Kalendarzyk reakcjonisty — sierpień

Jacek Bartyzel

550 lat temu, 1 sierpnia 1464 roku, zmarł w Careggi (Florencja), w wieku 74 lat, Kosma I Medyceusz Starszy [Cosimo di Giovanni de’ Medici il Vecchio], twórca politycznej potęgi (kupieckiego i bankierskiego) rodu Medyceuszów, od 1434 roku pierwszy władca de facto Florencji; na Soborze Florenckim (1439) brał udział w negocjacjach papieża Eugeniusza IV i cesarza bizantyjskiego Jana VIII Paleologa, których owocem była (niestety krótkotrwała) unia kościelna; humanista, platonik (ufundował w 1462 roku Akademię Platońską) i mecenas kultury (na mecenat wydał zawrotną sumę ponad 600 000 florenów); pośmiertnie otrzymał tytuł Pater Patriae.

200 lat temu, 1 sierpnia 1814 roku, urodził się w Moskwie Iwan Siergiejewicz książę Gagarin [ros. Иван Сергеевич Гагарин], dyplomata, pisarz i duchowny; syn członka Rady Państwa, księcia Siergieja Gagarina; od 1833 roku pracownik rosyjskiej służby dyplomatycznej (Monachium, Wiedeń, Londyn, Paryż); w 1842 roku przeszedł na katolicyzm, a rok później wstąpił do Towarzystwa Jezusowego; święcenia kapłańskie otrzymał w 1849; pracował na misjach w Syrii; współpracownik „Études”, „Correspondant”, „Ami de la Réligion” i „Univers”; od czasu konwersji pracował nad kwestią unii Cerkwi z Kościołem Rzymskim; konkretny projekt przedstawił w pracy Czy Rosja może stać się katolicka? (1856); uważał, że warunkiem zjednoczenia jest uniezależnienie się Cerkwi od władzy świeckiej, natomiast różnice dogmatyczne mogą być rozwiązane na wspólnym soborze; zmarł w 1882 roku.

425 lat temu, 2 sierpnia 1589 roku, zmarł w Saint-Cloud, wskutek śmiertelnego zranienia go dzień wcześniej przez dominikanina Jacquesa Clémenta, w wieku 37 lat, Henryk III Francuski (Henri III de France) z dynastii Walezjuszy (linia Valois-Angoulême), właśc. Alexandre-Édouard, imię Henryk otrzymał na bierzmowaniu; w Polsce znany jako Henryk Walezy; trzeci syn Henryka II i Katarzyny Medycejskiej, z urodzenia diuk Angoulême (duc d’Angoulême), od 1560 roku diuk Orleanu (duc d’Orléans), od 1566 diuk Burbon (duc de Bourbon) i hr. Forez (comte de Forez), od 1567 diuk Andegawenii (duc d’Anjou), od 1569 hr. Owernii (comte d’Auvergne); w latach 1569-1573 generalny intendent królestwa; 11 maja 1573 roku wybrany na króla Polski i wielkiego księcia litewskiego (koronacja 21 II 1574); na wieść o śmierci swego starszego brata Karola IX zbiegł potajemnie z Polski (18 VI 1574; postawione mu przez Sejm ultimatum co do powrotu upłynęło 12 V 1575); od 30 maja 1574 roku król Francji (koronowany 13 II 1575); jego śmierć była następstwem konfliktu z Ligą Katolicką („wojna trzech Henryków” od 1585) na tle perspektywy sukcesji protestanta Henryka Nawarskiego, której kulminacyjnym momentem było zamordowanie w królewskiej sypialni w Blois przywódcy Ligi – Henryka Gwizjusza.

80 lat temu, 2 sierpnia 1934 roku, zmarł w Neudeck (Ogrodzieniec k. Iławy), w wieku 86 lat, marszałek polny (Generalfeldmarschall) Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg, wojskowy i polityk; urodzony w Poznaniu, od 1865 roku w armii pruskiej, w 1892 roku otrzymał szlify generalskie, w 1911 przeniesiony w stan spoczynku; powołany ponownie do służby czynnej po wybuchu I wojny światowej, został dowódcą 8 Armii w Prusach Wschodnich; 30 VIII 1914 odniósł wielkie zwycięstwo nad Rosjanami w bitwie pod Tannenbergiem, a następnie (1 XI 1914) pod Łodzią; 29 VIII 1916 został szefem Sztabu Generalnego z kompetencjami dyktatorskimi, dowodząc armią niemiecką do końca wojny; pomimo monarchistycznych przekonań zgodził się kandydować (zwycięsko) na urząd prezydenta Rzeszy w 1925 i 1932 roku; sprawując urząd, zyskał sobie powszechny szacunek i sympatię, jednak podczas drugiej kadencji nie był już w pełni sił fizycznych i umysłowych; 30 I 1933 powołał rząd koalicyjny konserwatystów (DNVP) i narodowych socjalistów (NSDAP) z A. Hitlerem jako kanclerzem; w testamencie politycznym z 11 V 1934 wyraził nadzieję na przejściowy charakter rządów narodowosocjalistycznych w Niemczech.

70 lat temu, pomiędzy 2 a 7 sierpnia 1944 roku, został zamordowany w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, w wieku 48 lat, gen. Stefan Rowecki, pseudonim Grot; żołnierz i teoretyk wojskowości; w 1913 roku wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich, a w 1914 do Legionów Polskich; w czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie LP, a po tzw. kryzysie przysięgowym i zwolnieniu z obozu w Beniaminowie wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej; od listopada 1918 roku w Wojsku Polskim; w czasie wojny polsko-bolszewickiej szef Oddziału II Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej gen. E. Rydza-Śmigłego; w wojnie polskiej 1939 roku dowódca Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej (dowodził nią m.in. podczas bitwy pod Tomaszowem Lubelskim); od października 1939 w konspiracji: kolejno zastępca komendanta Służby Zwycięstwu Polsce, komendant Obszaru Warszawskiego Związku Walki Zbrojnej, awansowany do stopnia gen. bryg. (3 V 1940), komendant główny ZWZ i dowódca Sił Zbrojnych w Kraju (30 VI 1940), komendant Główny Armii Krajowej; „wróg nr 1” III Rzeszy na obszarze Polski, 30 VI 1943 zdekonspirowany (przez siatkę agentów Gestapo w wywiadzie AK) i aresztowany oraz osadzony w obozie; początkowo traktowany jako więzień honorowy, 1 I 1944 został też awansowany przez rząd polski na obczyźnie do stopnia gen. dyw., zgładzony na rozkaz H. Himmlera po wybuchu powstania warszawskiego; kawaler wielu orderów, w tym ośmiokrotnie Krzyża Walecznych i Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 1995).

