Kalendarzyk reakcjonisty — marzec

Jacek Bartyzel

5 marca 1768 roku urodził się w Neapolu Antonio Luigi Raffaele Capece Minutolo, książę (principe) di Canosa, polityk oraz myśliciel religijny i polityczny, katolicki tradycjonalista i monarchistyczny legitymista; potomek jednego z najstarszych (sięgających czasów bizantyjskich, a rodowa legenda sugerowała nawet pochodzenie rodziny Capece od Capiego, jednego z towarzyszy Eneasza) rodów neapolitańskich; u jezuitów w Kolegium Nazareńskim w Rzymie studiował filozofię, a następnie prawo, acz i to nie ustrzegło go od (jak sam wspominał) pyrronizmu i półateizmu do 26. roku życia; następnie w Neapolu poświęcał się literackim studiom klasycznym oraz życiu towarzyskiemu w kręgach arystokracji; przełom duchowy wywołała w nim lektura Historii jakobinizmu ks. Augustina Barruela SJ (1741-1820) oraz spotkanie z włoskim apologetą, ks. Nicolą Spedalierim (1740-1795), od których wchłonął antymasońskiego i antyjansenistycznego ducha; już w 1795 bronił religii katolickiej przeciwko deistycznym propagatorom „religii naturalnej”, a rok później w pracy o Użyteczności monarchii w stanie cywilnym bronił monarchii tradycyjnej i przywilejów feudalnych, sprzeciwiając się absolutystycznym zapędom Ferdynanda IV i dowodząc, że monarchia nie może istnieć bez duchowieństwa i szlachty (powoływał się także na Monteskiusza obronę „ciał pośredniczących”); również podczas najazdu Francuzów bronił prawa starodawnych zgromadzeń arystokratycznych (sedili) przeciwko absolutystycznej linii namiestnika królewskiego, gen. Francesca Pignatelli, markiza Laino, jednocześnie organizując i finansując ludowy ruch oporu przeciwko rewolucyjnym najeźdźcom, złożony z lazzari lub lazzaroni (od biblijnego Łazarza), których w obronie króla i ojczyzny poległo około 10 tysięcy; aresztowany przez Francuzów i skazany na śmierć w czasie trwania (styczeń-czerwiec 1799) kolaboracyjnej i jakobińskiej „Republiki Partenopejskiej”, zdołał uniknąć egzekucji, doczekawszy wyzwolenia stolicy przez Armię Świętej Wiary (Esercito della Santa Fede) Fabrizia kard. Ruffo (1744-1827); jednak wówczas junta mianowana do ukarania republikanów skazała również jego na pięć lat więzienia za nieposłuszeństwo wobec Pignatelliego (jak napisał w jego biografii Croce, „jeśli republikanie skazali w nim rojalistę, to rojaliści skazali w nim arystokratę, czyli te dwa elementy, które komponowały się u niego harmonijnie w jego staroświeckiej osobowości duchowej, ale historia je rozdzieliła i skontrastowała”); z więzienia wyszedł – paradoksalnie – na mocy amnestii wymuszonej przez Napoleona Bonapartego dla neapolitańskich jakobinów w pokoju florenckim (1801) między Neapolem a Francją; podczas kolejnego najazdu francuskiego (1806) był u boku króla, towarzysząc mu również na Sycylii; mimo podbicia przez Joachima Murata będącej w jego posiadaniu wyspy Capri, zdołał przez cały czas okupacji Neapolu utrzymać dwie pozostałe wyspy: Ponzę i Ventotene; w 1814 został ambasadorem na dworze Ferdynanda VII w Madrycie; kiedy