Kalendarzyk reakcjonisty — czerwiec

Jacek Bartyzel

12 czerwca 1918 roku urodził się w Aracenie (Huelva, Andaluzja) Florentino Pérez-Embid Tello, historyk sztuki i kultury, poeta i publicysta; w 1942 założyciel Szkoły Studiów Hispanoamerykańskich w Sewilli, współzałożyciel (z Rafaelem Calvo Sererem) „neotradycjonalistycznego” czasopisma „Arbor” i Biblioteki Myśli Aktualnej (w której ukazywały się książki karlistów: F. Eliasa de Tejady i R. Gambry), 1951-1956 prezes madryckiego Ateneo, 1951-1957 dyrektor generalny Propagandy i Informacji, 1953-1963 radca narodowy Edukacji, 1968-1974 dyrektor generalny Sztuk Pięknych oraz rektor Uniwersytetu Międzynarodowego Menéndez Pelayo (UIMP); prokurator (deputowany) Kortezów, monarchista juanistyczny (członek Rady Prywatnej Jana hr. Barcelony); członek Opus Dei; laureat Nagrody Poetyckiej Królewskiej Akademii Sewilskiej Sztuk Pięknych, kawaler orderów Izabeli Katolickiej i Alfonsa X Mądrego; zmarł w 1974 roku.

18 czerwca 1868 roku urodził się w Kenderes (Węgry) adm. Miklós Horthy de Nagybánya, regent Królestwa Węgier w latach 1920-1944; pochodził z rodziny kalwińskiej; ukończył Akademię Morską w Fiume (Rijeka); w latach 1909-1914 był adiutantem przybocznym cesarza i króla Franciszka Józefa I; w czasie I wojny światowej dowódca floty austro-węgierskiej, kilkakrotnie pokonał flotę włoską, za co otrzymał Order Marii Teresy; po rozpadzie Austro-Węgier był współorganizatorem kontrrewolucji przeciwko żydobolszewickiej „Węgierskiej Republice Rad”; w sierpniu 1919 wyzwolił Budapeszt, po czym został głównodowodzącym węgierskich sił zbrojnych, a 1 marca 1920 Zgromadzenie Narodowe wybrało go na regenta królestwa; kierowany osobistymi ambicjami, dwukrotnie (marzec i październik 1921) uniemożliwił powrót na tron prawowitemu królowi Węgier Karolowi IV (jako cesarzowi austriackiemu – Karolowi I) Habsburgowi, zasłaniając się rzekomym wetem państw Ententy; jego długoletnie rządy były pierwszą w Europie prawicową dyktaturą autorytarną; jego strategicznym celem było również przekreślenie haniebnego traktatu z Trianon, który pozbawił Węgry 2/3 ich terytorium państwowego; we wrześniu 1939 odmówił Niemcom przepuszczenia Wehrmachtu przez terytorium Węgier przeciwko Polsce, a po klęsce Polski udzielał schronienia polskim uchodźcom cywilnym i wojskowym oraz umożliwił ewakuację na Zachód około 35 tysięcy polskich żołnierzy, formalnie internowanych; tolerował także działalność ekspozytury polskiego wywiadu oraz służby kurierskiej; w sierpniu 1940, w zamian za odzyskanie płn. części Siedmiogrodu, na mocy tzw. drugiego arbitrażu wiedeńskiego, musiał wyrazić zgodę na przystąpienie Węgier do Paktu Trzech (wraz z Niemcami i Włochami); w czerwcu 1941 Węgry przystąpiły do wojny z ZSSR przy boku Niemiec; po rozbiciu nad Donem podczas bitwy o Stalingrad węgierskiej 2. Armii zaczął negocjować z aliantami koalicji antyhitlerowskiej zawieszenie broni i przejście na ich stronę; w reakcji na to Niemcy zaczęli 19 marca 1944 okupację Węgier i narzucili regentowi proniemiecki rząd gen. Döme Sztójayego (1883-1946), jednak 23 sierpnia Horthy zdymisjonował ten rząd i uniemożliwił kontynuowanie wywózki węgierskich Żydów do Auschwitz; po przekroczeniu granicy węgierskiej przez Armię Czerwoną Niemcy, aby uniemożliwić mu poddanie wojsk węgierskich, najpierw porwali jego syna, a 15 października 1944 aresztowali Horthyego i internowali w Niemczech; przejęty po wojnie przez armię amerykańską, pozostawał w niewoli do końca 1945; występował jako świadek na procesie norymberskim; resztę życia spędził na emigracji w Portugalii, gdzie zmarł w 1957 roku.

