Kalendarzyk reakcjonisty — marzec

Jacek Bartyzel

2 marca 1967 roku zmarł w Madrycie, w wieku 93 lat (ur. 8 VI 1873), José Augusto Trinidad Martínez Ruiz, znany lepiej jako Azorín, powieściopisarz, dramaturg, krytyk literacki, eseista, publicysta i polityk, jeden z „Wielkiej Szóstki” (M. de Unamuno, R. de Maeztu, P. Baroja, R. Valle-Inclán, A. Machado) Pokolenia ‘98; syn działacza monarchistycznej Partii (Liberalno-)Konserwatywnej (Partido Liberal-Conservador), deputowanego z jej ramienia i współpracownika ministra wielu resortów, Francisca Romero Robledo (1838-1906), sam w młodości skłaniał się ku anarchizmowi (P. Kropotkin), znajdując się też pod wpływem filozofii A. Schopenhauera i F. Nietzschego; podczas studiów prawniczych w Walencji rozpoczął współpracę z licznymi periodykami jako krytyk literacki; przetłumaczył też Intruza M. Maeterlincka; w 1896 przeniósł się do Madrytu, gdzie nawiązał współpracę głównie z republikańskim „El País” [„Kraj”] oraz „El Progreso” [„Postęp”] późniejszego premiera II Republiki Alejandra Lerroux; wraz z Baroją i Maeztu założył literacką Grupę Trzech (Grupo de los Tres), będącą zalążkiem modernistycznego i nacjonalistyczno-liberalnego Pokolenia ‘98; po sukcesie czytelniczym jego drugiej (autobiograficznej) powieści, Antonio Azorín (1904), zaczął się posługiwać na stałe nazwiskiem tytułowego bohatera jak swoim pseudonimem literackim; począwszy od 1905 zwrócił się ku konserwatyzmowi, stając się działaczem Partii Konserwatywnej i współpracownikiem jej przywódcy, pięciokrotnego premiera, Antonia Maury (1853-1925), oraz ministra Juana de la Ciervy y Peñafiela (1864-1938); pomiędzy 1907 a 1919 był pięciokrotnie wybieranym deputowanym do Kortezów, a w latach 1917-1919 – również podsekretarzem w ministerstwie edukacji; współpracował regularnie z monarchistycznym dziennikiem „ABC” i – jako krytyk literacki – z barcelońską „La Vanguardia”; w 1924 został członkiem Królewskiej Akademii Hiszpańskiej; wybuch wojny domowej zaskoczył go w stolicy, skąd zdołał się wydostać do Francji dzięki pomocy późniejszego „nr 2” (do 1942) dyktatury frankistowskiej, Ramona Serrano Suñera (1901-2003); w 1946 został odznaczony Wielkim Krzyżem Orderu Alfonsa X Mądrego; jego twórczość literacką znamionuje stylistyczne wyrafinowanie, impresjonizm, nowatorska technika (w beletrystyce) konfrontowania ze sobą postaci żyjących w różnych epokach historycznych, głębokie wniknięcie (w eseistyce) w ducha „kastycyzmu” (casticismo) oraz umiłowanie do hiszpańskiego pejzażu, zwłaszcza andaluzyjskiego.

