresztu za wybryki popełniane w stanie nietrzeźwości.

60 lat temu, 8 czerwca 1956 roku, odebrał sobie życie w Nowym Jorku, w wieku 57 lat (ur. 13 III 1899), Jan Lechoń [właśc. Leszek Józef Serafinowicz h. Pobóg], poeta, krytyk, eseista i diarysta, jeden z „wielkiej piątki” Skamandra; pochodził z rodziny o korzeniach tatarskich; był wunderkindem, który debiutował tomikiem wierszy (nakładem ojca) w wieku 13 lat, a w 1916 wystawiono w Pomarańczarni jego „nokturn dramatyczny” W pałacu Stanisława Augusta; w 1916 rozpoczął studia polonistyczne na UW, lecz nigdy ich nie ukończył; współredagował czasopismo „Pro Arte et Studio”; współzałożyciel (1918) kawiarni literackiej (i kabaretu) „Pod Pikadorem” oraz grupy poetyckiej „Skamander”, której nazwę (nawiązującą do frazy „Skamander połyska, wiślaną świetlący się falą” z Akropolis S. Wyspiańskiego) wymyślił oraz wygłosił słowo wstępne na jej pierwszym publicznym występie 6 grudnia 1918; w czasie wojny polsko-bolszewickiej pracował w Biurze Prasowym Naczelnego Wodza; jego wiersz Piłsudski jest jednym z najważniejszych w poetyckiej mitologizacji J. Piłsudskiego („A On mówić nie może! Mundur na nim szary”); jego dojrzały debiut poetycki – sarmacko-barokowo-romantyczny Karmazynowy poemat (1920), w którym szczytowym osiągnięciem jest poemat Mochnacki – przyniósł mu sławę, potwierdzoną zbiorem subtelnej, refleksyjnej liryki Srebrne i czarne (1924); w obu tomach finezyjnie łączył stylistykę barokową, romantyczną i klasycystyczną; ciężar tej sławy, nakładającej nań brzemię nowego „wieszcza”, okazał się jednak zbyt wielki dla kruchej psychiki poety, zmagającego się też z rozbieżnymi, nieuporządkowanymi skłonnościami erotycznymi, przyniósł więc nie tylko pierwszą próbę samobójczą, ale i niemoc poetycką na długie lata; nie mogąc uprawiać poezji, udzielał się w życiu literackim: publikował krytyki w „Wiadomościach Literackich”, redagował satyryczne pismo „Cyrulik Warszawski”, był współautorem szopek, działał w ZZLP, był sekretarzem generalnym polskiego PEN Clubu, a w 1927 sprawował wartę przy trumnie Juliusza Słowackiego, którego prochy sprowadzono z Paryża do Polski i pochowano na Wawelu z inicjatywy marsz. Piłsudskiego; w 1935 otrzymał Złoty Wawrzyn PAL; w latach 1930-1939 był attaché kulturalnym ambasady polskiej w Paryżu (jego zasługą było wystawienie Harnasi Karola Szymanowskiego w Operze Paryskiej); po klęsce Francji w 1940 wyjechał do Brazylii, a następnie do USA, gdzie brał aktywny udział w życiu kulturalnym polskiej emigracji, będąc m.in. współzałożycielem Polskiego Instytutu Nauk i Sztuk; napisał eseistyczny tom O literaturze polskiej, ukazujący uniwersalność polskiego romantyzmu, odrodziła się też jego wena poetycka: tomy Lutnia po Bekwarku (1942) i Aria z kurantem (1945) oraz cykl Marmur i róża (1954) znamionuje świadomy tradycjonalizm formy (ulubiony przezeń trzynastozgłoskowiec sylabotoniczny) i treści, zwłaszcza religijno-patriotycznego „sanktuarium” polskości; po zniewoleniu Polski przez Sowiety pozostał na emigracji, zrywając także z dotychczasowymi przyjaciółmi (jak J. Tuwim), którzy powrócili do kraju, oddając swój talent w służbę komunizmowi; od 1949 do śmierci pisał systematycznie dziennik, także jako formę autoterapii wobec nękającej go depresji; zginął, skacząc z okna dwunastego piętra hotelu Hudson; jego samobójstwo jest przedmiotem sprzecznych interpretacji (wyrzuty sumienia z powodu homoseksualizmu, poczucie odrzucenia przez środowisko polonijne, rozpacz z powodu losu Polski pod komunizmem).

90 lat temu, 10 czerwca 1926 roku, zmarł (w wyniku obrażeń doznanych po potrąceniu przez tramwaj) w Barcelonie, w wieku 73 lat (ur. 25 VI 1852), Sługa Boży Antoni Plàcid Guillem Gaudí i Cornet, architekt i inżynier, największy geniusz architektury współczesnej; wychowanek pijarów, którym zawdzięczał głęboką znajomość nauki katolickiej, w młodości nie odznaczał się jednak pobożnością, a nawet obracał się w kręgach wolnomyślicielskich i anarchistycznych, prowadząc tryb życia snoba i dandysa; dopiero w wieku dojrzałym zwrócił się ku wierze, został też tercjarzem franciszkańskim i prowadził odtąd samotniczy oraz ascetyczny tryb życia; architekturę (ukończoną w 1878) studiował pod kierunkiem najwybitniejszych przedstawicieli katalońskiego neogotyku, na czele z Joanem Martorellem; kiedy tworzył modele budynku, eksperymentował, wykorzystując śmiało regułę równowagi krzywej łańcuchowej oraz testując wytrzymałość różnych (granit, bazalt) materiałów; odwoływał się także do nieeuklidesowej geometrii; o pięknie jego stylu decyduje także zdobnictwo powierzchni, w którym wykorzystywał głównie tradycyjny kataloński styl mozaiki trencadis, a także symbolikę florystyczną; przełomem w jego karierze zawodowej było poznanie zamożnego przemysłowca Eusebia hr. Güella, który stał się protektorem jego dzieł, budzących opór nawet w rodzinie mecenasa; dzięki niemu artysta mógł zrealizować swoje najznakomitsze projekty, łączące elementy stylu gotyckiego, mauretańskiego oraz secesyjnego, nie tylko je syntetyzując, ale nadając im własne, niepowtarzalne piętno; jego drugim mecenasem był Kościół, co ostatecznie zaowocowało poświęceniem się Gaudiego od 1914 pracy wyłącznie nad gigantycznym projektem (do dziś nieukończonej) katedry Świętej Rodziny (Sagrada Familia), zaplanowanej jako „hymn natury na cześć Stwórcy” (modelem świątyni było drzewo) wyrażony wszystkimi środkami ekspresji artystycznej – również liturgicznej muzyki gregoriańskiej, która miała rozbrzmiewać w tej świątyni (to inspiracja benedyktyńskiej szkoły z Solesmes oraz alokucji św. Piusa X); zamieszkał na terenie jej budowy i tam, zgodnie z własnym życzeniem, został pochowany; jego osobę znamionował oprócz religijności namiętny patriotyzm i regionalizm kataloński, wyrażający się także w bezkompromisowej obronie praw języka katalońskiego w kontaktach z funkcjonariuszami (a nawet z królem uzurpatorem »Alfonsem XIII«) liberalno-centralistycznego państwa; wbrew temu jednak, co się niekiedy pisze, nie był nacjonalistą i separatystą, tylko tradycjonalistą oraz katalanistą kulturalnym (w duchu idei głoszonych przez zaprzyjaźnionego z nim bpa Josepa Torrasa i Bagesa), żądającym poszanowania praw Katalonii jako jednej z las Españas; jego spowiednikiem był karlista, o. Agustí Mas COr, karlistami byli również wszyscy jego najbliżsi przyjaciele, duchowni i świeccy; od 1992 trwa jego proces beatyfikacyjny.