20 czerwca 1793 roku urodził się w Surochowie (Przemyskie) Aleksander hr. Fredro h. Bończa, komediopisarz, poeta i memuarysta; pochodził z rodu bene nati et possessionati, którego członkowie bywali nawet senatorami; jego ojciec – Jacek Fredro (1770-1828) – był ważnym politykiem galicyjskim, a jeden z młodszych braci – Jan Maksymilian Fredro (1794-1845) – pułkownikiem wojsk napoleońskich, generałem brygady wojsk Królestwa Polskiego, adiutantem Aleksandra I i marszałkiem dworu Mikołaja I, a także tragediopisarzem; nigdy nie uczęszczał do szkół, pobierając nauki w domu rodzinnym; kiedy miał 16 lat, zaciągnął się do armii Księstwa Warszawskiego, następnie był w szeregach armii napoleońskiej; brał udział w wyprawie Wielkiej Armii na Moskwę, a kampanię 1813/14 przebył jako oficer ordynansowy Napoleona; dosłużył się stopnia kapitana oraz otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari i Krzyż Legii Honorowej; po zwycięstwie koalicji antynapoleońskiej powrócił do domu i gospodarował w rodzinnym majątku Fredrów Bieńkowa Wisznia (w okolicach Lwowa); wstąpił też do lubelskiej loży wolnomularskiej; z zawartego w 1828 małżeństwa z Zofią z Jabłonowskich miał syna Jana Aleksandra (1829-1891), też komediopisarza, oraz córkę Zofię, która po zamążpójściu za Jana Kantego Szeptyckiego została matką m.in. greckokatolickiego abpa metropolity lwowskiego Romana Aleksandra (imię zakonne: Andrzej) Szeptyckiego (1865-1944) oraz gen. (austriackiego i polskiego) Stanisława Szeptyckiego (1867-1950); począwszy od 1817 zaczął też pisać utwory dramatyczne, z których pierwszymi dojrzałymi utworami były: Damy i huzary, Mąż i żona oraz Pan Geldhab, jednak pozycję największego polskiego komediopisarza wszech czasów przyniosły mu trzy komedie napisane w pierwszej połowie lat 30. XIX wieku: Pan Jowialski, Śluby panieńskie i Zemsta; do klasyki literatury dziecięcej należą z kolei bajki Małpa w kąpieli czy Paweł i Gaweł; w 1830 brał udział w pracach Obywatelskiego Komitetu Pomocy dla Powstania (Listopadowego) oraz został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a w 1839 otrzymał Honorowe Obywatelstwo Miasta Lwowa; w tym samym roku przeżył wstrząs tak bolesny – wywołany atakami romantycznych poetów: Seweryna Goszczyńskiego i Leszka Dunin-Borkowskiego, zarzucających mu błahość tematyki jego utworów i obcość sprawie narodowej – że zaniechał pisania komedii na lat 18; w latach 40. napisał jedynie pamiętniki z czasów napoleońskich Trzy po trzy oraz broszurę polityczną Uwagi nad stanem socjalnym w Galicji, w której dał wyraz swoim konserwatywnym i kontrrewolucyjnym poglądom, atakując zwłaszcza socjalizm („socjalizm nierówności wszelkie prędko utrze, szlachtę powiesi jutro, nieszlachtę pojutrze”); w 1848 był członkiem lwowskiej Rady Narodowej; w latach 1850-1855 przebywał w Paryżu; w 1854 wznowił twórczość komediopisarską, lecz pisał jedynie do szuflady, nie publikując ani nie wystawiając swoich sztuk; od 1861 był posłem do Sejmu Krajowego Galicji; w 1873 został członkiem Akademii Umiejętności oraz otrzymał Wielki Krzyż Orderu Franciszka Józefa; zmarł we Lwowie w 1876 roku; jego wizerunek konserwatysty i obrońcy tradycyjnych cnót polskich, zwłaszcza szlacheckich, stworzony głównie przez Stanisława hr. Tarnowskiego, mąci nieco autorstwo szeregu utworów pornograficznych, aczkolwiek atrybucja najbardziej znanego z nich, czyli XIII Księgi Pana Tadeusza, nie jest pewna.