80 lat temu, 3 sierpnia 1924 roku, zmarł w Bishopsbourne (hrabstwo Kent), w wieku 66 lat, Joseph Conrad [właśc. Józef Konrad Teodor Korzeniowski h. Nałęcz], pisarz i marynarz; syn dramatopisarza i działacza niepodległościowego, zesłanego wraz z żoną do Rosji, Apollona Korzeniowskiego (1820-1869), po śmierci obojga rodziców wychowywany przez wuja Tadeusza Bobrowskiego; w 1874 roku wyjechał z Polski do Marsylii, gdzie zajmował się kontrabandą broni dla hiszpańskich legitymistów podczas III wojny karlistowskiej; od 1878 do 1894 roku służył w brytyjskiej marynarce handlowej (stopień kapitana i poddaństwo brytyjskie otrzymał w 1886), po czym poświęcił się pisarstwu w języku angielskim, stając się mistrzem powieści psychologicznej (pisał również nowele, opowiadania, dramaty, eseje i wspomnienia) o silnym przesłaniu moralnym etyki heroicznej; pesymistyczny konserwatysta, ceniący „ducha narodowego” i szlachecki etos honoru i wierności, wróg materialistycznego i liberalnego kapitalizmu, imperializmu, carskiej autokracji, egalitaryzmu, opartej na idealistycznej antropologii russowskiej demokracji (na słowa Umowy społecznej „człowiek rodzi się wolnym” odpowiadał „człowiek rodzi się tchórzem”), tyranii demokratycznej, zbrodniczych knowań tajnych towarzystw oraz rewolucjonistów anarchistycznych i socjalistycznych i wreszcie bolszewizmu; przenikliwy znawca mechanizmów działania służb sekretnych; mimo naturalizacji w Anglii nigdy nie zapomniał (wbrew fałszywym oskarżeniom Elizy Orzeszkowej) o swojej pierwszej ojczyźnie, pisząc z miłością o narodzie, który stał się ofiarą „zbrodni rozbiorów”; pod koniec życia nosił się z zamiarem powrotu do Polski.

175 lat temu, 4 sierpnia 1839 roku, urodził się w Stepney (Londyn), Walter Horatio Pater, krytyk sztuki, eseista i powieściopisarz; uczeń i przyjaciel Johna Ruskina, znawca starożytności i włoskiego renesansu, wnikliwy komentator malarstwa prerafaelitów, platonik i epikurejczyk, reprezentant arystokratycznego estetyzmu; zmarł w 1894 roku.

150 lat temu, 5 sierpnia 1864 roku, został stracony przez powieszenie na stoku w pobliżu Cytadeli Warszawskiej, w wieku 38 lat, gen. Romuald Traugutt, dyktator powstania styczniowego; po ukończeniu studiów wojskowych, od 1848 roku oficer armii carskiej; brał udział m.in. w tłumieniu rewolucji na Węgrzech i w wojnie krymskiej; już jako podpułkownik wystąpił (14 VI 1862) z armii i osiadł, gospodarząc na Litwie; sympatyzując ze stronnictwem Białych, był przeciwnikiem wywoływania powstania, a po jego wybuchu aż do marca odmawiał przyjęcia komendy nad partiami leśnymi, dopiero w kwietniu 1863 objął dowództwo nad oddziałem kobryńskim, staczając do lipca kilka potyczek; po przedostaniu się do Warszawy stawił się do dyspozycji Rządu Narodowego, który 15 września awansował go do stopnia generała i wysłał z misją do Francji, zakończoną niepowodzeniem; przy poparciu Białych dokonał 17 października przewrotu, obalając rząd Czerwonych i obejmując dyktaturę; pod wymyśloną tożsamością kupca z Galicji „Michała Czarneckiego” sprawował ją przez prawie siedem miesięcy, podejmując gigantyczny wysiłek przekształcenia oddziałów partyzanckich w regularną armię; 17 XII 1863 wydał dekret wykonawczy do uwłaszczenia chłopów; wydany przez Żyda Artura Goldmana (sekretarza Wydziału Skarbu Rządu Narodowego), został aresztowany 11 kwietnia; więziony na Pawiaku, a następnie w Cytadeli, pomimo ciężkiego śledztwa nie wydał nikogo, głosząc także nieugięcie ideę niepodległościową; stracony podczas publicznej egzekucji w przytomności 30 tysięcy rodaków śpiewających Święty Boże; wraz z nim powieszeni zostali także podlegli mu członkowie Rządu Narodowego: Rafał Krajewski, Józef Toczyski, Roman Żuliński i Jan Jeziorański; głęboko religijny, jest kandydatem na ołtarze (starania w tym kierunku czynili prymasi Stefan Wyszyński i Józef Glemp).

70 lat temu, 5 sierpnia 1944 roku, zmarł w szpitalu powstańczym w Warszawie, ciężko zraniony poprzedniego dnia, w wieku 49 lat, kpt. Zygmunt Joachim Hempel, żołnierz, polityk i publicysta; przed I wojną światową działacz „Petu”, Armii Polskiej i innych tajnych organizacji niepodległościowych, od sierpnia 1914 roku oficer w Oddziale Wywiadowczym 1 Kompanii Kadrowej, następnie w 5 Pułku Piechoty I Brygady Legionów Polskich (walczył m.in. pod Kostiuchnówką); po kryzysie przysięgowym zbiegł z internowania i został członkiem POW; w Wojsku Polskim i w wojnie polsko-bolszewickiej dowódca kompanii w 1 Pułku Piechoty Legionów; urlopowany z wojska w 1921 roku, gospodarzył w swoim majątku ziemskim na Pomorzu; piłsudczyk, związany z płk. Walerym Sławkiem, członek BBWR i działacz Związku Strzeleckiego; w wojnie polskiej 1939 roku ranny w głowę i stracił oko; od października 1939 w konspiracji (SZP/ZWW), organizator drukarni „Biuletynu Informacyjnego” i inicjator akcji „małego sabotażu”; wydalony z ZWZ z powodu poglądów piłsudczykowskich, latem 1941 roku założył pismo „Myśl Państwowa”, które wypełniał niemal w całości swoimi artykułami; z powodu niemożności porozumienia się z drugą grupą piłsudczykowską (wywodzącą się z OZN), kierowaną przez Juliana Piaseckiego, 15 X 1942 utworzył Konwent Organizacji Niepodległościowych; kawaler Virtuti Militari, Krzyża Niepodległości i (trzykrotnie) Krzyża Walecznych.

30 lat temu, 5 sierpnia 1984 roku, zmarł w Warszawie, w wieku 78 lat, Jerzy Zagórski, poeta, eseista i tłumacz; przed wojną członek wileńskiej grupy literackiej „Żagary”, reprezentant nurtu katastroficznego i neosymbolistycznego II Awangardy, współpracownik sanacyjnego pisma społecznego-kulturalnego „Pion”; w czasie okupacji niemieckiej związany z mesjanistyczno-katolicką Unią i współpracownik jej organu „Kultura Jutra”; w 1964 roku sygnatariusz Listu 34; mąż tłumaczki Maryny Zagórskiej (1906-1996).

600 lat temu, 6 sierpnia 1414 roku, zmarł w Neapolu, w wieku 38 lub 37 lat, Władysław I Neapolitański, zw. Wielkodusznym [wł. Ladislao I di Napoli il Magnamino] z dynastii Andegaweńskiej (Angiò-Durazzo); syn króla Neapolu i Sycylii Karola III (oraz przez rok króla Węgier jako Karola II), skrytobójczo zamordowanego; od 1389 roku król Neapolu i Sycylii (ukoronowany 29 V 1390 przez legata papieża Bonifacego IX); tytularny król Jerozolimy, książę Achai oraz hrabia Prowansji i Forcalquier; w 1403 roku przejściowo antykról Węgier (ukoronowany 5 sierpnia w Zadarze przez abpa Esztergom); jeden z najwybitniejszych władców w historii średniowiecznego Neapolu, bliski uzyskania hegemonii w całej Italii.