100 lat temu, 11 czerwca 1916 roku, urodził się w Bradze Guilherme Braga da Cruz, prawnik, historyk myśli politycznej oraz działacz katolicki i monarchistyczny; doktoryzował się z prawa na Uniwersytecie Koimbryjskim w 1941, a następnie (1948) otrzymał tam Katedrę Historii Prawa Portugalskiego; w latach 1958-1961 był dziekanem Wydziału Prawa, a w roku akademickim 1961/62 – rektorem uniwersytetu; od 1971 do śmierci był dyrektorem Biblioteki Głównej; przyczynił się wydatnie do powstania Uniwersytetu Katolickiego w Lizbonie; członek zwyczajny Portugalskiej Akademii Historii oraz członek korespondent licznych akademii zagranicznych; członek komisji redakcyjnej portugalskiego Kodeksu Cywilnego oraz (1957-1959) reprezentant Portugalii w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości w Hadze; w latach 1960-1964 był doradcą prawnym oraz namiestnikiem (Lugar-Tenente) króla z prawa Edwarda II (Dom Duarte Nuno de Bragança); prywatnie był także zapalonym filatelistą i członkiem Portugalskiego Klubu Filatelistycznego; zmarł w 1977 roku; starszy z jego synów – Luís (ur. 1942) – jest politykiem Partii Socjalistycznej, młodszy – Manuel (ur. 1946), wieloletni rektor Uniwersytetu Katolickiego, socjolog polityki, historyk integralizmu luzytańskiego i salazaryzmu – dochował wierności zasadom ojca.

75 lat temu, 11 czerwca 1941 roku, urodził się w Greensboro (Płn. Karolina) Clyde N(orman). Wilson, historyk i publicysta paleokonserwatywny i „neokonfederacki”, związany z Tradycją Południa; w 1964 ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Północnej Karoliny w Chapel Hill, a w 1971 otrzymał tamże doktorat z historii, rozpoczynając zarazem karierę wykładowcy (od 1983 – profesora); w 1977 rozpoczął pracę nad spuścizną rękopiśmienną Johna C. Calhouna, uwieńczoną opublikowaniem wydania krytycznego w 28 tomach, uznanego powszechnie za wzorcowe pod względem edytorskim i w zakresie komentarzy historycznych; jako myśliciel i publicysta polityczny był spadkobiercą Richarda Weavera i innych „agrariuszy” z Południa; w 1980 założył razem z Thomasem Flemingiem magazyn „Southern Partisan”, a rok później pod jego redakcją ukazała się zbiorowa publikacja piętnastu autorów pt. Dlaczego Południe przetrwa, nawiązująca do słynnego manifestu agrarians sprzed pół wieku I’ll Take My Stand; w 1993 został współzałożycielem oraz pierwszym (przez następne dziesięć lat) przewodniczącym Ligi Południa (The League of the South), poświęconej promowaniu decentralizacji Stanów Zjednoczonych; obok (nieżyjącego już) Mela Bradforda stał się najbardziej rozpoznawalną i cenioną postacią ruchu neokonfederackiego, walczącego o zachowanie odrębnej tożsamości Południa i jego dziedzictwa kulturowego; był również współredaktorem i komentatorem flagowego pisma paleokonserwatystów „The Chronicles” oraz adiunktem w libertariańskim Instytucie Misesa.

10 lat temu, 11 czerwca 2006 roku, zmarł w Paryżu, w wieku 85 lat (ur. 26 II 1921), Georges-Paul Wagner, adwokat, publicysta i działacz monarchistyczny; od młodości związany z organizacjami i periodykami kontynuującymi po II wojnie światowej narodowo-rojalistyczną formację Action Française: tygodnikiem „Aspects de la France” i stowarzyszeniem Restauration Nationale; w latach 1963-1970 członek Komitetu Kierowniczego AF; w 1971 uczestniczył w tworzeniu Nouvelle Action Française, lecz trzy lata później wystąpił z niej w proteście przeciwko obraniu przez NAF (następnie: Nouvelle Action Royaliste, NAR) kursu lewicowego; później zbliżył się do Frontu Narodowego, współtworząc (z Rolandem Hélie i Philippe’em Colombanim) jego centrum formacyjne pod nazwą Instytut Historyczny i Polityczny, a w latach 1986-1988 był deputowanym do Zgromadzenia Narodowego z listy Rassemblement Nationale (kandydatów wspieranych przez FN); jako adwokat zyskał sobie sławę i uznanie, broniąc w procesach politycznych, m.in. sprawców zamachu na Ch. de Gaulle’a w Petit-Clamart (był również członkiem kierownictwa Koła Jeana de Brem) oraz (wielokrotnie) J.-M. Le Pena; napisał także książkę o procesie Ch. Maurrasa; jako współzałożyciel (1982) katolicko-narodowego dziennika „Présent” miał w nim stałą rubrykę w Kronice poniedziałkowej; w czerwcu 2001 stanął na czele (utworzonego w 1982) Stowarzyszenia Zawodowego Francuskiej Prasy Monarchistycznej; zmarł w trakcie wspólnej z Bernardem Antonym lektury książki w programie telewizyjnym; jako tradycjonalista katolicki miał ceremonię pogrzebową w kościele Saint-Nicolas-du-Chardonnet.

1200 lat temu, 12 czerwca 816 roku, zmarł w Rzymie, w wieku około 66 lat (ur. 750), św. Leon III [Leo Tertius], 96. papież Świętego Kościoła Rzymskiego od 26 grudnia 796; pochodził z ubogiej rodziny; w momencie wyboru był kardynałem-prezbiterem; jego prokarolińska polityka (po elekcji posłał Karolowi Wielkiemu klucze od grobowca św. Piotra) wzbudziła opór części arystokracji rzymskiej, która w 799 zawiązała przeciwko niemu spisek, próbując go okaleczyć, a następnie pozbawiła go urzędu i uwięziła w klasztorze; papież zdołał jednak uciec i udał się po pomoc do króla Franków, do Paderborn; jego wrogowie oskarżyli go wówczas o cudzołóstwo i wiarołomstwo; odesłany przez króla pod eskortą do Rzymu, wziął udział w synodzie, który oczyścił go z zarzutów, papież zaś złożył uroczystą przysięgę na Ewangelię, że jest niewinny; 25 grudnia 800 dokonał najbardziej doniosłego dla narodzin chrześcijańskiej Europy aktu, koronując w Bazylice św. Piotra na Watykanie Karola Wielkiego na cesarza, tym samym zaś dokonując wspólnie z nim Renovatio Imperii Romanorum; został kanonizowany w 1673 przez papieża Klemensa X.