20 czerwca 1843 roku zmarł w Lizbonie, w wieku ok. 73 lat (ur. w 1771), António Tavares Magessi, brygadier armii portugalskiej, obrońca sprawy legitymistycznej (miguelista); potomek rodziny szlacheckiej, pochodzenia włoskiego (z księstwa Massy i Carrary), która osiadła w Portugalii za panowania (1750-1777) króla Józefa I; karierę wojskową rozpoczął w 1790; w czasie „wojny o pomarańcze” z Hiszpanią i Francją (1801) został awansowany do stopnia majora; był jednym z pierwszych oficerów, którzy po inwazji napoleońskiej na Portugalię w listopadzie 1807 i ucieczce dworu królewskiego do Rio de Janeiro zeszli do podziemia, podporządkowując się Juncie Patriotycznej, która wywołała powstanie antyfrancuskie; awansowany przez Radę Regencyjną do stopnia pułkownika, został dowódcą tzw. Batalionu Łowców, prowadzącego wojnę partyzancką (guerrilha) i odegrał wybitną rolę w wojnie o niepodległość z Francuzami; za swoje wybitne zasługi został w 1818 komandorem Zakonu Św. Benedykta Avis, dwa lata później awansowany do stopnia brygadiera, a w 1822 król Jan VI podniósł go do godności szlachcica Domu Królewskiego; w reakcji na liberalną rewolucję w Porto przystąpił (1823) do kontrrewolucyjnego powstania (tzw. Vilafrancada), wszczętego przez infanta Dom Miguela (1802-1866) w obronie suwerenności królewskiej, za co otrzymał Medal Wierności Królowi i Ojczyźnie; po wstąpieniu na tron (1826) liberalnego Dom Pedra, jako Piotra IV (1798-1834), odmówił złożenia przysięgi na Kartę konstytucyjną i zbuntował siły zbrojne kilku garnizonów, został jednak zmuszony do przekroczenia granicy hiszpańskiej po kontrakcji generałów liberalnych; powrócił do Portugalii po aklamacji Dom Miguela jako króla Michała I przez Kortezy tradycyjne (Trzech Stanów) w lipcu 1828; odtąd był aż do końca domowej Wojny Dwóch Braci (Guerra dos Dois Irmãos) – liberała Piotra i tradycjonalisty Michała – jednym z najwierniejszych i najbardziej oddanych dowódców strony legitymistycznej; po klęsce miguelistów w 1834 odrzucił propozycję przejścia w służbę zwycięskiej strony konstytucjonalistów; amnestionowany, przeszedł do życia cywilnego, prowadząc jednak nadal walkę na polu politycznym z liberałami.

23 czerwca 1668 roku urodził się w Neapolu Giambattista Vico, filozof historii, prawnik, historyk, uważany także za prekursora semiotyki; w rodzinnym mieście (stolicy Królestwa Neapolu) spędził niemal całe życie, a w 30. roku życia wygrał konkurs na wykładowcę retoryki na Uniwersytecie Neapolitańskim, którym pozostał aż do śmierci; w 1734 został także historykiem królewskim Karola III Burbona; zmarł w 1744 roku; dziełem jego życia (stale poprawianym, wydanym po raz pierwszy w 1725, wersja ostateczna ukazała się zaś już po jego zgonie) była Nauka nowa (Scienza nuova); zarysowana w niej koncepcja historiozoficzna, oparta na założeniu o istnieniu Opatrzności Bożej, ale jednocześnie badająca immanentne prawidłowości procesu dziejowego oraz ich kompatybilność z Bożym planem, stanowi ewenement w laicystycznej epoce, nazywającej się pyszałkowato „oświeceniem”, w istocie zaś ślepej na przyczyny pierwsze wszelkiej rzeczywistości, a jednocześnie uczyniła z jej autora drugiego po św. Augustynie wielkiego chrześcijańskiego filozofa historii; jako pierwszy Vico badał również z historiozoficznego punktu widzenia język, poezję i mitologię, upatrując w nich ekspresję wyobraźni, jako równoważnej rozumowi władzy poznawczej człowieka; mit też jest nosicielem prawdy, streszczając w sobie wiedzę o świecie zgromadzoną przez szereg pokoleń, poezja zaś przekazuje prawdę w sposób metaforyczny, kryjąc w sobie zsumowane doświadczenie asocjacyjne; prawda poetycka jest prawdą metafizyczną, a także mieści się w niej historia narodu i prawda o człowieku (stąd też pierwszymi, którzy docenili Vica, byli romantycy); w ujęciu Vica „wieczysta historia idealna” (storia ideal’eterna) stanowi wielokrotnie powtarzający się cykl (corso) trzech epok: bogów, w której dominuje religia, prawa są surowe, a język obrazowy; bohaterów – gdy panują surowe obyczaje, a w języku dominuje poezja; ludzi, kiedy pojawia się filozofia i nauka (w tym historiografia), a w języku dominuje proza; gdy dany cykl wyczerpie się w jakiejś cywilizacji, wówczas w innej, zastępującej poprzednią, następuje powrót (ricorso) do początku i proces historyczny rozpoczyna się od nowa, przechodząc te same fazy; w każdej z epok dominuje też inna forma polityczna: w epoce boskiej jest to monarchia „rodzinna” (patriarchalna), w epoce bohaterskiej – feudalizm arystokratyczny, w epoce ludzkiej zaś – kontaminacja monarchii „politycznej”, utrzymującej równowagę między siłami społecznymi arystokracji i demokracji; kwestię relacji między historia sacra (zbawienia) a historią świecką Vico rozwiązywał (w polemice zarówno z protestanckim, jak i racjonalistycznym oddzieleniem od siebie owych historii) w taki sposób, że historia jest w jego ujęciu dziełem ludzi jako istot obdarzonych rozumem, acz skażonym upadkiem grzechowym, ale nie doszczętnie, toteż nawet w stanie największego upadku człowiek różni się od zwierzęcia i zachowuje instynkt społeczny (wbrew Hobbesowi egoizm nie jest więc pierwotną, lecz wtórną cechą natury ludzkiej), z drugiej zaś strony jest ona dziełem Opatrzności jako ostatecznej przyczyny biegu spraw ludzkich, ustanawiającej wzór idealnej historii wiecznej, która drąży sobie drogę poprzez wszystkie błądzące i niepewne ludzkie usiłowania, decydując zarazem, iż żadne ludzkie intencje nie mogą poważnie zakłócić prawidłowości rozwoju ludzkiego, a wreszcie powodując, iż dobroczynny skutek historyczny mają nawet ludzkie wady, wynikające z ich zwierzęcych namiętności (np. okrucieństwo poddane dyscyplinie wojskowej rodzi potęgę państw, skąpstwo realizowane w postaci handlu daje bogactwo narodów, a ambicja w służbie polityki owocuje mądrością republik); ostatecznie historia stanowi demonstrację roli Opatrzności dobrotliwie i mądrze przekształcającej półzwierzę w istotę cywilizowaną; oryginalne było także (zafałszowane w interpretacji przez wpływowego historycystę Benedetta Croce) Viciańskie rozwiązanie problemu relacji pomiędzy prawem naturalnym a ludzkim pozytywnym: oba te prawa są u niego dialektycznie powiązane w ten sposób, że idealne i wieczne prawo natury, zapodmiotowane w ontologicznej naturze człowieka, jest dynamizowane w rzeczywistości historycznej przez systematyczne dostosowywanie jego norm do zmieniających się możliwości i potrzeb ludzkich; jednocześnie Vico wskazywał na istnienie kilku uniwersaliów kulturowych występujących zawsze i wszędzie pomimo zmienności form egzystencji zbiorowej; uniwersalia takie są, jego zdaniem, trzy: wszystkie narody mają jakąś religię, wszystkie zawierają uroczyste małżeństwa i wszystkie grzebią swoich zmarłych.