70 lat temu, 7 sierpnia 1944 roku, został rozstrzelany przez Niemców na Woli w Warszawie, w wieku 52 lat, ks. płk Tadeusz Julian Jachimowski, duszpasterz, teolog, doktor filozofii i poeta; święcenia kapłańskie otrzymał w 1914 roku; od kwietnia 1917 roku kapelan Wojska Polskiego na Wschodzie, a następnie 1 Dywizji Strzelców Polskich; od 1919 do 1933 dziekan WP i kanclerz Polowej Kurii Biskupiej (usunięty z powodu antysanacyjnego nastawienia); naczelny kapłan Sokolstwa Polskiego; od X 1939 do IV 1940 więziony przez Niemców na Pawiaku, po uwolnieniu rektor kościoła św. Anny; naczelny kapelan Związku Walki Zbrojnej, a od 5 lutego 1943 roku naczelny kapelan i szef służby duszpasterskiej Armii Krajowej; od 23 VII 1943 także wikariusz generalny i zastępca biskupa polowego Wojska Polskiego; organizator Towarzystwa Patriotycznego; autor modlitewnika Żołnierz Chrystusowy; kawaler m.in. Krzyża Oficerskiego OOP i Krzyża Walecznych.

70 lat temu, 8 sierpnia 1944 roku, zmarł (wskutek ran odniesionych dwa dni wcześniej od odłamka pocisku) w Warszawie, w wieku 59 lat, Juliusz Kaden-Bandrowski, powieściopisarz, nowelista i publicysta; młodszy brat pisarza Jerzego Bandrowskiego (1883-1940); działacz ruchu niepodległościowego, adiutant bryg. J. Piłsudskiego w I Brygadzie Legionów Polskich, następnie kapitan 5. Pułku Piechoty; uczestnik i kronikarz walk o Przemyśl i Lwów z Ukraińcami; 1918-1919 roku pierwszy redaktor naczelny tygodnika „Żołnierz Polski”, a następnie kierownik Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa (musiał ustąpić z powodu oskarżeń o polityczną stronniczość); w latach 1923-1926 prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich; od 1933 roku członek i sekretarz generalny Polskiej Akademii Literatury; należący do sanacyjnego establishmentu zwolennik autorytaryzmu i sympatyk włoskiego faszyzmu; był wyznania ewangelicko-reformowanego; mistrz powieści politycznej w stylu ekspresjonistycznym z elementami naturalizmu i behawioryzmu; w powstaniu warszawskim poległ 15 IX na Czerniakowie jego syn Paweł, por. AK, a ponad rok wcześniej (3 VI 1943) zginął w akcji jego drugi syn bliźniak Andrzej, ppor. AK.

70 lat temu, 8 sierpnia 1944 roku, został powieszony w więzieniu Plötzensee w Berlinie, w wieku 39 lat, Peter hr. (Graf) Yorck von Wartenburg, prawnik i działacz polityczny; potomek starej śląskiej rodziny (o korzeniach kaszubskich, pochodzącej prawdopodobnie od rodziny Jarkenów, noszącej również nazwisko Gustkowski), której jednym z wybitnych przedstawicieli był pruski marsz. polny Ludwig Yorck von Wartenburg (1759-1830); zgodnie z tradycją rodzinną należał do kręgów liberalno-konserwatywnych i monarchistycznych; od samego początku zdecydowany przeciwnik narodowego socjalizmu, od 1940 roku współtworzył konspiracyjny tzw. Krąg z Krzyżowej (Kreisauer Kreis), skupiający prawicową opozycję antyhitlerowską (H.J. hr. von Moltke, B. hr. Schenk von Stauffenberg, A. von Trott i in.); przewidziany na sekretarza stanu w rządzie Becka/Goerdelera w razie obalenia reżimu hitlerowskiego; po nieudanym zamachu na A. Hitlera, przeprowadzonym przez jego kuzyna płk. Clausa hr. Schenk von Stauffenberga, aresztowany i skazany na śmierć przez tzw. Trybunał Ludowy.

150 lat temu, 9 sierpnia 1864 roku, urodził się w Kamionku (obecnie Warszawa, Praga-Południe), Roman Stanisław Dmowski h. Pobóg, mąż stanu i pisarz polityczny, teoretyk nacjonalizmu polskiego i współtwórca odrodzonego państwa polskiego; z wykształcenia doktor nauk przyrodniczych; od 1888 członek tajnej organizacji młodzieżowej „Zet”, a od 1889 – Ligi Polskiej i współpracownik „Głosu” J.L. Popławskiego, w kwietniu 1893 dokonał wraz z kilkoma współpracownikami przewrotu w Lidze, tworząc Ligę Narodową; jako organizator manifestacji w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, aresztowany i osadzony w Cytadeli, a następnie zesłany do Mitawy, skąd uciekł w II 1895 i osiadł we Lwowie (a od 1901 w Krakowie); redaktor dwutygodnika „Przegląd Wszechpolski”, od 1896 członek Rady Głównej Ligi Narodowej i współorganizator (1897) Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego; w 1905 wrócił do Warszawy, stając na czele walki z ruchem rewolucyjnym w Królestwie Polskim; w lutym 1907 został posłem do II Dumy Rosyjskiej, przeforsował reorientację polityki narodowej z antyrosyjskiej na antyniemiecką i „neoslawistyczną”, przypłacając to wszelako kilkoma secesjami z ruchu; wybrany ponownie do III Dumy, złożył mandat w lutym 1909; wskutek porażki w wyborach do IV Dumy w 1912 na rzecz żydowskiego kontrkandydata E. Jagiełły, ogłosił bojkot ekonomiczny Żydów; z chwilą wybuchu I wojny światowej (za której cel główny z polskiego punktu widzenia uznał klęskę Niemiec i zjednoczenie ziem polskich, jako etap do niepodległości) utworzył Komitet Narodowy Polski; po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Piotrogradu, gdzie brał udział w pracach polsko-rosyjskiej komisji mającej opracować plan przyszłej autonomii Królestwa Polskiego; w 1915 wyjechał za zgodą władz rosyjskich na Zachód, gdzie po raz pierwszy w lutym 1916 roku złożył na ręce ambasadora rosyjskiego we Francji memoriał postulujący odbudowanie niepodległego państwa polskiego; w 1917 roku został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego, uznanego później przez Ententę za oficjalną reprezentację narodu polskiego; z jego inicjatywy została utworzona polska tzw. Armia Błękitna pod dowództwem gen. J. Hallera; jako delegat pełnomocny Polski na Konferencję Pokojową w Wersalu odegrał kluczową rolę w wynegocjowaniu kształtu terytorialnego Polski (acz jego postulaty szły dalej niż uzyskane) i jego podpis (obok I.J. Paderewskiego) widnieje pod Traktatem Wersalskim (28 VI 1919) przywracającym formalnie Polskę na mapę Europy; po powrocie do Polski (V 1920) jego rola polityczna zmalała: był formalnie posłem na Sejm Ustawodawczy z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, członkiem Rady Obrony Państwa w 1920 oraz ministrem spraw zagranicznych w drugim rządzie W. Witosa (X-XII 1923), lecz nie angażował się nawet w działalność stronnictwa, zdominowanego przez polityków parlamentarnych; w reakcji na przewrót majowy utworzył (XII 1926) ponadpartyjny Obóz Wielkiej Polski i został prezesem jego Wielkiej Rady, oraz zreorganizował (1928) stronnictwo, które „zgubiło” przymiotnik „demokratyczne” i stało się Stronnictwem Narodowym, pełniąc w nim nieformalną rolę inspirującą i przywódczą, za pośrednictwem niejawnych „siódemek” i „dziewiątek”; był kawalerem Wielkiej Wstęgi Orderu Odrodzenia Polski, kilku odznaczeń zagranicznych oraz doktorem h.c. uniwersytetu w Cambridge i Uniwersytetu Poznańskiego; w sensie ideowym sam przeszedł ewolucję (i stymulował ją w ruchu narodowym) od formuły narodowo-demokratycznej i liberalnej nacjonalizmu oraz pozytywizmu i darwinizmu społecznego do formuły narodowo-katolickiej i koncepcji rządów „elity narodowej”; przez większość życia agnostyk, nawrócił się w ostatnim roku życia i powrócił do praktyk sakramentalnych; zmarł 2 stycznia 1939 roku.