6 marca 1942 roku zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, w wieku 54 lat (ur. 3 VIII 1887), Roman Franciszek Rybarski, ekonomista, myśliciel polityczny i polityk narodowy; pochodził z ziemi oświęcimskiej; od 1906 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego; już jako student związał się z ruchem narodowym – był działaczem Związku Młodzieży Polskiej „Zet” i (od 1910) członkiem tajnej Ligi Narodowej; ukończył również Szkołę Nauk Politycznych w Paryżu; od 1916 wydawał miesięcznik „Rok Polski”; w 1917 został profesorem UJ; po odzyskaniu niepodległości pełnił różne funkcje w ministerstwach gospodarczych, ale w 1921 powrócił do pracy naukowej, wpierw na Politechnice Warszawskiej, a od 1923 na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie objął Katedrę Skarbowości; na zlecenie premiera Władysława Grabskiego (1874-1938) przygotował projekt statutu Banku Emisyjnego, a w 1924 zredagował ostateczny projekt ustawy o Banku Polskim i po jego utworzeniu wszedł w skład jego pierwszej Rady; po przewrocie majowym powrócił do czynnej polityki w opozycyjnym Związku Ludowo-Narodowym (od 1928 – Stronnictwie Narodowym), jak również w Obozie Wielkiej Polski; od 1928 do 1935 posłował do Sejmu (II i III kadencji), piastując funkcję prezesa Klubu Narodowego; w SN należał do skrzydła tzw. starych (zwanych też „grupą profesorską”), nieodrzucających parlamentaryzmu, acz uznających potrzebę jego zreformowania i ukrócenia tzw. sejmokracji; po uchwaleniu w 1935 konstytucji kwietniowej oraz nowej ordynacji wyborczej bojkotował wraz z całym stronnictwem wybory; choć zmarginalizowany w latach 30. również w SN, należał do czołowych publicystów „Gazety Warszawskiej” / „Warszawskiego Dziennika Narodowego”, „Myśli Narodowej”, „Polityki Narodowej” i „Kuriera Poznańskiego”; podczas okupacji niemieckiej wszedł do struktur politycznych Polskiego Państwa Podziemnego, zostając dyrektorem Departamentu Skarbu w Delegaturze Rządu RP na Kraj; aresztowany przez Gestapo w maju 1941, został osadzony na Pawiaku, a 23 VII 1941 wywieziony – w transporcie liczącym 350 więźniów, w tym z innym działaczem SN, prof. Witoldem T. Staniszkisem (1880-1941) – do Auschwitz; w obozie był współorganizatorem (m.in. wraz z założycielem i pierwszym liderem ONR, Janem Mosdorfem) ruchu oporu i konspiracji ZWZ/AK; za tę działalność został przez Niemców rozstrzelany; jako ekonomista teoretyk uchodzi za czołowego przedstawiciela umiarkowanego liberalizmu wolnorynkowego, sam jednak uważał się również na tym gruncie za reprezentanta szkoły narodowej (gospodarczego nacjonalizmu); głosił konieczność stałości prawa gospodarczego, nienaruszalności własności prywatnej, niskich podatków, szkodliwość zaś przymusowych ubezpieczeń społecznych, koncesji i monopoli; opowiadał się za odpaństwowieniem kredytu i oddaniem go w ręce prywatne, a w kwestii kredytów zagranicznych dopuszczał branie tylko długoterminowych, dających szansę na uruchomienie nowych linii produkcyjnych; piętnował jednak lichwę oraz uznawał ograniczone formy wspierania gospodarki przez państwo dla tworzenia ogólnych warunków rozwoju gospodarczego oraz uzupełnienia działalności prywatnej w sektorach korzystnych dla ogółu.

12 marca 1942 roku zmarł w Lizbonie, w wieku 86 lat (ur. 30 III 1855), ppłk José Fernando de Sousa, inżynier, wojskowy, dziennikarz, publicysta, pisarz i polityk katolicki oraz monarchistyczny; był synem lekarza, a ukończył politechnikę oraz wojskową szkołę inżynierii lądowej, po czym wstąpił do sił zbrojnych; w 1900 musiał jednak opuścić wojsko wskutek odmowy – z pobudek religijnych – pojedynkowania się z redaktorem dziennika „O Século” [„Wiek”], czego żądał od niego minister wojny (mimo iż pojedynki były już zabronione przez prawo); następnie, do upadku monarchii (1910), pracował jako inżynier w Ministerstwie Robót Publicznych oraz jako członek Rady Dyrektorów Kolei Państwowych; w 1904 został radcą stanu; już od 1892 uprawiał regularnie dziennikarstwo, zrazu w fachowych periodykach technicznych, lecz od 1897 był redaktorem naczelnym półoficjalnego organu portugalskiego episkopatu – „Correio Nacional” [„Kurier Narodowy”] – i pozostał nim aż do 1919, redagując równolegle lizboński dziennik „Portugal” oraz (od 1916) – „A Ordem” [„Ład”]; w 1903 został współzałożycielem – powstałej na bazie Akcji Katolickiej i Centrum Narodowego – Partii Nacjonalistycznej (Partido Nacionalista), której przywódcą był Jacinto Cândido da Silva (1857-1926), i z jej ramienia został w 1906 deputowanym; jako gorący monarchista („manueliński”) nie pogodził się z reżimem republikańskim i został członkiem kierowniczej Rady Sprawy Monarchicznej (Causa Monárquica) oraz wicenamiestnikiem (lugar-tenente) przebywającego na wygnaniu w Londynie króla konstytucyjnego »Emanuela II«; w 1915 został współzałożycielem oraz jednym z trzech – obok Alberta Torresa Pinheiro (1874-1962) i Diogo Pacheco do Amorima (1888-1976) – przywódców Portugalskiego Centrum Katolickiego (Centro Católico Português), w którym pierwsze doświadczenia polityczne zdobywał również przyszły premier-dyktator Nowego Państwa, António de Oliveira Salazar (1889-1970); w 1919 założył też dziennik monarchistyczny i katolicki „A Época”, lecz już w marcu następnego roku premier z radykalnej Partii Demokratycznej António Maria Baptista nakazał jego aresztowanie z powodu treści zamieszczanych artykułów; w tym samym roku zaczął się jego konflikt z chadeckim skrzydłem Centrum, zakończony opuszczeniem przezeń CCP w 1925; w 1926 został wybrany senatorem; po wycofaniu przez biskupów poparcia dla monarchistycznej linii „A Época” zaczął wydawać w 1927 własny, niezależny dziennik „A Voz” [„Głos”], który redagował aż do swojej śmierci; jako „nieprzejednany katolik i reakcjonista” uważany jest za jednego z intelektualnych „ojców” przewrotu z 28 maja 1926 oraz salazaryzmu.