75 lat temu, 12 czerwca 1941 roku, został rozstrzelany w Palmirach, w wieku 40 lat (ur. 15 XII 1900), Stanisław Piasecki, dziennikarz, publicysta, krytyk literacki i teatralny, powieściopisarz, żołnierz i taternik, działacz narodowy; był synem lwowskiego lekarza, teoretyka wychowania fizycznego i higieny szkolnej, współtwórcy polskiej terminologii harcerskiej, harcmistrza Rzeczypospolitej – Eugeniusza Piaseckiego (1872-1947) oraz Gizeli z d. Silberfeld (żydowskie pochodzenie matki – która przyjęła chrzest przed ślubem – stało się później okazją do „kompromitowania” jego narodowych poglądów przez kręgi filosemickie bez żenady posługujące się frazeologią rasistowską); jako ochotnik brał udział w obronie Lwowa przed Ukraińcami, w wojnie polsko-bolszewickiej oraz w III powstaniu śląskim; studiował architekturę na Uniwersytecie Jana Kazimierza oraz prawo na Uniwersytecie Poznańskim, gdzie został członkiem Związku Akademickiego Młodzieży Wszechpolskiej; przekonany, lecz bezpartyjny przez cały okres II Rzeczypospolitej, narodowiec, będący gościem R. Dmowskiego w Chludowie, umiał także oddać hołd przeciwnemu obozowi (nekrolog J. Piłsudskiego pt. Żołnierz Niepodległości); w 1935 przekształcił dodatek literacko-artystyczny do organu ONR-ABC w samodzielny – znakomicie przez niego redagowany i poczytny – tygodnik literacki „Prosto z Mostu”, który stał się prawicową alternatywą dla demoliberalnych „Wiadomości Literackich”; zgromadził w nim nie tylko czołówkę pisarzy narodowych i katolickich, ale też niezwiązanych doktrynalnie z nacjonalizmem, lecz przeciwstawiających się „kulturze szmoncesu” i moralno-obyczajowemu „boyszewizmowi” (stałymi współpracownikami pisma byli m.in. publicyści: J. Mosdorf, A. Doboszyński, W. Wasiutyński, K. Zbyszewski, A. Nowaczyński, A. Świętochowski; prozaicy: J. Dobraczyński, W.J. Grabski, J. Andrzejewski, T. Parnicki; reportażysta J. Kisielewski; poeci: K.I. Gałczyński, J. Pietrkiewicz, S. Czernik, W. Bąk, K. Iłłakowiczówna, T. Czyżewski; krytycy i eseiści: A. Łaszowski, W. Pietrzak, B. Miciński, K. Irzykowski, J. Waldorff); stworzył też Bibliotekę „Prosto z Mostu”, w której ukazały się m.in. utwory poetyckie Gałczyńskiego oraz Podróże do piekieł Micińskiego; jako publicysta polityczny i kulturalny propagował „imperializm idei”, stworzenie alternatywy dla komunizmu sowieckiego i rasizmu niemieckiego jako misję dziejową Polski, „prawo do twórczości”, „literaturę idei” – narodową i społeczną, regionalizm i rustykalizm (szczególnie promował pisarzy pochodzenia chłopskiego), „nową rzeczowość” i „nowy romantyzm”; był także znawcą muzyki, entuzjastą i przyjacielem Karola Szymanowskiego, w którego twórczości widział wyraz nowego stylu polskiego; zwalczając negatywne wpływy żydostwa na życie polskie, popierał jednocześnie syjonizm i emigrację Żydów do Palestyny; we wrześniu 1939 zgłosił się na ochotnika do wojska; zdołał uniknąć niewoli niemieckiej i sowieckiej; po powrocie do Warszawy natychmiast podjął działalność w konspiracyjnych strukturach Stronnictwa Narodowego oraz został redaktorem jego podziemnego organu „Walka”, którego pierwszy numer ukazał się już w grudniu 1939 (nie przestrzegał niestety konspiracyjnego BHP, umieszczając redakcję we własnym domu); dla finansowania tej działalności założył (w suterenie Filharmonii Narodowej) restaurację „Arkadia”, którą kierowała jego żona Irena (znana śpiewaczka operowa), gdzie równie spotykali się działacze podziemia, a przy fortepianie siedzieli Witold Lutosławski i Konstanty Regamey; w grudniu 1940 został aresztowany przez Gestapo – torturowany w siedzibie przy al. Szucha, trafił następnie na Pawiak (gdzie znalazła się też jego żona); odmówił ucieczki z więzienia, aby Niemcy nie zemścili się na jego żonie; rozstrzelano go w zbiorowej egzekucji; i przyjaciele (W. Wasiutyński), i wrogowie (Cz. Miłosz), byli zgodni w tym, że cechowała go niezwykła odwaga oraz „fanatyzm patriotyzmu”; Gałczyński poświęcił mu wzruszający wiersz pt. Okulary Staszka.

80 lat temu, 14 czerwca 1936 roku, zmarł w Beaconsfield (South East, Anglia), w wieku 62 lat (ur. 29 V 1874), Gilbert Keith Chesterton, powieściopisarz, nowelista, poeta, dramaturg, eseista i publicysta, jeden z największych pisarzy anglojęzycznych XX wieku, konwertyta na katolicyzm; pochodził z rodziny mieszczańskiej (był synem londyńskiego kupca), studiował w szkole sztuk plastycznych przy Uniwersytecie Londyńskim, ale studiów nie ukończył; był zrazu rysownikiem i karykaturzystą, ale ostatecznie poświęcił się dziennikarstwu i literaturze; jego niezrównany humor, operujący mistrzowsko groteską i paradoksem, błyszczał nie tylko w tym, co napisał, ale również w bezpośrednich, publicznych konfrontacjach z ikonami progresizmu – G.B. Shawem i H.G. Wellsem; jego droga (w której dużą rolę odegrał jego przyjaciel, również pisarz, H. Belloc) do Kościoła była długa, ale konsekwentna: wychodząc od młodzieńczego agnostycyzmu, szybko dostrzegł jego duchową pustkę i umysłową miałkość, jednak przez długi czas uważał, że tego, co fundamentalne, czyli „ortodoksji”, można bronić w obrębie anglikanizmu, ostatecznie jednak znalazł „drogę do Rzymu”, uwieńczoną konwersją w 1922; nie bez wpływu było tutaj wcześniejsze odkrycie dzieła św. Tomasza z Akwinu, chociaż do wniosków zbieżnych z tomistycznym realizmem metafizycznym dochodził już wcześniej, intuicyjnie, nie posiadając wykształcenia filozoficznego; wraz z H. Bellokiem (ze względu na identyczność poglądów pisano o nich niekiedy „Chesterbelloc”) stworzył i propagował społeczno-ekonomiczną teorię tzw. dystrybucjonizmu, odrzucającą zarówno liberalizm i kapitalizm, jak i etatyzm i socjalizm, opartą przede wszystkim na idei (zbieżnej z nauczaniem Leona XIII w Rerum novarum) upowszechnienia drobnej własności; jest ulubioną postacią politycznych tradycjonalistów w różnych krajach, chociaż sam wcale nie uważał się za konserwatystę, a niektóre jego poglądy bardzo go od konserwatystów różniły (niechęć do elitaryzmu, demokratyzm, brak entuzjazmu dla monarchii, a nawet sympatia dla społecznych aspektów rewolucji francuskiej); ten paradoks znajduje częściowe wytłumaczenie w tym, że zwłaszcza brytyjski konserwatyzm postrzegał jako ochronę przywilejów klas posiadających, lecz już przesiąkniętych nowoczesną mentalnością materialistyczną; aprobował demokrację, ale rozumiał ją w sposób akceptowalny dla tradycjonalistów, bo jako przyznanie prawa głosu nie tylko żyjącym, ale najbardziej wzgardzonym, nieżyjącym przodkom („demokraci sprzeciwiają się dyskwalifikowaniu ludzi z powodu ich urodzenia, tradycja sprzeciwia się dyskwalifikowaniu ludzi z powodu ich śmierci”), demokrację liberalną postrzegał natomiast jako antyludową oligarchię; przede wszystkim jednak, broniąc i wiary, i rozumu, był nieubłaganym (i dowcipnym) wrogiem wszelkich zabobonów „postępu”, który „w każdej praktycznie sprawie oznacza prześladowanie zwyczajnego człowieka”: ateizmu („Kiedy ludzie przestają wierzyć w Boga…, wierzą w cokolwiek”); wolnomyślicielstwa („wolnomyśliciele też czasem myślą, chociaż wolno im to idzie”); tolerancji („cnota ludzi bez przekonań”); liberalnego chrześcijaństwa, odrzucającego Zmartwychwstanie; historycyzmu („idiotyczny zwyczaj twierdzenia, że takie to a takie poglądy są do przyjęcia w jednej epoce, a nie do przyjęcia w innej”); przymusowej edukacji; statolatrii („jedyną zbrodnią rządu jest to, że rządzi”); socjalizmu, komunizmu, feminizmu i wielu innych; był angielskim patriotą, ale wrogiem brytyjskiego (i każdego innego) imperializmu; był też wielkim przyjacielem Polski (którą odwiedził w 1927) i osobiście Romana Dmowskiego, twierdząc nawet, że wrogość do Polski jest probierzem nikczemności danego osobnika; pośmiertnie papież Pius XI nadał mu tytuł Rycerza Komandora z Gwiazdą Orderu Św. Grzegorza Wielkiego.

60 lat temu, 14 czerwca 1956 roku, zmarł w Warszawie, w wieku 61 lat (ur. 31 XII 1894), Czesław Jastrzębiec-Kozłowski, poeta, tłumacz, lingwista i filozof; pochodził z rodziny ziemiańskiej, a wskutek niefortunnego upadku z konia w młodości resztę życia był przykuty do wózka inwalidzkiego; poliglota, tłumaczył z języka angielskiego (W. Shakespeare, W. Blake, R. Burns, S.T. Coleridge, W. Wordsworth, G. Byron, P.B. Shelley, E. Barrett Browning, E.A. Poe), francuskiego (Molier, Ch. Baudelaire, A. Rimbaud), okcytańskiego (F. Mistral), niemieckiego (S. Heym), rosyjskiego (N. Gogol, F. Dostojewski, A. Czechow), ukraińskiego (T. Szewczenko, O. Honczar), serbskochorwackiego (I. Gundulić) oraz na esperanto; jako poeta należał do nurtu neosymbolistycznego, jako filozof był mesjanistą wrońskistą, należał (i był jego wiceprezesem) do Towarzystwa im. Hoene-Wrońskiego, współpracował z pismem „Zet” Jerzego Brauna, a w czasie okupacji niemieckiej był członkiem konspiracyjnej Unii; ojciec biologa i filozofa Sławomira Kozłowskiego (1927-2009).