po upadku Napoleona oraz ostatecznym pokonaniu i rozstrzelaniu uzurpatora Murata prawowity król (teraz jako król Obojga Sycylii, Ferdynand I) powrócił na tron (1816), Capece został mianowany ministrem policji; prowadząc energiczną akcję kontrrewolucyjną, skupiał się nie tylko na zwalczaniu wywrotowców siłami policyjnymi i środkami prawnymi, ale rozwijał równolegle kontrrewolucyjną propagandę oraz inspirował powstanie (na bazie sanfedystów kard. Ruffo i we współpracy z nim) zbrojnego i sekretnego stowarzyszenia legitymistycznego i katolickiego Calderari (vel Calderali) [„Kotlarzy”], które miało być przeciwwagą dla związków masońskich i karbonarskich; jednak nawet rojaliści nie rozumieli, dlaczego Capece nie obawia się uzbrajać chłopów; w swojej postawie reakcjonisty „bardziej królewskiego od króla” zderzył się z szefem rządu, Luigim de’ Medici księciem di Ottajano (1759-1830), uprawiającym kompromisową tzw. politykę amalgamatu; utworzenie Calderari oraz wydanie im kilkunastu tysięcy sztuk broni doprowadziło do ostrego starcia z premierem, grożącym ministrowi nawet procesem; Capece oddał się wówczas do dyspozycji króla, i choć na razie jego dymisja nie została przyjęta, to ostatecznie, pod naciskiem przerażonego jego „ekstremizmem” austriackiego kanclerza Klemensa von Metternicha oraz cara Aleksandra I, pragnącego uchodzić za liberała, Capece otrzymał dymisję 27 czerwca 1817; dano mu też do zrozumienia, że lepiej byłoby, aby opuścił Królestwo Obojga Sycylii, toteż zaczął, mając za przystań Livorno, podróżować po Włoszech, próbując budować wspólny front legitymistów wszystkich włoskich monarchii; zdążył jeszcze poznać osobiście Josepha de Maistre’a (1753-1821); w tym czasie zmarł jego ojciec i Capece odziedziczył po nim tytuł księcia di Canosa, otrzymał także order św. Januarego; w maju 1820 opublikował (rzekomo w Dublinie, faktycznie w Lukce i pod pseudonimem Giuseppe Torelli) swoje najbardziej znane dzieło I piffari di montagna [„Górskie piszczałki”], będące manifestem integralnego tradycjonalizmu i bezkompromisowego antykarbonaryzmu; podobnie jak de Maistre uznał, że jedyną siłą zdolną pokonać rewolucję jest autorytet papieski; dzieło to ściągnęło nań ataki liberałów z całej Europy, ale również król Ferdynand I odmówił mu prywatnej audiencji, gdy przejeżdżał przez Livorno w drodze do Lublany, oraz cofnięto mu przyznaną w 1816 emeryturę; gdy jednak w marcu 1821 wybuchła w Neapolu kolejna rewolucja, Canosa, nie czekając na zgodę, powrócił do stolicy 13 kwietnia, a po rozmowie z królem otrzymał ponownie stanowisko ministra policji i carte blanche na stłumienie buntu; zaczął od przeprowadzenia czystki w policji, a następnie, przy pomocy Calderari, zastosował represje tak ostre, że znów wywołało to protesty ambasadorów Świętego Przymierza i 28 lipca został ponownie zdymisjonowany, otrzymując jednak urząd radcy stanu; po ostatniej rozmowie z władcą, 9 maja 1822, opuścił już na zawsze Neapol, zamierzając osiąść w Toskanii, ale ostatecznie zamieszkał w Genui, gdzie musiano