16 marca 2007 roku zmarł w Antony (Hauts-de-Seine, Île-de-France), w wieku 86 lat (ur. 25 V 1920), Georges Bordonove, pisarz, historyk i biograf; członek Komitetu wsparcia ruchu monarchistycznego Jedność Kapetyńska (L’Unité capétienne); laureat wielu nagród literackich, w tym Akademii Francuskiej; zarówno jako powieściopisarz, jak i historyk, specjalizował się w biografistyce wielkich postaci historycznych oraz władców, czego najbardziej monumentalnym przedsięwzięciem był zapoczątkowany w 1980 dwudziestopięciotomowy cykl Królowie, którzy stworzyli Francję.

20 marca 1942 roku zginął (rozstrzelany przez Niemców) w Zgierzu k. Łodzi, w wieku 40 lat (ur. 24 II 1902), Kazimierz Kowalski, prawnik i polityk narodowy; ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej, absolwent prawa na UW (1926); już podczas studiów związał się z obozem narodowym, jako działacz Młodzieży Wszechpolskiej; po ukończeniu aplikacji sędziowskiej pracował jako sędzia w Chełmie i Łodzi, lecz w 1931 przeszedł do adwokatury, zakładając kancelarię w Łodzi; wtedy też powrócił do działalności politycznej, wstępując do Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego; w 1933 został prezesem Zarządu Okręgu SN w Łodzi; niebywale rozwinął aktywność stronnictwa w kręgach rzemieślniczych i robotniczych, czego efektem było oddanie na SN aż 98 tys. głosów w wyborach samorządowych w 1934 (przy 6 tysiącach zdobytych cztery lata wcześniej): mówiono więc, że „zdobył Łódź dla Dmowskiego”; sukces ponowił w 1936, kiedy to nacjonaliści uzyskali 27 mandatów do Rady Miasta; w uznaniu dla tych działań z rekomendacji R. Dmowskiego w lutym 1935 wszedł do Komitetu Głównego SN oraz nieformalnej „siódemki” (następnie „dziewiątki”), a w październiku 1937 został prezesem SN; w stronnictwie, wraz z Jędrzejem Giertychem (1903-1992), reprezentował kierunek najbardziej nieprzejednany wobec sanacji, toteż bywał kilkakrotnie aresztowany; potępił też udział Polski w rozbiorze Czechosłowacji; wiosną 1939 opowiedział się zdecydowanie za stawieniem oporu Niemcom, wyrażając jedynie ubolewanie, że w nadchodzącej wojnie ideowi sojusznicy polskich narodowców (Włochy i Hiszpania) będą obiektywnie naszymi przeciwnikami, bo znajdą się w obozie niemieckim; z powodu krytyki jego bezkompromisowego stanowiska wobec obozu rządzącego w czerwcu 1939 ustąpił z funkcji prezesa SN na rzecz bardziej ugodowego Tadeusza Bieleckiego (1901-1982); po nastaniu okupacji niemieckiej włączył się w działalność podziemną Narodowo-Ludowej Organizacji Wojskowej, zorganizowanej przez prof. Karola Stojanowskiego (1895-1947); aresztowany przez Gestapo w grudniu 1941 i wielokrotnie torturowany, został rozstrzelany w publicznej egzekucji wraz z około stu innymi rodakami, w tym własnym bratem.