30 lat temu, 14 czerwca 1986 roku, zmarł w Genewie, w wieku 86 lat (ur. 24 VIII 1899), Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo, poeta, autor opowiadań i eseista, jeden z największych pisarzy XX wieku; urodził się w Buenos Aires, w zamożnej i kulturalnej rodzinie mieszczańskiej o wielorakich korzeniach: kastylijskich, portugalskich, katalońskich, włoskich i angielskich; dom był dwujęzyczny, a przyszły pisarz wcześniej niż po hiszpańsku nauczył się czytać po angielsku; dzieciństwo spędził w okolicy Palermo, a wczesną młodość w Genewie; w 1919 przeniósł się wraz z rodziną do Hiszpanii, gdzie został członkiem awangardowej grupy literackiej ultraistów i opublikował pierwsze wiersze (pierwszy polski – a być może i w Europie – przekład jego wiersza Poranek ogłosił Tadeusz Peiper w 1922); w 1921 powrócił wraz z rodziną do Buenos Aires, gdzie rozwinął ożywioną działalność literacką; był współzałożycielem pisma ściennego „Prisma” [„Pryzmat”] i czasopisma ultraistycznego „Proa” [„Dziób”] oraz współpracownikiem czasopism awangardowych: „Martín Fierro” i (założonego przez Victorię Ocampo) „Sur” [„Południe”]; zaprzyjaźnił się z Adolfem Bioy Casaresem, z którym publikował wspólnie pod pseudonimami: H. Bustos Domecq i B. Suárez Lynch; od opublikowania w 1929 trzeciego tomu wierszy zaniechał na długo uprawiania liryki i pisał odtąd charakterystyczną dla swojego stylu prozę na pograniczu fikcji i eseju; tom Fikcje (1944) przyniósł mu Wielką Nagrodę Związku Pisarzy Argentyńskich i zapoczątkował jego sławę międzynarodową, umocnioną publikacją Alefa (1949); z powodu opozycji wobec populistycznych rządów Juana D. Perona został w 1946 pozbawiony pracy w Bibliotece Narodowej, lecz po upadku dyktatora (1954) został jej dyrektorem oraz otrzymał katedrę literatury anglosaskiej na Uniwersytecie Buenos Aires; w tym czasie zaczął jednak tracić wzrok; w 1960 wstąpił do Partii Konserwatywnej („być konserwatystą w Argentynie to należeć nie do prawicy, ale do centrum”); w 1976 odbył podróż do Chile, gdzie spotkał się z gen. Augusto Pinochetem, który udekorował go Medalem Wolności, co jednak pozbawiło go Nagrody Nobla; otrzymał natomiast Literacką Nagrodę Państwową (1957), Nagrodę Formentor (1961), francuską Komandorię Orderu Sztuki i Literatury (1962), Nagrodę miasta Jerozolima (1971), Nagrodę Cervantesa (1979), Nagrodę Balzana (1980) i hiszpański Wielki Krzyż Orderu Alfonsa Mądrego (1983). Zmarł w Genewie w 1986 roku.

1025 lat temu, 15 czerwca 991 roku, zmarła w Nijmegen (Geldria, obecnie Niderlandy), w wieku około 35 lat (ur. 956), Teofano [Θεοφάνου], księżniczka bizantyjska i cesarzowa-żona Świętego Cesarstwa Rzymskiego; była prawdopodobnie córką Konstantyna Sklerosa, brata pretendenta Bardasa Sklerosa, a nie – jak sądzono wcześniej – cesarza Romana II; w 972 poślubiła ówczesnego współcesarza (z Ottonem I) rzymskiego, Ottona II (ślubu udzielił im w Rzymie oraz ukoronował ją papież Jan XIII); na dwór niemiecki przyniosła z Bizancjum nie tylko przepych i bogactwo materialno-kulturowe, ale też wyrafinowaną teologię imperialną; od czasu objęcia (973) wyłącznej władzy przez męża towarzyszyła mu we wszystkich podróżach i działaniach politycznych, była natomiast skłócona ze swoją teściową, Adelajdą Burgundzką; po nagłej śmierci (7 grudnia 983) Ottona II została regentką (zrazu współregentką z Adelajdą, ale zmusiła ją do rezygnacji) w imieniu swego małoletniego (ur. 23 czerwca 980) syna, Ottona III; doprowadziła do jego koronacji na króla Niemiec w Boże Narodzenie 983, ale musiała zmagać się z opozycją księcia Bawarii, Henryka Kłótnika, który porwał królewskie dziecko, toteż aby uniknąć eskalacji sporu, musiała zwrócić mu władzę nad Bawarią; regencję sprawowała odtąd aż do swojej śmierci; miała na ogół „złą prasę” wśród współczesnych ze względu na przypisywaną jej nieuprzejmość, gadatliwość oraz „dekadencką” zbytkowność (przez co rozumiano branie codziennych kąpieli oraz posługiwanie się widelcem), a teolog Piotr Damiani twierdził nawet, że była kochanką greckiego mnicha Jana Filagathosa (późniejszego antypapieża Jana XVI), jednak kronikarz Thietmar wyrażał się o niej z uznaniem, jako o niewieście odznaczającej się „męską zgoła” odwagą w otaczaniu opieką państwa swego syna, popieraniem we wszystkim sprawiedliwych, a także – „rzadkim u Greków” – ujmującym sposobem bycia.

675 lat temu, 15 czerwca 1341 roku, zmarł w Konstantynopolu, w wieku 44 lat (ur. 25 III 1297), Andronik III Paleolog [Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος], cesarz bizantyjski/wschodniorzymski (Basileus tōn Romaiōn) od 1325; najstarszy syn Michała IX i ulubieniec swego dziadka, Andronika II, w 1316 został wyznaczony przez niego na współcesarza i następcę po ojcu (zmarłym w 1320); ujmującej powierzchowności i obejścia, z czasem jednak zaczął oddawać się rozwiązłości i awanturnictwu, co rozgniewało dziadka, który pozbawił go w 1321 praw do tronu, a nawet zamierzał postawić go przed sądem patriarszym i senackim; wzniecił wówczas wojnę domową, w której poparł go możny ród Kantakuzenów, a zyskawszy poparcie Traków, pomaszerował na Konstantynopol, wówczas zaś Andronik Starszy zgodził się na podział państwa i przyznanie mu Tracji, a po kolejnej wojnie – ponownie tytuł współcesarza (koronacja 2 lutego 1325); w wyniku trzeciej wojny domowej, w której zyskał poparcie cara Bułgarii – Michała III, stary cesarz, opuszczony przez wszystkich, abdykował i zamknął się w klasztorze, Andronik III zaś objął już (24 maja 1328) samodzielnie władzę; w jej sprawowaniu zdawał się w dużej mierze na swego megadomestyka (Jana Kantakuzena), sam koncentrując się na sprawach wojskowych; dokonał jednak reformy sądownictwa mającej na celu ukrócenie przekupstwa wśród sędziów; ze zmiennym szczęściem toczył wojny z napierającymi na cesarstwo Turkami Osmańskimi: nie udało mu się obronić Nikei i Nikomedii, ale (przy pomocy Genueńczyków i Turków Seldżuckich) obronił Lesbos oraz odzyskał Chios; więcej szczęścia miał w Grecji, przyłączając do cesarstwa Tesalię (1333), Epir i Akarnanię (1337).