125 lat temu, 10 sierpnia 1889 roku, urodziła się w Kośminie k. Żyrzyna (Lubelskie) Zofia Kossak, primo voto Szczucka, secundo voto Szatkowska, powieściopisarka, publicystka i działaczka katolicka; wnuczka Juliusza Kossaka, córka Tadeusza Kossaka (bliźniaka malarza Wojciecha); z wykształcenia malarka; w 1917/18 roku przeżyła hajdamacki i bolszewicki horror na Wołyniu, co opisała później w Pożodze; od lat 20. była związana ze Śląskiem Cieszyńskim; w latach 30. współpracowała z pismami konserwatywnymi i katolickimi („Czas”, „Kultura”, „Tęcza”) oraz wygłaszała odczyty o chrześcijańskim posłannictwie Polski; w czasie okupacji niemieckiej redagowała pierwsze podziemne pismo „Polska Żyje”, utworzyła konspiracyjną organizację Front Odrodzenia Polski oraz Komitet (później Radę) Pomocy Żydom „Żegota”, współpracowała także z mesjanistyczną Unią Jerzego Brauna; aresztowana przez Gestapo 27 IX 1943 i wywieziona do KL Auschwitz, w 1944 została przewieziona na Pawiak i skazana na karę śmierci (dzięki staraniom podziemia udało się ją uwolnić w lipcu i wzięła udział w powstaniu warszawskim); w 1945 roku została zmuszona do emigracji (oficjalnie wyjechała do Londynu z misją PCK) i przez 12 lat gospodarowała na farmie w Kornwalii; jej dzieła objęte zostały w kraju całkowitym „zapisem” cenzorskim i wycofane z bibliotek; po powrocie do kraju w 1957 roku współpracowała z wydawnictwem PAX (ale nie wstąpiła do Stowarzyszenia); w 1964 roku była sygnatariuszką Listu 34; mistrzyni powieści historycznej, laureatka Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury (1936), dama Krzyża Oficerskiego OOP (1937) oraz Wielkiego Krzyża Zasługi Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy, odznaczona medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”; zmarła w 1968 roku.

125 lat temu, 10 sierpnia 1889 roku, urodził się w Schwarmstedt k. Hamburga 70 lat temu, 10 sierpnia 1944 roku, został powieszony w więzieniu Plötzensee w Berlinie, w wieku 39 lat, Berthold Alfred Maria Schenk hr. (Graf) von Stauffenberg, prawnik; pochodził ze starej, katolickiej i arystokratycznej rodziny służącej książętom i królom Wirtembergii; najstarszy z czterech synów Alfreda Schenka hr. von Stauffenberg i Karoliny von Üxüll-Gyllenband (trzecim z młodszych braci był niedoszły zabójca Hitlera płk Claus Schenk hr. von Stauffenberg); w latach 20. związany z mistycznym kręgiem symbolistycznego poety i piewcy Nowej Rzeszy, Stefana George (George-Kreis); jako przeciwnik narodowego socjalizmu od samego początku, współtworzył konspiracyjną, konserwatywno-monarchistyczną opozycję, znaną jako „Krąg z Krzyżowej” (Kreisauer Kreis), i był autorem planu obalenia reżimu (kryptonim „Walkiria”); aresztowany po nieudanym zamachu swego brata na A. Hitlera, postawiony przed tzw. Trybunałem Ludowym pod przewodnictwem Rolanda Freislera i skazany na śmierć wraz z ośmioma innymi konspiratorami; jego egzekucja została sfilmowana gwoli udelektowania Führera, który kazał ją sobie wielokrotnie wyświetlać.

70 lat temu, 10 sierpnia 1944 roku, zginęli w Warszawie: w wieku 58 lat – Stanisław Miłaszewski, pseudonim konspiracyjny „Narcyz Kwiatek”; poeta, dramaturg, krytyk teatralny, publicysta i tłumacz; reprezentant prądu neoklasycystycznego w schyłkowym okresie Młodej Polski oraz neoromantycznego dramatu poetyckiego; żołnierz Armii Polskiej pod dowództwem gen. J. Hallera; w okresie międzywojennym urzędnik w Ministerstwie Kultury i Sztuki, a następnie w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; 1923-1924 kierownik literacki Warszawskich Teatrów Miejskich, a 1924-1925 Teatru Narodowego; laureat Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury (1935); od 1937 roku prezes Zjednoczenia Polskich Pisarzy Katolickich; współwydawca (z Janem Rembielińskim) pisma „Podbipięta”, skupiającego narodowców afiliowanych do sanacji; od 1938 roku senator – nominat Prezydenta RP V kadencji; oraz, w wieku 50 lat, jego żona Wanda Miłaszewska z Jentysów, powieściopisarka, reporterka i tłumaczka; absolwentka Akademii Sztuk Pięknych, w latach 1921-1928 redaktorka działu teatralnego tygodnika dla kobiet „Bluszcz”; oboje prowadzili salon literacki w Warszawie i byli autorami antologii poezji religijnej oraz konspiracyjnej antologii poezji wojennej; prowadzili też kronikę oblężonej Warszawy w 1939 roku, a po wybuchu powstania punkt werbunkowy i sanitarny; według jednej wersji zginęli pod gruzami walącego się domu przy ul. Focha 4, według innej Stanisław zginął w (bezskutecznej) obronie żony po zajęciu domu przez Niemców; w 1951 roku utwory obojga zostały objęte całkowitym „zapisem” komunistycznej cenzury i wycofane z bibliotek.