mu dać ochronę przed zamachami karbonariuszy; tu poznał czołowych włoskich tradycjonalistów: Cesarego Taparelli markiza d’Azeglio (1763-1830), abpa Luigiego kard. Lambruschiniego (1776-1854) i ks. Gioacchina Venturę (1792-1861); cały czas miał jeszcze nadzieję, że zostanie wezwany do ponownego rządzenia, ale okazała się ona płonna; w sierpniu 1830 pojechał do Wiednia, gdzie Metternich przyjął go uprzejmie, ale do niczego się nie zobowiązał; w październiku tego roku osiadł na dworze księcia Modeny, Franciszka IV Habsburga-Este, gdzie do 1834 współpracował z pismem „La Voce della Verità” [„Głos Prawdy”] i jego kontynuacją – „La Voce della Ragione” [„Głos Rozumu”], redagowanym przez innego reakcjonistę – Monalda hr. Leopardi (1776-1847); w tym samym czasie popsuły się jednak jego stosunki zarówno z dworzanami księcia Franciszka, oskarżającymi go o ingerowanie w sprawy księstwa, jak z ks. Venturą, który zachowując stanowisko ultramontańskie, odszedł od legitymizmu; Canosa wyjechał wówczas do Rzymu, aby interweniować u papieża, ale Grzegorz XVI nie chciał zająć wyraźnego stanowiska i zależało mu jedynie na wyciszeniu sporu; Canosa naraził się także próbą odbudowania w Państwie Kościelnym tradycyjnych ciał stanowych, które zostały zlikwidowane wskutek protestów Austrii; znalazł się także nieomal w nędzy, gdyż dwór neapolitański systematycznie zmniejszał mu, a w końcu cofnął, emeryturę; wraz z trzecią żoną, niskiego stanu, osiadł w Pesaro, gdzie zmarł w 1838, w przeddzień swoich 70 urodzin; znienawidzony przez liberalnych i nacjonalistycznych promotorów Risorgimenta, po części został zrehabilitowany przez arcyliberała Benedetta Croce, który z szacunkiem nazywał go „patetycznym obrońcą prerogatyw tronu i starych ideałów feudalno-arystokratycznych”.

16 marca 1893 roku urodził się w Strasburgu Carl Fedor Eduard Herbert von Bose, urzędnik; działacz konserwatywnej Niemiecko-Narodowej Partii Ludowej (DNVP) i organizator (w 1931) konferencji w Harzburgu, z udziałem DNVP, NSDAP, Federacji Chłopskiej i Stahlhelmu; w 1933 został szefem wydziału prasowego w kancelarii wicekanclerza Rzeszy Franza von Papena (1879-1969), a jednocześnie głównym współpracownikiem „młodokonserwatysty” Edgara Juliusa Junga (1894-1934) z kręgu Rewolucji Konserwatywnej w organizowaniu opozycji antyhitlerowskiej; Bose był również tym, który wraz z Güntherem von Tschirschkym przekazał prezydentowi Rzeszy, feldmarszałkowi Paulowi von Hindenburgowi (1847-1934), memoriał konserwatystów wzywający go do wprowadzenia stanu wyjątkowego przy pomocy armii i usunięcia Hitlera; plan nie powiódł się zarówno z powodu indolencji prezydenta, jak i niezdecydowania von Papena; 30 czerwca 1934, gdy Papen zdecydował się w końcu na spotkanie z Hindenburgiem, jego urząd został zajęty przez ekipę SS i Gestapo, a Bose, wprowadzony do sali konferencyjnej, rzekomo na przesłuchanie, został zabity dziesięcioma strzałami w plecy, gdy tylko usiadł; był to fragment krwawej czystki, która przeszła do historii jako „noc długich noży”.