1275 lat temu, 18 czerwca 741 roku, zmarł w Konstantynopolu, w wieku około 56-61 lat (ur. ok. 680-685), Leon III Izauryjczyk [Λέων Γ’ ο Ίσαυρος], cesarz bizantyjski/wschodniorzymski (Basileus tōn Romaiōn) od 717, założyciel dynastii izauryjskiej; pochodził z rodziny wieśniaczej, lecz nie izauryjskiej, tylko syryjskiej (znał również doskonale język arabski), przesiedlonej do Tracji za panowania Justyniana II; tam zaciągnął się do armii tego cesarza, pragnącego odzyskać tron; w uznaniu jego talentów militarnych cesarz Anastazjusz II mianował go strategiem temu (okręgu) anatolijskiego, a następnie dowódcą wojsk walczących na wschodzie przeciwko Arabom (definitywnie powstrzymał ich inwazję już jako cesarz, wygrywając w 740 bitwę pod Akroinon we Frygii); po upadku Anastazjusza (715) wystąpił przeciwko uzurpatorowi Teodozjuszowi i 18 kwietnia 716 został proklamowany przez żołnierzy cesarzem; po pokonaniu Teodozjusza został ukoronowany 25 marca 717; kończąc okres wojen domowych, wyprowadził cesarstwo z kryzysu oraz dokonał szeregu reform wojskowych i polityczno-prawnych, wydając przede wszystkim (w 726) Eklogę, będącą kolejną po justyniańskiej, kodyfikacją prawa w duchu chrześcijańskim (ograniczała ona m.in. władzę ojca rodziny, zwiększała zaś uprawnienia żony i dzieci); negatywnym i nieortodoksyjnym aspektem jego polityki religijnej było zapoczątkowanie ikonoklazmu.

725 lat temu, 18 czerwca 1291 roku, zmarł w Barcelonie, w wieku 27 lat (ur. 1265), Alfons III Szczodry [Alfonso el Liberal], król Aragonii, Walencji i Majorki z dynastii barcelońskiej od 11 listopada 1285; syn Piotra III Wielkiego i Konstancji Hohenstauf (córki Manfreda Sycylijskiego); mianowany namiestnikiem królestwa jeszcze za życia ojca, toczącego walki o Sycylię z Andegawenami (tzw. nieszpory sycylijskie); po śmierci ojca odziedziczył korony Aragonii i Walencji oraz hrabstwo Barcelony, podczas gdy jego młodszemu bratu Jakubowi (zwanemu później Sprawiedliwym) przypadła Sycylia; na początku panowania popadł w konflikt ze szlachtą i mieszczaństwem z tzw. Unii Aragonii, których przywilejów nie chciał zatwierdzić, lecz w obliczu groźby buntu ugiął się – zwołał w 1287 pierwsze Kortezy trzech ziem (Aragonia, Katalonia, Walencja) i zawarł ugodę, która ograniczała jurysdykcję królewską nad szlachtą, zakazując także uwięzienia szlachcica bez decyzji sądu; w polityce zagranicznej pomnożył triumfy swojego ojca na obszarze archipelagu Balearów, wydzierając Maurom Minorkę i przybierając tytuł króla Majorki; odparł też inwazję francuskiego Filipa III Śmiałego, angażował się w konflikty wewnętrzne w Kastylii oraz wspierał swojego brata (który wobec bezdzietności Alfonsa III został jego następcą w Aragonii) na Sycylii.

450 lat temu, 19 czerwca 1566 roku, urodził się w Edynburgu Jakub I & VI Stuart [James Stuart], od 1567 król Szkotów (jako Jakub VI) i od 1603 król Anglii i Irlandii (jako Jakub I); syn królowej Szkotów Marii I Stuart i jej kuzyna (króla-małżonka) Henryka Stuarta, lorda Darnleya i księcia Albany, jego ojcem chrzestnym był zaś król Francji – Karol IX Walezjusz; urodził się w tragicznym okresie dla Szkocji, opanowanej przez kalwinistycznych heretyków (zwących się tu prezbiterianami), pod wodzą Johna Knoxa terroryzujących wierną katolicyzmowi królową; jeszcze jako kilkumiesięczne dziecko stracił ojca, zamordowanego w niewyjaśnionych nigdy okolicznościach; po uwięzieniu matki przez opozycję i wymuszeniu jej abdykacji (24 lipca 1567) został ukoronowany 29 lipca 1567 w Stirling; w okresie jego małoletności rządzili kolejni mordujący się regenci, natomiast mały Jakub został poddany intensywnemu „praniu mózgu”, które miało uczynić z niego „dobrego protestanta”; jego nauczycielem był (wybitny skądinąd humanista i poeta) George Buchanan, który zapewnił mu wszechstronne wykształcenie klasyczne, ale nie zdołał przynajmniej wpoić mu swoich antymonarchicznych przekonań (w duchu starotestamentowej „teokracji sędziów”); samodzielne rządy przejął 2 lipca 1581, słuchając jednak rad prokatolickiego księcia Lennoxa (Esme Stewarta), wskutek czego został porwany i uwięziony przez protestanckich możnych; po ucieczce z niewoli zawarł jednak z opozycją kompromis, uznając prezbiteriański „Kościół” Szkocki (Church of Scotland) za państwowy, ale z królem jako jego głową, oraz zabraniając pastorom tego „Kościoła” poruszać kwestii politycznych w kazaniach (jednak w 1592 jego władza w tym zakresie została znacznie ograniczona); w 1585 zawarł w Berwick (antyhiszpański) sojusz z Anglią, na mocy którego uznane zostało jego prawo do dziedziczenia tronu angielskiego po śmierci Elżbiety I: zapewne dlatego nie uczynił nic, aby ocalić życie swojej matki, ściętej 8 lutego 1587 na rozkaz Elżbiety; na tron angielski wstąpił po jej śmierci (24 marca 1603), przezwyciężając przy wsparciu Roberta Cecila opór zwolenników lady Anny Stanley (potomkini siostry Henryka VIII); jego koronacja w katedrze westminsterskiej (25 lipca 1603) zapoczątkowała unię dynastyczno-personalną Szkocji z Anglią i Irlandią (król dążył do przekształcenia tej unii w realną, przybierając w 1604 tytuł „króla Wielkiej Brytanii i Irlandii”, ale spotkało się to z oporem zarówno Anglików, jak i Szkotów, acz z różnych powodów; ujemnym skutkiem jego oddalenia od Szkocji, którą jako król Anglii odwiedził tylko raz, było pozbawienie jej dworu królewskiego i jego kulturotwórczej roli); jako zwolennik umiarkowanego anglikanizmu (dążący też do „anglikanizacji” szkockiego prezbiterianizmu, który „tak się zgadza z monarchią, jak Bóg z diabłem”, a także do językowej anglicyzacji Szkotów), od początku napotykał w Anglii wrogość ze strony radykalnych protestantów (nazywających się tu purytanami), natomiast jego wstąpienie na tron obudziło (bezzasadne, jak się wkrótce okazało) nadzieje angielskich katolików, jeśli nie na rekatolicyzację królestwa, to przynajmniej na ulżenie ich niedoli (wyraz temu w zakamuflowany sposób dał m.in. Szekspir w Opowieści zimowej); początkowe zelżenie antykatolickiego terroru (zakaz tortur, których król był w ogóle przeciwnikiem) rychło się skończyło, a po tzw. spisku prochowym w 1605 (spiskowcy nie zdawali sobie sprawy, że byli kontrolowani przez agentów służb specjalnych) represje ponownie się wzmogły; prawie całe panowanie króla wypełniły konflikty z Parlamentem, zdominowanym przez antymonarchicznych purytanów; równie niekonsekwentna, co polityka religijna, była polityka zagraniczna króla, który lawirował między katolicką Hiszpanią a krajami protestanckimi (Niderlandy, Palatynat); intensyfikacji za jego panowania uległa natomiast kolonizacja Ameryki Północnej (Wirginia, Nowa Szkocja); Jakub był jednym z niewielu monarchów będących jednocześnie teoretykami monarchii: swoimi traktatami z lat 1597-1599 (Prawdziwe prawo wolnych monarchii oraz wydany pod greckim tytułem Basilikon Doron [„Boski Dar”]) zapoczątkował absolutystyczną teorię „boskiego prawa królów” (Divine Right of Kings), jako „bogów na ziemi”, rozwiniętą później przez sir Roberta Filmera; jako pacyfista snuł także plany ustanowienia „wiecznego pokoju” pomiędzy państwami chrześcijańskimi; jego aktywność na tym polu nie przysporzyła mu jednak uznania w Europie, gdzie nawet nazywano go „najbardziej uczonym głupcem” w świecie chrześcijańskim; był również mecenasem nauki (założył w Szkocji dwa uniwersytety – w Edynburgu i Aberdeen), sztuki i literatury, w szczególności zaś Szekspira, nad którego trupą objął oficjalny patronat; zmarł w 1625 roku.