550 lat temu, 11 sierpnia 1464 roku, zmarł w Todi (Umbria, Perugia), w wieku 63 lub 64 lat, Mikołaj z Kuzy, Mikołaj Kuzańczyk [łac. Nicolaus Cusanus, właśc. Nikolaus Krebs], biskup (konsekracja w 1450) i kardynał (kreacja w 1448 przez papieża Mikołaja V) Świętego Kościoła Rzymskiego, filozof, teolog, kanonista, filolog, matematyk i dyplomata; w latach 1431-1437 uczestnik Soboru w Bazylei (początkowo koncyliarysta, następnie papalista); w 1438 roku jako wysłannik papieża Eugeniusza IV do Konstantynopola zaprosił patriarchów Kościoła Wschodniego i cesarza Jana VIII Paleologa na sobór w Ferrarze (a przy okazji przywiózł rękopisy Teologii Platońskiej i innych tekstów); wraz z E.S. Piccolominim (późniejszym Piusem II) pośredniczył w zawarciu konkordatu weneckiego (17 II 1448) z cesarzem Fryderykiem III; jako legat papieski przygotowywał z wielką gorliwością Niemcy i Czechy do Roku Jubileuszowego 1450 (usiłując także nawrócić husytów); erudyta będący właścicielem jednej z największych ówczesnych bibliotek na świecie (zarazem żyjący w skrajnym ubóstwie i ascezie), zawierających ok. 270 rzadkich manuskryptów; największy filozof chrześcijański późnego średniowiecza, uprawiający mistyczną teologię apofatyczną, tj. orzekającą o absolutnie transcendentnym Bogu na drodze „pouczonej niewiedzy” (docta ignorantia) o niedostępności poznaniu intelektualnemu tego, czym Bóg jest; przypisywane Mu imiona mają charakter metafor, z których najbardziej adekwatne zdaje się być imię Maksimum – absolutne i bezwzględne (Maximum simpliciter et absolute); jest On jednocześnie Minimum, ponieważ poza Nim nie ma niczego większego ani mniejszego, tym samym zaś „zbieżnością przeciwieństw” (coincidentia oppositorum).

70 lat temu, 11 sierpnia 1944 roku, na Ochocie w Warszawie, został zastrzelony (według innej wersji zginął od wybuchu granatów wrzuconych do piwnicy, w której czuwał nad rannymi) przez żołnierzy kolaboracyjnej RONA (Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej), w wieku 41 lat, ks. Jan Salamucha, prezbiter katolicki, filozof i logik; święcenia kapłańskie przyjął w 1925 roku; doktorat z teologii uzyskał na UW, a z filozofii na Gregorianum; po habilitacji (1937), od 1938 roku profesor i kierownik katedry filozofii chrześcijańskiej na UJ, współtworzył (wraz z o. J.M. Bocheńskim i J. Drewnowskim) tzw. koło krakowskie, zajmujące się logiką matematyczną; jego największym osiągnięciem jest próba formalizacji Tomaszowego dowodu „z ruchu” na istnienie Boga; 6 XI 1939 aresztowany wraz z innymi profesorami UJ i wywieziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, a następnie do Dachau; zwolniony (po staraniach Stolicy Apostolskiej, abpa A.S. Sapiehy i niemieckiego logika, prof. H. Scholza) 4 I 1941, związał się z konspiracją i został kapelanem Narodowych Sił Zbrojnych (już przed wojną był członkiem elitarnego zaplecza ONR, czyli Organizacji Polskiej); wykładał także na podziemnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich; odznaczony Krzyżem Walecznych.

70 lat temu, w nocy z 11 na 12 sierpnia 1944 roku, został zamordowany przez Gestapo w Krakowie, w wieku 55 lat, gen. Stanisław Janusz Marian hr. Rostworowski h. Nałęcz, pseud. konspiracyjny „Odra”; dr nauk przyrodniczych (Fryburg) i filozofii (UJ); w czasie I wojny światowej oficer II Brygady Legionów Polskich (brał udział w szarży pod Rokitną i w walkach pod Rarańczą), następnie organizator Polskiej Siły Zbrojnej i (po powołaniu Rady Regencyjnej) Polskiego Korpusu Posiłkowego; w Wojsku Polskim i w czasie wojny polsko-bolszewickiej m.in. szef Oddziału Operacyjnego Sztabu 5 i 3 Armii pod dowództwem gen. W. Sikorskiego; w 1921 roku szef sztabu Naczelnej Komendy Wojsk III powstania śląskiego; w 1935 roku przeniesiony w stan spoczynku, w stopniu pułkownika (od 1931); we wrześniu 1939 zgłosił się do armii i uczestniczył w obronie Warszawy; uniknął niewoli i przedostał się do Paryża, lecz nie uzyskał przydziału liniowego, lecz pełnił funkcje dyplomatyczne w Bukareszcie, a następnie w Budapeszcie; w maju 1942 roku przedostał się szlakiem kurierskim do kraju i został tzw. inspektorem kierunkowym w Komendzie Głównej AK; od października 1943 (już w stopniu gen. brygady) inspektor na obszarze Krakowa, Śląska i Zaolzia; aresztowany 11 VIII 1944 rano, wg ustaleń kontrwywiadu AK traktował przesłuchujących jak powietrze i cały czas modlił się; zginął uderzony żelazną sztabą, a potem zmasakrowany po tym, jak trzykrotnie oddał uderzenie w twarz oficerowi SS; kawaler Virtuti Militari, Krzyża Walecznych, Krzyża Niepodległości i innych odznaczeń.

325 lat temu, 12 sierpnia 1689 roku, zmarł Rzymie, w wieku 78 lat, Bł. Innocenty XI [Beato Innocentius Undecimus, z urodzenia: Benedetto Odescalchi], 240. papież Świętego Kościoła Rzymskiego; pochodził z rodziny patrycjuszowskiej z Como i początkowo nie odczuwał powołania do stanu duchownego; wychowanek jezuitów, w 1639 roku otrzymał doktorat z prawa; pełnił szereg funkcji w Państwie Kościelnym za pontyfikatu Urbana VIII; w 1645 roku wyniesiony do godności kardynalskiej przez Innocentego X (w latach 1660-1661 był kamerlingiem Św. Kolegium); od 1650 do 1656 biskup Novary (zrezygnował na rzecz swego brata); był papabili podczas trzech konklawe (1655, 1667, 1669/70), lecz jego wybór blokował król Francji; wybrany ostatecznie 21 września 1676 roku; jako papież zwalczał nepotyzm i symonię, wydawał bardzo surowe zarządzenia w kwestiach moralności (potępiał tezy laksystyczne), wydał dekret o częstym przyjmowaniu Komunii św. i przystępowaniu do spowiedzi; na jego pontyfikat przypada apogeum konfliktu z gallikańskimi tendencjami we Francji (19 III 1682 potępił Cztery Artykuły Kościoła Galii), natomiast udało mu się doprowadzić do pokoju pomiędzy cesarzem rzymsko-niemieckim Leopoldem I a królem Polski Janem III Sobieskim; po Wiktorii Wiedeńskiej uhonorował Jana III tytułem „Obrońcy Wiary”; w 1684 roku powołał Ligę Świętą z udziałem Świętego Cesarstwa, Wenecji, Polski i schizmatyckiej Moskwy, czego skutkiem było odbicie z rąk mahometańskich Węgier i Belgradu; był jednym z najwybitniejszych papieży epoki potrydenckiej; beatyfikowany przez Piusa XII w 1956 roku.