21 marca 1843 roku zmarł w Londynie, w wieku 68 lat (ur. 12 VIII 1774), Robert Southey, romantyczny poeta, dramaturg, historyk i biograf, jeden z „poetów jezior”, nazywanych tak od malowniczej Krainy Jezior w płn. Anglii; był synem kupca z Bristolu, ukończył elitarną Westminster School i studiował w Oksfordzie, gdzie jednak nauczył się (jak sam wspominał) tylko pływania i żeglowania, a także zaraził się ideami rewolucji francuskiej; w tym duchu napisał (ale nie opublikował) gloryfikujący przywódcę buntu chłopskiego w średniowieczu dramat Wat Tyler (1794), a wspólnie z Samuelem Taylorem Coleridge’em (1772-1834) – Upadek Robespierre’a, opracowując z nim także utopijno-demokratyczny projekt pantisokracji (połączenie gr. słów: pantes – wszyscy, isoi – równi i krateo – władam); na przełomie lat 1795/96 przebywał w Portugalii, której kulturę umiłował i stał się cenionym do dziś historykiem państw iberyjskich oraz Brazylii, znanym bodaj bardziej niż jako poeta; jednak pomiędzy 1795 a 1798 stopniowo wyzbywał się nastawienia prorewolucyjnego i tak samo jak Coleridge (z którym się zresztą pokłócił) ostatecznie został konserwatystą ultra, torysem i wierzącym anglikaninem z High Church; w 1803 pogodził się z Coleridge’em i wraz ze swoją żoną (będącą młodszą siostrą żony Coleridge’a) zamieszkał w jego wielkim domu w Keswick w Krainie Jezior; mieszkał tam do końca życia, z rzadka jedynie wyjeżdżając do Londynu; obaj poeci, zakochani w pięknie natury tej krainy, wrodzy zaś industrializmowi i urbanizmowi, wraz z trzecim – Williamem Wordsworthem (1770-1850), którego wydany wspólnie z Coleridge’em w 1798 tom Ballad lirycznych uważany jest za inaugurację angielskiego romantyzmu, i który przeżył taką samą ewolucję ideowo-światopoglądową, a w Krainie Jezior zamieszkał w 1813 – stworzyli łącznie pierwszą szkołę romantyczną w Anglii, zwaną właśnie „Poetami Jezior” (Lake Poets); Southey, choć płodny zarówno jako liryk, jak epik, nie wznosił się jednak na wyżyny ich geniuszu; w 1809 został współfundatorem literackiego „Quarterly Review”; mając 39 lat, w 1813, został obdarzony największym wyróżnieniem, jakie może spotkać poetę angielskiego, czyli (dożywotnią) godnością nadwornego poety laureata; wiązało się to z obowiązkiem pisania raz do roku ód pochwalnych na cześć króla (naówczas Jerzego III – z uzurpatorskiej dynastii hanowerskiej) oraz doraźnie, z okazji narodzin członków rodziny królewskiej; konserwatyzm i rojalizm Southeya wzbudziły wściekłe ataki nań ze strony radykałów i liberałów; aby go skompromitować, wykradziono mu rękopis młodzieńczego Wata Tylera i w 1817 opublikowano go bez jego zgody; Southey z godnością i zręcznie wybrnął jednak z tej konfuzji, opowiadając atakującemu go za „zdradę ideałów” posłowi Williamowi Smithowi, że zawsze dążył do zmniejszenia ludzkiej nędzy i poprawienia kondycji klas niższych, a zmienił się tylko w poglądach na środki, jakie mogą i mają temu posłużyć, gdy nauczył się rozumieć, doceniać, kochać, szanować i bronić instytucji swego kraju; aktywnie wspierał długi (1812-1827) torysowski rząd earla Liverpoola (Robert Jenkinson, 1770-1828), występując przeciwko reformie parlamentarnej, mającej znieść okręgi wyborcze w tzw. zgniłych miasteczkach, a obwiniając „zrewoltowany motłoch” o sprowokowanie tzw. masakry w Peterloo; z drugiej strony był prekursorem tzw. toryzmu społecznego, krytykującym skandaliczne warunki pracy oraz zatrudnianie dzieci w fabrykach i kopalniach Manchesteru i Birmingham (które poznał z autopsji), domagającym się inicjowania przez państwo robót publicznych dla zmniejszenia bezrobocia oraz powszechnej edukacji, a także sympatyzującym z filantropijnymi przedsięwzięciami socjalisty Roberta Owena (1771-1858) w jego fabrykach; odmówił natomiast zasiadania w Izbie Gmin, uważając się za niekompetentnego do pracy parlamentarnej, a w 1835 odrzucił propozycję obdarzenia go baronatem; kolejna „wojna polityczna” – tym razem samych poetów – wybuchła w 1821, kiedy to Southey opublikował (napisany heksametrem) panegiryczny poemat na cześć zmarłego rok wcześniej Jerzego III Widzenie Sądu, w którym przedstawiając sąd zaświatowy nad jego duszą, zakończył go wizją jej triumfalnego wkroczenia do Raju, w treść zaś wplatając atak na przedstawicieli drugiego pokolenia romantyków – politycznych radykałów (choć arystokratów): lorda Byrona (1788-1824) i jawnego ateistę Percy’ego B. Shelleya (1792-1822), nazywając ich twórczość „szatańską szkołą poezji”; Byron zrewanżował się pamfletem pod tym samym tytułem, w którym pogardliwie wypowiedział się zarówno o jakości poetyckiej „barda nieszczerego” Southeya, jak i o jego przemianie ideowo-politycznej; ostatnie lata życia spędził w obłędzie; był członkiem Amerykańskiego Towarzystwa Antykwarycznego oraz Królewskiej Akademii Hiszpańskiej.