450 lat temu, 20 czerwca 1566 roku, urodził się w Gripsholm (Szwecja) Zygmunt III Waza [Sigismund Vasa], od 1587 elekcyjny król Polski i wielki książę litewski, od 1592 dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wenedów; pierworodny syn ówczesnego wielkiego księcia Finlandii, a od 1569 króla Szwedów, Jana III Wazy, i Katarzyny Jagiellonki; urodził się w niewoli, podczas gdy jego rodzice zostali uwięzieni przez obłąkanego króla (i starszego brata Jana) Eryka XIV; wybrany na króla Polski podczas wolnej elekcji przez większość zebranych (przy absencji posłów litewskich) na czele z interrexem, prymasem St. Karnkowskim, 19 sierpnia 1587, przeciwko czemu wystąpiła mniejszość, która 22 sierpnia obwołała królem arcyks. Maksymiliana Habsburga; o rezultacie tego starcia przesądziło pokonanie Habsburga (wziętego do niewoli) przez hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego w bitwie pod Byczyną (24 stycznia 1588); Zygmunt został zaś ukoronowany w katedrze wawelskiej 27 grudnia 1587; mimo tego przez większość panowania Zygmunt prowadził (w imię solidarności katolickiej) politykę prohabsburską, żeniąc się także kolejno z dwiema Habsburżankami; z chwilą objęcia przezeń również tronu szwedzkiego po śmierci swego ojca w 1592 (koronacja w Uppsali 19 lutego 1594) powstała unia personalna polsko-litewsko-szwedzka, która jednak de facto przetrwała zaledwie do 1599, kiedy to (z powodów religijnych) Riksdag zdetronizował go, przekazując władzę uzurpatorowi (jego stryjowi), ks. Karolowi Sudermańskiemu, co zapoczątkowało wieloletnie wojny polsko-szwedzkie (1600-1611, 1617-1618, 1621-1626, 1626-1629), tyleż o przywrócenie panowania prawowitemu władcy, co o dominację nad Bałtykiem, zakończonych ostatecznie, mimo wielu świetnych zwycięstw, w tym w bitwie morskiej pod Oliwą (1627), niekorzystnym dla Rzeczypospolitej rozejmem, na mocy którego większość Inflant przeszła pod panowanie szwedzkie; na jego panowanie przypada także wojna z Carstwem Moskiewskim, poprzedzona „prywatną” wojną polsko-ruskiej magnaterii (Mniszchowie) usiłującej wprowadzić na tron carski dwóch kolejnych samozwańców podających się za rzekomego syna Iwana IV Groźnego – Dymitra („dymitriady”); w wyniku oficjalnej już wojny od 1609 (pobłogosławionej przez papieża Pawła V), której kulminacyjnym i spektakularnym triumfem polskim było zajęcie Moskwy po bitwie pod Kłuszynem oraz wzięcie do niewoli (29 października 1611) cara Wasyla IV Szujskiego, zmuszonego do złożenia hołdu w Warszawie królowi polskiemu, nie powiodła się wprawdzie, z powodów wyznaniowych, próba personalnej unii polsko-moskiewskiej (z Zygmuntem bądź jego synem Władysławem jako carem), niemniej Rzeczpospolita odzyskała na mocy rozejmu w Dywilinie (1619) utracony sto lat wcześniej Smoleńsk oraz ziemię czernichowską i siewierską; na odcinku południowym samodzielną, aktywną politykę prowadził (poróżniony z królem) kanclerz i hetman Zamoyski, który w 1595 uczynił z hospodarstwa mołdawskiego lenno Polski, lecz wynikły z tego konflikt z Turcją doprowadził w 1620 do pierwszej wojny polsko-tureckiej: jej zmienny przebieg (klęska pod Cecorą, pomyślna obrona Chocimia) doprowadził do przywrócenia status quo z czasów panowania Zygmunta II Augusta, tj. granicy na Dniestrze; w polityce wewnętrznej Zygmunt dążył do dwu, ściśle powiązanych ze sobą, celów: ograniczenia wpływów innowierstwa i pełnej rekatolicyzacji Polski w duchu trydenckiej kontrreformacji, a także do zakończenia schizmy prawosławnej (Unia Brzeska) oraz do wzmocnienia władzy królewskiej; w obu tych celach był wspierany przez największe ówcześnie postaci polskiego Kościoła: ks. Piotra Skargę i św. Andrzeja Bobolę; o ile pierwszy zamiar w dużej mierze się powiódł (jedynie unia nie przyniosła owoców z powodu małodusznego niedopuszczenia biskupów unickich do Senatu), o tyle drugi spełzł na niczym z powodu tzw. rokoszu Zebrzydowskiego (1607); począwszy od 1596 król stopniowo przenosił swoją rezydencjalną siedzibę do prowincjonalnej dotąd, lecz bliższej Szwecji, Warszawy, co ostatecznie zostało usankcjonowane w 1611 (acz oficjalną stolicą Królestwa Polskiego, miejscem koronacji i siedzibą Skarbca Koronnego pozostał nadal Kraków); król był protektorem sztuk i nauk, utworzył pierwszą nowoczesną pinakotekę w Polsce, i sam był także uzdolniony artystycznie (parał się malarstwem i złotnictwem, grał na klawesynie); jego panowanie jest zazwyczaj niedoszacowane w historiografii, zwłaszcza niechętnej katolicyzmowi; należy jednak pamiętać, że chociaż wojny na wszystkich geopolitycznych frontach jego epoki (Szwecja, Moskwa, Turcja) zakończyły się ogólnym remisem, to jednak jego 45-letnie panowanie (wraz ze znacznie krótszym panowaniem jego starszego syna, Władysława IV) stanowiło apogeum mocarstwowej potęgi oraz międzynarodowego prestiżu Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej, a największa w naszych dziejach plejada wybitnych wodzów i strategów (Stanisław Żółkiewski, Lew Sapieha, Jan Karol Chodkiewicz, Stanisław Koniecpolski) zaowocowała takimi triumfami, jak Kircholm (1605), Kłuszyn (1610) czy Trzciana (1629).

50 lat temu, 20 czerwca 1966 roku, zmarł w Lizbonie, w wieku 83 lat (ur. 20 IV 1883), Rui Enes Ulrich, prawnik, ekonomista, przedsiębiorca, dyplomata i polityk; pochodził z rodziny, która wydała wielu przedsiębiorców i architektów, przybyłej do Portugalii z Hamburga w XVIII wieku, aby wziąć udział w odbudowie Lizbony po wielkim trzęsieniu ziemi w 1755; ukończył i doktoryzował się z prawa w Coimbrze, gdzie po raz pierwszy otrzymał Katedrę Prawa Handlowego w 1907, lecz został jej pozbawiony po obaleniu monarchii (na katedrę powrócił w 1936); narodowy monarchista, członek pierwszej Junty Centralnej Integralizmu Luzytańskiego (Integralismo Lusitano) i jego jedyny deputowany do parlamentu republikańskiego (uzyskał mandat z Lizbony w 1921); w autorytarnym Nowym Państwie był deputowanym (procurador) Izby Korporacyjnej (1935-1938), a następnie ambasadorem w Rumunii; wiceprezes Towarzystwa Geograficznego w Lizbonie, członek Akademii Nauk w Lizbonie, Międzynarodowego Instytutu Kolonialnego i Międzynarodowej Akademii Dyplomatycznej.