40 lat temu, 13 sierpnia 1974 roku, zmarł w Heidelbergu, w wieku 71 lat, Ernst Forsthoff, prawnik specjalizujący się w prawie konstytucyjnym i administracyjnym; syn pastora i ewangelickiego teologa (członka Deutsche Christen, stosujących „paragraf aryjski”) Heinricha Forsthoffa; intelektualny partner Carla Schmitta i, jak on, „decyzjonista”; od 1933 roku wykładał na Uniwersytecie Goethego we Frankfurcie nad Menem, następnie (1935) w Hamburgu, na Albertynie w Królewcu (1936) i w Wiedniu (1942); mimo afiliacji (od 1937) do NSDAP, w 1943 roku Gestapo zabroniło mu wykładać; po wojnie i po odzyskaniu (1952) prawa do wykładania pracował aż do śmierci na uniwersytecie w Heidelbergu; jako konserwatysta heglowski, stawiający „substancję” i egzystencję państwa ponad jego przemijające formy ustrojowe, wspierał i uzasadniał każdą postać państwa niemieckiego: w III Rzeszy – jako teoretyk „państwa totalnego” (Der totale Staat) i „zasady wodzostwa” (Führerprinzip), w RFN – demokratycznego „państwa prawa” (Rechtsstaat), a przeciwko koncepcji „państwa społecznego” (Sozialstaat) socjaldemokraty Wolfganga Abendrotha („Debata/Kontrowersja Forsthoff-Abendroth” w 1950); był autorem konstytucji Cypru i przewodniczącym cypryjskiego Najwyższego Sądu Konstytucyjnego w latach 1960-1963; w 1965 roku otrzymał (mimo protestów socjalistów) doktorat h.c. Uniwersytetu Wiedeńskiego, a w 1972 Nagrodę Konrada Adenauera.

550 lat temu, 14 lub 15 sierpnia 1464 roku, zmarł w Ankonie, w wieku 58 lat Pius II [Pius Secundus, z urodzenia Enea Silvio de Piccolomini, spolszcz. Eneasz Sylwiusz Piccolomini], 210. papież Świętego Kościoła Rzymskiego, humanista, poeta i dyplomata; pochodził ze szlacheckiej, lecz biednej rodziny; w młodości prowadził bardzo świecki tryb życia, mając kilkoro nieślubnych dzieci, napisał też erotyczną komedię Chryzis; pod wpływem choroby przeżył przełom duchowy i w 1446 roku przyjął święcenia kapłańskie; był kolejno biskupem Triestu (1447), Sieny (1450) i Warmii (1457) – zajmował prokrzyżackie stanowisko w czasie wojny trzynastoletniej z Polską; w 1456 roku papież Kalikst III wyniósł go do godności kardynalskiej (1457-1458 był kamerlingiem Św. Kolegium); wybrany papieżem 19 sierpnia 1458 roku; przyjmując imię „Pius” [„Pobożny”] i czyniąc aluzję do swego poprzedniego trybu życia, powiedział: „odrzućcie Eneasza, przyjmijcie Piusa”; ideą główną jego pontyfikatu było zorganizowanie kolejnej krucjaty i uwolnienie Christianitas od zagrożenia tureckiego (zwołał w tym celu do Mantui kongres monarchów chrześcijańskich, który niestety zakończył się fiaskiem); w 1461 roku wysłał do sułtana Mehmeda II list, w którym wzywał go do odrzucenia Koranu i przyjęcia chrztu; zwalczał także herezję husycką oraz pozostałości koncyliaryzmu, wydając w 1460 roku bullę Exsecrabilis, w której zagroził ekskomuniką każdemu, kto by od decyzji papieża odwoływał się do soboru.

70 lat temu, 16 sierpnia 1944 roku, zginęli w kamienicy w Warszawie, wysadzonej przez żołnierzy niemieckich: w wieku 22 lat, Tadeusz Stefan Gajcy, konspiracyjny pseudonim literacki „Karol Topornicki”, poeta, dramaturg i publicysta; wychowanej OO. marianów (w jednej klasie z W. Jaruzelskim), student polonistyki podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego; członek konspiracyjnej Konfederacji Narodu, ostatni (czwarty) redaktor naczelny czasopisma „Sztuka i Naród”, jego awangardowa liryka (i dramaturgia poetycka) ma charakter tyrtejski oraz apokaliptyczno-katastroficzny; żołnierz AK, w powstaniu walczył w grupie szturmowo-wypadowej; pośmiertnie (2009) odznaczony Krzyżem Komandorskim OOP; oraz, w wieku 22 lat, jego nieodłączny przyjaciel, Leon Zdzisław Stroiński, konspiracyjny pseudonim literacki „Marek Chmura”, autor liryków prozą i opowiadania, student polonistyki podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego; członek Konfederacji Narodu, współredaktor „Sztuki i Narodu”, więzień Pawiaka od maja do lipca 1943 (po akcji z W. Bojarskim i T. Gajcym składania wieńca pod pomnikiem Kopernika, zwolniony, gdyż niezidentyfikowany); żołnierz AK.

125 lat temu, 18 sierpnia 1889 roku, zmarł w Paryżu, w wieku 50 lat, Jean-Marie-Mathias-Philippe-Auguste de Villiers de L’Isle-Adam, zw. Hrabią, a od 1846 roku markizem de Villiers de L’Isle-Adam (choć niewątpliwie pochodził z bardzo starego rodu, jego tytuły są problematyczne, tym bardziej zaś pretensje do tronu greckiego, zgłaszane na podstawie pokrewieństwa z Wielkim Mistrzem Zakonu Św. Jana Jerozolimskiego w latach 1521-1524, na Rodos, Philippe’em de Villiers de L’Isle-Adam); prozaik, poeta i dramaturg, autor powieści kryminalnych i „opowieści okrutnych” w duchu E.A. Poe, oraz poezji i teatru symbolistycznego w nurcie Wagnerowskiego „dramatu muzycznego”; przyjaciel opata w Solesmes – Dom Guérangera OSB; obrońca monarchii z pobudek estetycznych i antymodernistycznych (acz przelotnie i z wrogości do burżuazji sympatyk Komuny Paryskiej) i legitymista: w 1879 roku redaktor legitymistycznego tygodnika „La Croix et l’Épée” [„Krzyż i Szpada”] i kandydat legitymistów w wyborach do Rady Miejskiej Paryża w 1881 roku.

70 lat temu, 18 sierpnia 1944 roku, zginął w Warszawie, w wieku 19 lat, ppor. Jan Bonawentura Romocki h. Prawdzic, pseudonim konspiracyjny „Bonawentura”, harcerz, żołnierz i poeta; młodszy brat hm. Andrzeja Romockiego „Morro”, harcerz z 21. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej, od 1941 roku uczestnik akcji „małego sabotażu”, jako członek organizacji „Pet”, „Wawer” i Szarych Szeregów; po włączeniu do warszawskich Grup Szturmowych przeszedł szkolenie dywersyjne i wojskowe w AK; po utworzeniu (1 IX 1943) batalionu „Zośka” dowódca 4 drużyny w plutonie „Alek”, kompanii „Rudy”; brał udział w akcji wysadzenia mostu kolejowego na rzece Wisłok; 1 VIII 1944 mianowany podharcmistrzem, brał udział w walkach na Woli; za bohaterskie poprowadzenie natarcia odznaczony Krzyżem Walecznych i Orderem Virtuti Militari V klasy; powtórnie i ciężko ranny w natarciu na Stawki 12 sierpnia, otrzymał stopień oficerski dwa dni później; zginął w szpitalu przy ul. Miodowej od bomby lotniczej; autor m.in. Modlitwy Bonawentury.

50 lat temu, 18 sierpnia 1964 roku, zmarł w Lizbonie, w wieku 77 lat, Raul d’Oliveira Sousa Leal, pseudonim pisarski „Henoch”, poeta i eseista; debiutował w czasopiśmie „A Águia” [„Orzeł”] związanym z ruchem Odrodzenia Portugalskiego (Renascença Portuguesa), był też jednym z pierwszych przedstawicieli futuryzmu w Portugalii i współpracownikiem jego pism: „Orpheu” [„Orfeusz”] i „Portugal Futurista”; współpracował też z monarchistyczną „A Restauração” i brał udział w nieudanym monarchistycznym powstaniu z 1914 roku, po którym musiał emigrować; po powrocie, w latach 20., założył własne pismo „Radicál” i prywatne seminarium „A Reacção”; mesjanista, nawiązujący do luzytańskiego mitu Piątego Imperium (Quinto Império), który „mistykę królewską” inkorporował do religijnego parakletyzmu, skupionego na oczekiwaniu ery Ducha Świętego.