31 marca 1968 roku zmarł w mieście Meksyk, w wieku 87 lat (ur. 10 VI 1880), Miguel Palomar y Vizcarra, pseudonim konspiracyjny Don Margarito, prawnik, historyk, socjolog i polityk katolicki, „intelektualista cristero”; po matce pochodził z hiszpańskiej rodziny arystokratycznej, noszącej tytuł markiza (marqués) de Pánuco; na Kongresie Społecznym w Puebli w 1903 przedstawił projekt systemu funduszy oszczędnościowych i pożyczkowych Raiffeisena, mający na celu ograniczenie lichwy; od 1912 był profesorem ekonomii społecznej Wolnej Szkoły Prawa (pierwszej prywatnej uczelni w Meksyku) w Guadalajarze; jako współzałożyciel (1911) Partii Katolicko-Narodowej (Partido Católico Nacional), po wygraniu przez nią wyborów w stanie Puebla został zastępcą sędziego w stanowym Sądzie Najwyższym oraz członkiem Kongresu Ustawodawczego, w którym domagał się uznania szkół prywatnych i seminariów duchownych oraz zgłosił projekt ustawy o niezbywalnej własności rodzinnej, składającej się z domostwa lub mieszkania, mebli, sprzętów i narzędzi, zwierząt gospodarskich oraz ziemi przeznaczonej do uprawy; w szczytowym okresie antykatolickich prześladowań wszczętych przez prezydenta Plutarca Elíasa Callesa (1877-1945) stał się współzałożycielem (9 marca 1925) i wiceprzewodniczącym Krajowej Ligi Obrony Wolności Religijnej (Liga Nacional para la Defensa de la Libertad Religiosa; LNDLR) oraz zredagował jej deklarację programową; już po wybuchu cristiady (której kierownictwo polityczne sprawował w stanie Jalisco) zredagował podpisany przez wodza naczelnego powstańców, gen. Enrique’a Gorostietę (1889-1929), tzw. Plan z los Altos, który ogłaszając walkę przeciwko „barbarzyńskiemu rozkładowi bolszewickiemu”, zapowiadał przeprowadzenie po zwycięstwie rzeczywistej reformy rolnej za odszkodowaniem dla ziemian oraz przyznaniem prawdziwego tytułu własności chłopom; jako zdecydowany przeciwnik zawartych w 1929 przez bpów Laopolda Ruiza y Floresa (1865-1941) i Pascuala Diaza y Barreto (1876-1936) układów (arreglos) z rządem (natychmiast przez reżim złamanych), był zwolennikiem kontynuowania walki z masońską tyranią wszelkimi środkami, również zbrojnymi; jako wiceprzewodniczący, a faktycznie szef i „mózg” LNDLR, 20 listopada 1934 Planem z Gordo proklamował wznowienie powstania, które przeszło do historii jako druga (la segunda) cristiada, której szefem militarnym był gen. Aurelio Acevedo (1900-1967), o mniejszym niż pierwsza zasięgu terytorialnym i liczebności walczących, niemniej trwająca do 1938 (ostatni walczący cristero został zabity dopiero w 1941); jako szef polityczny powstania, kanałami dyplomatycznymi negocjował w 1936 z rządem polskim zakup broni dla powstańców, co jednak nie doszło do skutku; po ostatecznej klęsce cristeros bronił nadal piórem ich religijno-politycznego ideario, działając również w założonej w 1939 Partii Akcji Narodowej (Partido Acción Nacional); został odznaczony papieskim Orderem św. Grzegorza Wielkiego.