80 lat temu, 21 czerwca 1936 roku, urodził się w Paryżu Philippe Ploncard d’Assac, eseista i publicysta nacjonalistyczny i tradycjonalista katolicki; syn (i kontynuator myśli) Jacquesa Ploncarda d’Assaca (1910-2005), wybitnego nacjonalisty oraz (z racji długoletniego zamieszkania w Portugalii) egzegety salazaryzmu; młodość spędził wraz z ojcem w Portugalii; z wykształcenia i profesji neurochirurg, były ordynator kantonalnej kliniki uniwersyteckiej w Genewie oraz profesor wizytujący Wolnego Uniwersytetu w Brukseli; w 1990 założył (z inicjatywy J.-M. Le Pena) Koło Narodowe Francuzów Przebywających za Granicą (CFRE), lecz trzy lata później, po powrocie do Francji i po poróżnieniu się z przywódcą FN, utworzył Koła Nacjonalistów Francuskich (CNF); w kwietniu 2001 zaczął wydawać miesięcznik „La Politique” oraz założył wydawnictwo La société de philosophie politique; obecnym celem nacjonalizmu jest według niego doktrynalne formowanie kadr dla przywrócenia zasad, które konstytuowały Francję od czasu chrztu Chlodwiga; jako publicysta koncentruje się na walce z masonerią, mesjanizmem żydowskim, „republiką lobbies”, globalizmem, neopogańską Nową Prawicą i jej „towarzyszami podróży”, ale także z „klanem gnostyckim”, gnieżdżącym się, jego zdaniem, wewnątrz Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X oraz wokół księży Grégoire’a Céliera i Guillaume’a de Tanoüarna; ta konfliktowość czyni go jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w łonie współczesnej „skrajnej prawicy” we Francji.

775 lat temu, 24 czerwca 1241 roku, zmarł w Kiustendił (Bułgaria) Iwan Asen II (bułg. Иван Асен), od 1218 car (król) Bułgarów, Wołochów i Romejów z dynastii Asenowiczów, twórca potęgi drugiego carstwa bułgarskiego; syn cara Asena I; po zamordowaniu przez opozycję bojarską kolejno jego ojca (1196), stryja Teodora-Piotra (1197) i drugiego stryja Kałojana (1207) oraz objęciu władzy przez mordercę tego ostatniego – Boriła, musiał szukać schronienia za granicą, najpierw u Kumanów, następnie zaś na Rusi Halickiej, jednak w 1217 powrócił z posiłkami ruskimi i po kilku miesiącach oblężenia Tyrnowa wziął uzurpatora do niewoli, oślepił go i zdetronizował; już w początkach panowania położył kres waśniom wewnętrznym, opierając się na drobnym bojarstwie, duchowieństwie i mieszczanach; córka Andrzeja II Węgierskiego, z którą się ożenił, wniosła mu w posagu Belgrad i Braniczewo (utracone wcześniej przez Boriła); w 1225 zawarł przymierze z władcą Epiru – Teodorem Angelosem, który rok wcześniej zdobył Tesalonikę oraz (łaciński) Adrianopol, a w 1227 koronował się na „cesarza Romejów”, czyli Tesaloniki, zmierzając do odbudowania Cesarstwa Bizantyjskiego (jako kuzyn i sukcesor trzech dynastii: Dukasów, Angelosów i Komnenów); przymierze zostało jednak zerwane przez Teodora, kiedy po śmierci łacińskiego cesarza Roberta de Courteney spowinowacony z nim (przez węgierskich Arpadów) Iwan Asen miał widoki na objęcie regencji w okresie małoletniości Baldwina II; kiedy Teodor zdradziecko wtargnął na terytorium Bułgarii, Iwan Asen wyszedł mu na spotkanie, przytwierdziwszy do sztandaru pergamin z pogwałconym przez napastnika traktatem, po czym rozgromił go w bitwie pod Kłokotnicą (9 kwietnia 1230), następnie zaś pojmał, uwięził i oślepił; w krótkim czasie opanował i przyłączył do Bułgarii znaczną część państwa Teodora: Trację Adrianopolską, Macedonię Wardarską i Egejską, pozostawiając uznającemu jego zwierzchnictwo bratu Teodora, Manuelowi, jedynie Tesalię i Epir; w zasięgu jego wpływów znalazła się też Serbia, której władcą został jego zięć Władysław; wzrost potęgi cara Bułgarii zaniepokoił jednak łacinników w Konstantynopolu, toteż pomysł powierzenia mu regencji upadł, a z ich poduszczenia sojusz z Iwanem Asenem zerwali również Węgrzy, którzy dwukrotnie (1232, 1233) najechali Bułgarię, odrywając od niej część Banatu; w tej sytuacji Iwan Asen zawarł sojusz z greckim cesarzem nicejskim – Teodorem II Laskarysem (wydając za niego swoją córkę Helenę), czego najdonioślejszym skutkiem w sferze stosunków eklezjalnych było zerwanie formalnej zależności Kościoła bułgarskiego od Rzymu oraz utworzenie (za zgodą biskupów nicejskich) prawosławnego, lecz niezależnego od Konstantynopola, patriarchatu prawosławnego w Tyrnowie; po kilku latach wojny z cesarzem łacińskim Baldwinem II Iwan Asen doszedł jednak do wniosku, że ewentualny upadek Cesarstwa Łacińskiego wzmocniłby nadmiernie Cesarstwo Nicejskie, też aspirujące do odzyskania dawnych ziem Bizancjum znajdujących się pod panowaniem bułgarskim; dokonał więc odwrócenia sojuszy, nawiązując ponownie kontakt z łacinnikami oraz wypuszczając z więzienia Teodora Angelosa, który usunął Manuela i przywrócił do istnienia Cesarstwo Tesaloniki pod bułgarskim protektoratem; gdy jednak w Bułgarii wybuchła zaraza, która pochłonęła też życie żony i syna cara oraz patriarchy tyrnowskiego Joachima, Iwan Asen uznał to za znak gniewu Bożego za złamanie przysięgi cesarzowi nicejskiemu – Janowi III Watatzesowi, wycofał się z sojuszu z łacinnikami i zawarł pokój z Janem; w polityce wewnętrznej dbał o rozwój handlu, budując sieć dróg w swoim rozległym państwie, szczególną przychylność okazując kupcom z Raguzy (obecnie Dubrownik); bił też w dużych ilościach i wysokiej próby pierwsze bułgarskie monety.