50 lat temu, 18 sierpnia 1964 roku, zmarł w Villa Carlos Paz (prowincja Kordowa, Argentyna), w wieku 64 lat, Florian Czarnyszewicz, prozaik; pochodził z drobnej szlachty zagrodowej, osiadłej od wieków na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, pomiędzy Berezyną a Dnieprem; brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako wywiadowca, a po wojnie służył w policji w Wilnie; w 1924 wyemigrował do Argentyny, gdzie przez 30 lat pracował jako robotnik w rzeźni, później zaś wybudował własny, rodzinny dom w górskiej okolicy; działał w Związku Polaków w Argentynie; literacko debiutował późno, w 1942 roku, autobiograficzną powieścią w trzech tomach Nadberezyńcy, która okazała się epickim arcydziełem, wskrzeszającym świat tradycji kresowej, drobnej szlachty zagrodowej, w tym jędrność, dźwięczność i słowotwórczość jej – na poły białoruskiego – języka.

2000 lat temu, 19 sierpnia 14 roku, zmarł w Noli (Kampania), w wieku 76 lat, Oktawian August [właśc. Gaius Octavius Thurinus, po adopcji przez Juliusza Cezara – Gaius Iulius Caesar Octavianus, panował jako Gaius Iulius Caesar Augustus, używając też tytulatury Imperator Caesar Divi filius Augustus], pierwszy de facto cesarz rzymski od 16 stycznia 27 roku przed Chr. i założyciel dynastii julijsko-klaudyjskiej; faktyczne jedynowładztwo, przy zachowaniu pozorów ciągłości ustroju republikańskiego, uzyskał jako (od 29 roku przed Chr.) princeps senatus (stąd system ten nazwany został przez historyków pryncypatem), noszący od 27 roku tytuł Augusta (Czcigodnego), oraz kumulując na stałe najważniejsze urzędy: dowódcy armii (imperatora), cenzora, trybuna ludowego, najwyższego kapłana (pontifex maximus), wielokrotnie będąc także wybieranym na urząd konsula oraz otrzymując od senatu rozmaite prerogatywy nadzwyczajne; w 2 roku po Chr. przyjął także – na prośbę senatu i ludu rzymskiego tytuł Ojca Ojczyzny (Pater Patriae); pośmiertnie zaliczony w poczet bogów jako Boski August (Divus Augustus); po wsze czasy stał się archetypem władcy doskonałego, zwłaszcza jako ten, który zakończył wojny domowe, ustanawiając na obszarze imperium Pax Romana, jako mecenas literatury i sztuk oraz jako „konserwatywny reformator” starający się o przywrócenie starorzymskich cnót moralno-religijnych; od czasów Tertuliana jego postać została także włączona w historiozoficzno-religijną narrację chrześcijańską (przy wykorzystaniu przepowiedni z IV Eklogi Wergiliusza), jako postaci opatrznościowej, której panowanie zostało zesłane po to, aby dzięki zapewnieniu pokoju w prawie całym ówczesnym cywilizowanym świecie mogła być szerzona przez apostołów Dobra Nowina Syna Bożego, wcielonego za jego panowania w Jezusa z Nazaretu; narracja ta stała się również podstawą katechonicznej interpretacji roli Cesarstwa Rzymskiego w pierwszej chrześcijańskiej teologii politycznej, zwanej też teologią imperialną.

10 lat temu, 19 sierpnia 2004 roku, zmarł w Tulonie, w wieku 83 lat, Pascal Arrighi, prawnik i polityk; Korsykanin, brat bpa Jean-François Arrighi (1918-1998); w czasie II wojny światowej bojownik Ruchu Oporu i komandos; absolwent i konferencjonista ENA oraz Instytutu Studiów Politycznych w Paryżu, profesor prawa Instytutu Katolickiego w Paryżu (1962-1970), rektor uniwersytetu w Tulonie (1970-1975), współzałożyciel i pierwszy rektor Uniwersytetu Korsykańskiego (1975-1981); od 1956 roku deputowany z Ajaccio (z Partii Republikańskiej, następnie z gaullistowskiej UNR); gorący partyzant Algierii Francuskiej, w maju 1958 uczestnik operacji Résurrection; po zdradzie sprawy algierskiej przez Ch. de Gaulle’a złożył mandat w 1962 roku; od 1984 roku związany z Frontem Narodowym i z jego ramienia deputowany z Marsylii w latach 1986-88; we wrześniu 1988 rozstał się z FN po scysji z J.M. Le Penem na tle jego „kalamburu” dotyczącego nazwiska deputowanego Durafour i przyłączył się do Krajowego Centrum Niezależnych i Chłopów (CNIP).

100 lat temu, 20 sierpnia 1914 roku, zmarł w Watykanie, w wieku 79 lat, Św. Pius X [Sancto Pius Decimus; z urodzenia: Giuseppe Melchiore Sarto], 257. papież Świętego Kościoła Rzymskiego; pochodził z ubogiej i wielodzietnej rodziny z prowincji Treviso (ostatnio wykluczono hipotezę o polskim pochodzeniu jego ojca); święcenia kapłańskie przyjął w 1858 roku, sakrę biskupią (jako bp Mantui) otrzymał w 1884 roku; w czerwcu 1893 roku został kreowany (przez papieża Leona XIII) kardynałem prezbiterem i mianowany patriarchą Wenecji; papieżem został wybrany 4 sierpnia 1903 roku (po ekskluzywie, jaką w imieniu cesarza Franciszka Józefa I złożył przeciwko kandydaturze kard. Rampolli – podejrzewanego o związki z masonerią – książę bp krakowski Jan kard. Puzyna; mimo to po elekcji Pius X wydał konstytucję znoszącą prawo veta monarchów świeckich i zakazującą go pod karą ekskomuniki); dewizą jego pontyfikatu stało się: „Odnowić wszystko w Chrystusie” (Instaurare omnia in Christo); okazał się pogromcą modernizmu, jako „syntezy wszystkich herezji” (dekret Lamentabili, encyklika Pascendi Dominici gregis, wprowadzenie przysięgi antymodernistycznej dla kapłanów) i chrześcijańskiej demokracji (potępienie ruchu Sillon bullą Notre charge apostolique), odmówił natomiast potępienia monarchistycznej Action française, wierząc w nawrócenie Ch. Maurrasa, w którym widział „dobrego obrońcę Wiary (Fede)” – względnie Stolicy (Sede) [Apostolskiej]; potępił masońskie republiki we Francji i Portugalii; zreformował Kurię Rzymską, zmniejszając liczbę kongregacji, stworzył pismo „Acta Apostolicae Sedis”, założył Papieski Instytut Biblijny, zreformował brewiarz i śpiew gregoriański, opracował krótki i przejrzysty katechizm, zalecał częstą i (dla dzieci) wczesną Komunię św.; nie udało mu się jedynie powstrzymać tragedii wojny europejskiej; beatyfikowany (3 VI 1951) i kanonizowany (29 V 1954) przez papieża Piusa XII; jest patronem Bractwa Kapłańskiego Św. Piusa X (FSSPX); bez wątpienia był największym papieżem XX wieku i zapewne całej epoki potrydenckiej w Kościele.