25 marca 1867 roku urodził się w Hadyńkowcach (Tarnopolskie) bł. Grzegorz [Hrihoryj] Chomyszyn, biskup greckokatolicki, męczennik; w latach 1902-1904 rektor seminarium duchownego we Lwowie, od 1904 ordynariusz stanisławowski; przyjmując specyfikę Cerkwi greckokatolickiej i upatrując jej misję w doprowadzeniu schizmatyków do jedności z Kościołem pod przewodnictwem papieża, starał się ograniczać separatyzm w obrzędowości oraz wpływy moskalofilstwa i prawosławia; zastąpił w liturgii słowo „prawosławny” [chrześcijanin] terminem „prawowierny”, popularyzował kult Najświętszego Sakramentu, święto Bożego Ciała i kult św. Jozafata Kuncewicza; wprowadził w diecezji obowiązkowy celibat księży; zwalczał szowinistyczny i zbrodniczy nacjonalizm ukraiński, popierał zaś Ukraińską Katolicką Partię Ludową (UKNP); współpracował też z konserwatystami i monarchistami polskimi (Jan Bobrzyński, „Nasza Przyszłość”); aresztowany po raz pierwszy przez NKWD w 1939, lecz wówczas zwolniony, ponownie aresztowany w kwietniu 1945, zmarł 28 grudnia 1945 w więzieniu łukianowskim w Kijowie; beatyfikowany (wraz z 28 innymi męczennikami greckokatolickimi) przez papieża Jana Pawła II 27 czerwca 2001 roku.

29 marca 1892 roku urodził się w Csehmindszent (Węgry) József Pehm, znany później jako abp József kard. Mindszenty, Sługa Boży Kościoła katolickiego, monarchista, niezłomny obrońca wiary katolickiej i narodu węgierskiego przed hitleryzmem i komunizmem; wyświęcony w 1915, już cztery lata później znalazł się po raz pierwszy w więzieniu, podczas żydo-komunistycznego reżimu („Węgierska Republika Rad”) Béli Kuhna; w 1924 mianowany opatem tytularnym klasztoru Pornó, a w 1937 prałatem papieskim; w 1941 zmienił rodowe nazwisko na oznaczające zarazem nazwę rodzinnej miejscowości i uroczystość Wszystkich Świętych (węg. Mindszent); w marcu 1944 został biskupem Veszprém – jego konsekracja nastąpiła 10 dni po zajęciu Węgier przez armię niemiecką; poszukiwany przez Gestapo za udzielanie pomocy polskim uchodźcom, został uwięziony, lecz zwolniono go w lipcu po interwencji regenta, adm. M. Horthyego; ponownie uwięziony w listopadzie (wraz z trzema byłymi premierami i wielu innymi osobistościami) po ustanowieniu pod auspicjami III Rzeszy reżimu faszystowskich „Strzałokrzyżowców”, przez których (z powodu sprzeciwu wobec deportacji Żydów do Auschwitz-Birkenau) został oskarżony o zdradę; uwolniony w kwietniu 1945, w październiku tegoż roku został mianowany przez papieża Piusa XII arcybiskupem metropolitą Ostrzyhomia (Esztergom), tym samym zaś prymasem Węgier, a w lutym 1946 – wyniesiony do godności kardynalskiej; po sowietyzacji Węgier, której przeciwstawiał się z całą mocą, aresztowany 28 grudnia 1948, oskarżony o zdradę stanu i antypaństwową konspirację; poddany przez 39 dni okrutnym torturom oraz działaniu narkotyków, które skutkowały obciążającymi samooskarżeniami, w 1949 został skazany w procesie „pokazowym” na dożywocie, oficjalnie za sprzeciwianie się wprowadzeniu republiki i nacjonalizacji szkół katolickich (papież Pius XII nałożył ekskomunikę na wszystkich jego oprawców); uwolniony podczas powstania narodowego w październiku 1956, poparł publicznie (przez radio) powstańców oraz rząd I. Nagyego, który przeszedł na stronę narodu; po stłumieniu w listopadzie powstania przez armię sowiecką ogłoszony kontrrewolucjonistą przez kolaboracyjny rząd J. Kádára, uzyskał azyl w ambasadzie amerykańskiej, w której spędził 15 lat; pomimo wielu nacisków z Watykanu (od lat 60.) nigdy nie godził się na rezygnację z urzędu biskupiego i godności prymasa w zamian za możność wyjazdu za granicę; ostatecznie padł ofiarą watykańskiej Ostpolitik za czasów Pawła VI, został zmuszony do opuszczenia Węgier; w 1973 pozbawiono go urzędu arcybiskupiego i godności prymasa; również i potem był szykanowany z powodu nieprzestrzegania nałożonego nań zakazu publikacji i odbywania podróży do diaspory węgierskiej na różnych kontynentach; zmarł w 1975 w Wiedniu; jego szczątki spoczęły w ojczyźnie, zgodnie z jego życzeniem, dopiero wtedy (1991), gdy „gwiazda moskiewskiej bezbożności znikła z nieba Maryi i św. Stefana”; w 1996 został otwarty jego proces beatyfikacyjny.