5 lat temu, 25 czerwca 2011 roku, zmarł w Madrycie, w wieku 94 lat (ur. 21 II 1917), Juan Berchmans Vallet de Goytisolo, filozof prawa i polityki; urodził się w Barcelonie z ojca Katalończyka (nazwisko Vallet jest znane już od średniowiecza) i matki Baskijki; jego ojciec był pionierem przemysłu samochodowego w Hiszpanii; w 1933 Juan rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Barcelonie, lecz po wybuchu w 1936 powstania narodowego (Alzamiento Nacional), znajdując się w strefie czerwonej, pieszo przeszedł przez Pireneje i przez Andorę dotarł do Francji, aby następnie dołączyć jako ochotnik do sił powstańczych; służył w III Dywizji Nawaryjskiej, a następnie w 1. Baterii III Grupy Antyczołgowej, uzyskując stopień podporucznika czasu wojny w piechocie; po powrocie do życia cywilnego i dokończeniu (w 1939) przerwanych wojną studiów został w 1942 notariuszem (w latach 1963-1977 był sekretarzem generalnym, a następnie przewodniczącym Międzynarodowej Unii Notariatu Łacińskiego); doktorat na Uniwersytecie Madryckim uzyskał w 1965; w latach 1977-1992 był sekretarzem generalnym Królewskiej Akademii Jurysprudencji i Legislacji, 1994-1999 jej prezesem i od 2000 prezesem honorowym; do 1994 pełnił też funkcję drugiego wiceprzewodniczącego Instytutu Hiszpanii (zrzeszającego osiem Akademii Królewskich); był również członkiem Królewskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych, członkiem – korespondentem Instytutu Studiów Katalońskich oraz Instytutu Prawa Rolnego we Florencji, członkiem honorowym Królewskiej Akademii Jurysprudencji i Legislacji Katalonii oraz Sewiliańskiej Akademii Jurysprudencji; od 1994 do 1999 członek Rady Państwa (Consejo de Estado de España), organu konsultacyjnego rządu; doktor honoris causa Uniwersytetu Autonomicznego w Barcelonie (1985) i Uniwersytetu w Cerverze (2009); jest przykładem autora, który do refleksji nad filozofią prawa doszedł od strony praktycznej, dzięki swemu wieloletniemu doświadczeniu prawniczemu w notariacie, studiując normy administracyjne, prawo międzynarodowe, także prawo rzymskie, nigdy nie był natomiast wykładowcą akademickim; głównym przedmiotem jego zainteresowań naukowych było prawo naturalne w klasycznej (tomistycznej) postaci; stąd też fundamentem i konstytutywną istotą prawa było dla niego pojęcie tego, co sprawiedliwe (res iusta / iustum); to, że res iusta musi być podstawą realistycznej filozofii prawa, odkrył, poznając arystotelesowskie rozróżnienie dìkaion nómoi i dìkaion physei oraz jego analizę w Sumie Teologii (I-II, 94, 2; II-II, 57) św. Tomasza z Akwinu; skoro zatem istnieje i prawo naturalne (ius naturale), i prawo pozytywne (ius positivum), to ius nie jest żadnym lex, lecz porządkiem (orden) przedpozytywnym i obiektywnym, który polega na relacji ontologicznej; proces poznawczy polega na odkrywaniu tego porządku, lecz jego oszacowanie w rzeczywistości jurydycznej nie jest ani dedukcyjne (jak sądzą niektórzy neotomiści), ani tylko indukcyjne, lecz osiągane jest w roztropnym osądzie i porównaniu lub konfrontacji konkretnego przypadku z porządkiem naturalnym; stąd wynika szczególna ważność aequitas, czyli słuszności (resp. symetryczności, słusznej miary) w ewaluacji owego konkretnego przypadku w jego relacji do zasad prawa naturalnego; chociaż zatem fundamentem jurysprudencji Valleta było prawo naturalne, to z racji swojej profesji musiał poświęcić się przede wszystkim zgłębianiu legislacji pozytywnej, w tej zaś mierze jako filozofa prawa pasjonowało go szczególnie napięcie pomiędzy metafizyką a historią w porządku prawnym; prawo naturalne jest bowiem jedno i uniwersalne, porządków pozytywnych jest mnóstwo i są one zmienne; po wtóre, wewnątrz każdego pozytywnego porządku ogólnego istnieje wiele porządków prawnych szczegółowych, organizujących różne sfery życia: statuty regionalne, municypalne, korporacyjne etc.; problemem najbardziej palącym współcześnie jest tendencja do tworzenia porządku państwowego, który byłby omnipotentny i zagarniający wszystkie te porządki wewnętrzne, co stanowi produkt pozytywistycznej filozofii prawa i totalitaryzmu; w takim wypadku oczywiście odrzucone zostają nie tylko normy prawa naturalnego, ale i obyczaje (costumbres), roztropność jurydyczna i aequitas; Vallet podkreślał, że porządek naturalny będący prawem wszechrzeczy został ustanowiony przez Boga w akcie stworzenia, niemniej nie jest to teza teologiczna, tylko zgłębiona przez rozum, tyle że przyjęta również w nauczaniu eklezjalnym; tym samym odkrycie to stanowi dziedzictwo ius comune Europy chrześcijańskiej, jako strażnik prawdziwości prawa (la verdad del derecho), a odrzucenie porządku naturalnego i próba zastąpienia go przez wyimaginowane i nierealistyczne systemy prawne stanowi regres rozumu – „głupotę i ciemnotę” (la estupidez y la obscuridad) mitów wynaturzonego konserwatyzmu albo utopii progresizmu; to błąd racjonalizmu typu kantowskiego albo heglowskiego, zalęknionego „horrorem transcendencji”, który polega na odrzuceniu rzeczywistości ontologicznej; prawo naturalne zakorzenia się w tradycji religijnej, politycznej i kulturalnej danego społeczeństwa – i wówczas historia jest „laboratorium” porządku naturalnego; w świetle powyższego okazuje się, że wolność indywiduum zawiera się w sociabilidad i jest przez nią ograniczona, nie na tyle jednak, aby społeczność miała prawo tłamsić jednostkę: wolność i uspołecznienie są zasadami kompatybilnymi, a ich równowagę zapewnia właśnie istnienie ciał pośredniczących pomiędzy jednostką a wspólnotą najwyższego rzędu, czyli polityczną; ciała pośredniczące sprawiają, iż wspólnota ta jest organiczna i hierarchiczna; przeciwieństwem takiej wspólnoty jest natomiast demokracja, czyli struktura będąca – po zniszczeniu ciał pośredniczących – zatomizowanym kolektywem równych jednostek, w którym istnieje tylko hierarchia funkcji technicznych w organizacji; zdrowe państwo jest natomiast syntezą i ukoronowaniem wewnętrznie autonomicznych społeczności niższego rzędu, które wprawdzie są podporządkowane swojemu wierzchołkowi (vértice), ale nie w sposób absolutny; Vallet odrzuca nowożytne koncepcje suwerenności: absolutystyczną Bodina i demokratyczną Rousseau, a także, z jednej strony, centralistyczne państwo jakobińskie i nacjonalistyczne, z drugiej zaś – separatyzm grup narodowościowych czy klas; na gruncie filozofii polityki pasjonowało go szczególnie zagadnienie „socjalizacji” jednostek we wspólnotach wewnętrznych, niższego rzędu, w ramach większej wspólnoty politycznej, stąd też głównym przedmiotem jego studiów były „ciała pośredniczące” (cuerpos intermedios), których odkrycie jest koniecznym rezultatem studiowania porządku naturalnego, albowiem każda ludzka społeczność rozwija się w porządku od zespołów najmniejszych do coraz większych; w studiach tych unaoczniał wielość elementów konstytutywnych tych ciał, a mianowicie: teologiczny (z racji uczestnictwa w całym porządku stworzenia), metafizyczny (zapisany w strukturze naturalnej człowieka społecznego), antropologiczny (z racji istnienia człowieka jako bytu nie izolowanego, lecz zrodzonego w rodzinie i egzystującego w różnych społecznościach o różnych zadaniach), teleologiczny (z tej racji, iż cele życia ludzkiego wymagają współpracy między ludźmi, realizującej się w różnych wspólnotach), aksjologiczny (z racji wspólnotowej podstawy wartości), deontologiczny (z powodu konieczności ludzkiego doskonalenia się) i egzystencjalny (dla pełnej realizacji celów życiowych); przez wiele lat redagował – założony przez Eugenia Vegasa Latapie jako organ Ciudad Católica – dwumiesięcznik katolicki „Verbo” oraz był prezesem wydającej go Fundacji Speiro; jako wykonawca testamentu F. Elíasa de Tejady i wdowy po nim, Gabrielli Pèrcopo, założył i zorganizował Fundację ich imienia; choć nie wywodził się z tradycji karlistowskiej, został w 2007 prezesem Rady Studiów Hiszpańskich im. Filipa II pod Wysokim Patronatem prawowitego dziedzica koron hiszpańskich, JKW Sykstusa Henryka Burbon-Parma.

40 lat temu, 29 czerwca 1976 roku, zmarł w Monachium, w wieku 75 lat (ur. 29 V 1901), Emil Franzel, historyk, eseista i publicysta konserwatywny; był Niemcem Sudeckim, urodzonym w okolicach Cieplic jako poddany króla Czech i cesarza austriackiego; Domowi Habsburskiemu, którego był piewcą i dziejopisem („zawsze na szczytach najwyższej władzy, w blaskach klejnotów koronnych, jako zwycięzcy stu bitew, byli świadomi tego, że są tylko namiestnikami. Tym, komu służyli, był Pan Panów: Jezus Chrystus”), dochował dozgonnej wierności; do 1937 był członkiem Niemieckiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (DSAP) w Republice Czechosłowackiej; po zajęciu przez Niemców Czechosłowacji i utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw został bibliotekarzem w Muzeum Narodowym w Pradze oraz nauczycielem historii w Praskiej Akademii Policyjnej; po II wojnie światowej stał się świadkiem historii wypędzonych ze swojego heimatu Niemców Sudeckich i działaczem ich organizacji ziomkowskich; od 1951 do przejścia na emeryturę w 1963 był pracownikiem Bawarskiej Biblioteki Państwowej w Monachium; w 1968 otrzymał Nagrodę Fundacji Konrada Adenauera; konserwatysta autentyczny i bezkompromisowy („konserwatysta ośmieszyłby się, gdyby chciał zawierać kompromisy ze zgnilizną”), nieprzejednany wróg „księżycowych” ideologii postępu („postępowiec myśli, że skoro z trudem udało mu się wejść na drzewo, to jest ptakiem”) oraz narodowego socjalizmu („brunatny jakobinizm”).