100 lat temu, 22 sierpnia 1914 roku, zginął pod Rossignol (Walonia, Belgia), w wieku 30 lat, ppor. artylerii Ernest Psichari, żołnierz i pisarz; syn filologa greckiego pochodzenia Jeana Psichariego i (po kądzieli) wnuk Ernesta Renana, wychowany w całkowicie laickiej atmosferze, do 25 roku życia nigdy nie był na Mszy św., ani nie znał nawet podstawowych modlitw; odnalazł Boga pośród piasków Sahary, w Mauretanii, jako żołnierz wojsk kolonialnych (co opisał w Podróży centuriona); do praktyk religijnych powrócił w 1912 roku (lecz zdaniem księdza znającego historię jego nawrócenia otrzymał szereg łask mistycznych jeszcze przed przyjęciem sakramentów) i zamierzał wstąpić do zakonu dominikanów, czemu przeszkodził wybuch wojny i powołanie na front; powrót do Kościoła zbiegł się u niego z odrzuceniem ideologii humanitaryzmu i pacyfizmu (którymi nasiąkł w swoim otoczeniu) i zwróceniem się ku monarchizmowi – stał się sympatykiem Action française, ale nie „pozytywizmu monarchicznego”, lecz mistyki monarchii chrześcijańskiej, której powołaniem jest szerzyć wiarę katolicką, albowiem to „Hostia oczyszcza Francję z grzechu”, a „u stóp francuskiego drzewa stoi święty, który wstawia się za całą dynastią francuską”; na polu bitwy znaleziono go z różańcem w dłoni, który zaciskał w martwej już ręce; jest także bohaterem powieści G. Bernanosa, jako „żołnierz chrześcijański” Ollivier Treville-Sommerange.

70 lat temu, 22 sierpnia 1944 roku, zginął na Starym Mieście w Warszawie, w wieku 31 lat, Włodzimierz Pietrzak, pseudonim konspiracyjny „Balk”; krytyk literacki, poeta, prozaik i działacz narodowo-radykalny; czołowy przedstawiciel „nacjonalistycznej krytyki literackiej”; jako student prawa UW należał do awangardowego Klubu Artystycznego „S”; związany z (nielegalnym, lecz tolerowanym) Ruchem Narodowo-Radykalnym „Falanga”; od 1937 roku działał w Związku Młodej Polski – młodzieżówce Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), sanacyjnego, lecz zbudowanego przez działaczy RNR w okresie „flirtu” B. Piaseckiego z płk. A. Kocem (również zastępca redaktora naczelnego miesięcznika „Młoda Polska”); w czasie okupacji niemieckiej czołowy działacz podziemnej Konfederacji Narodu i redaktor jej organu – „Nowa Polska”; był także patronem młodych poetów ze „Sztuki i Narodu” oraz Ruchu Kulturowego; zginął trafiony odłamkiem w głowę, gdy podczas krótkiego odpoczynku od walk zdjął hełm, czytając „Nowy wspaniały świat” A. Huxleya; od 1948 roku Stowarzyszenia PAX (od 1997 – Civitas Christiana) przyznaje nagrodę jego imienia.

30 lat temu, 22 sierpnia 1984 roku, zmarł w Madrycie, w wieku 88 lat, Mariano Puigdollers Oliver, filozof i polityk; kierownik katedry prawa naturalnego i filozofii prawa na uniwersytecie w Walencji, a następnie (od 1950) na Uniwersytecie Centralnym w Madrycie; tradycjonalista karlistowski; długoletni (1938-1965) dyrektor wydziału spraw kościelnych w ministerstwie sprawiedliwości; od 1943 do 1965 deputowany (procurador) do Kortezów z nominacji szefa państwa, gen. Francisco Franco; kawaler Wielkiego Krzyża Św. Rajmunda de Peñafort.

150 lat temu, 27 sierpnia 1864 roku, urodził się w Dreźnie Michał Cezary Rostworowski h. Nałęcz, prawnik, historyk prawa i politolog, specjalista w dziedzinie prawa konstytucyjnego i prawa międzynarodowego; syn ziemianina z Łomżyńskiego i emigranta po powstaniu styczniowym; studia ukończył i uwieńczył doktoratem w Petersburgu; ukończył też z wyróżnieniem paryską Wolną Szkołę Nauk Politycznych; od 1891 roku związany z Krakowem i z UJ (w 1896 zwolniony z poddaństwa rosyjskiego, uzyskał poddaństwo austriackie); od 1903 profesor nadzwyczajny, a od 1908 profesor zwyczajny prawa narodów i prawa państwowego; w roku akademickim 1925/26 rektor UJ; prezes Towarzystwa Polskiej Szkoły Nauk Politycznych i jej długoletni dyrektor; związany z konserwatystami krakowskimi i (w czasie I wojny światowej) z NKN, w 1917 roku został powołany przez Tymczasową Radę Stanu w skład komisji sejmowo-konstytucyjnej i opracował projekt konstytucji Królestwa Polskiego; od 1930 roku sędzia stały Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze; zmarł w 1940 roku.

90 lat temu, 27 sierpnia 1924 roku, zmarł w Nowoszycach na Polesiu, w wieku 70 lat, Stanisław Smolka, historyk mediewista, współtwórca krakowskiej szkoły historycznej; syn działacza niepodległościowego Franciszka Smolki (1810-1899), w przeciwieństwie do ojca – demokraty i liberała – wyznawał konserwatywne poglądy krakowskich Stańczyków; w latach 1876-1883 profesor Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie (do 1902) UJ (w roku akademickim 1895/96 rektor); od 1881 roku członek Akademii Umiejętności (1891-1902 jej sekretarz generalny); organizator (1886) tzw. Ekspedycji Rzymskiej, przyswajającej nauce polskiej dokumenty z archiwów watykańskich; w latach 1908-1919 dyrektor Archiwum Krajowego Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie; od 1919 roku profesor KUL; w 1913 roku otrzymał szlachectwo austriackie II stopnia z tytułem Ritter; pośmiertnie (1936) odznaczony Krzyżem Komandorskim OOP.

200 lat temu, 31 sierpnia 1814 roku, zmarł w Sewilli, w wieku 58 lat, O. Francisco Alvarado OP, znany pod pseudonimem pisarskim „Filósofo Rancio” [„Czerstwy Filozof”], scholastyczny teolog, filozof i myśliciel polityczny; arystotelik i tomista; w konwencie dominikańskim od 1771 roku, w 1778 ukończył Kolegium Św. Tomasza z Akwinu, a następnie był jego profesorem; tuż przed śmiercią mianowany przez króla Ferdynanda VII radcą Trybunału Św. Inkwizycji; jako wróg rewolucyjnych Kortezów z Kadyksu (1810-12), rojalista (realista), oraz nieubłagany polemista „oświeconych” (ilustrados), liberałów, russoistów, „sfrancuziałych” (afrancesados), jansenistów, masonów i wolnomyślicieli, miażdżący ich swoją erudycją, był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli reakcyjnej myśli hiszpańskiej przełomu XVIII/XIX wieku oraz prekursorów tradycjonalizmu karlistowskiego.