24 czerwca 1893 roku urodził się w Pojościu k. Poniewieża (Litwa) ks. kan. Walerian Meysztowicz h. Rawicz, prezbiter, kanonista, historyk i memuarysta; syn wybitnego polityka konserwatywnego (z grupy wileńskich „żubrów”) Aleksandra Meysztowicza (1864-1943); jako ułan walczył w wojnie polsko-bolszewickiej; w 1921 wstąpił do seminarium duchownego, a w 1924 przyjął święcenia kapłańskie; „trzymał pióro” jako najmłodszy uczestnik zjazdu w Nieświeżu (25-26 października 1926), podczas którego doszło do historycznego porozumienia pomiędzy marsz. Józefem Piłsudskim a konserwatystami; w latach 1926-1929 był sekretarzem abpa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego (1876-1955) a w latach 1929-1932 kapelanem katolickiego Stowarzyszenia „Odrodzenie”; w 1932 był radcą ambasady polskiej przy Stolicy Apostolskiej; w latach 1936-1939 był profesorem prawa kanonicznego na Uniwersytecie Stefana Batorego; po wojnie polskiej 1939 (w której uczestniczył) przedostał się do Watykanu, gdzie mieszkał do śmierci; w 1945 założył Polski Instytut Historyczny w Rzymie; piastował godność kanonika Bazyliki Św. Piotra i pronotariusza apostolskiego; był członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie oraz kawalerem Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą OOP; jego znakomicie napisane Gawędy o czasach i ludziach (1983) są bezcennym źródłem wiedzy o realiach życia i postaciach, zwłaszcza środowiska konserwatywno-ziemiańskiego Wileńszczyzny; zmarł w 1982 roku.

28 czerwca 1868 roku urodził się we Lwowie Wacław hr. Zaleski z Otoka h. Dołęga, syn Filipa Zaleskiego (1836-1911), namiestnika Galicji (1883-1888) i prezesa Koła Polskiego w Radzie Państwa; polityk konserwatywny („Podolak”), od 1911 minister dla Galicji, a następnie skarbu rolnictwa i skarbu w rządzie austriackim, tajny radca dworu cesarza Franciszka Józefa I; gorący katolik (codziennie uczestniczył w Mszy św.) i Sodalis Marianus, szczególnym zaufaniem i życzliwością obdarzał go papież św. Pius X, który udekorował go Orderem Grobu Świętego; zmarł w 1913 roku.