Kalendarzyk reakcjonisty — wrzesień

Jacek Bartyzel

4 września 1892 roku urodził się w Wiesbaden (Hesja) Helmuth Plessner, filozof i socjolog; pochodził z rodziny żydowskiej; studiował najpierw medycynę i zoologię, a następnie filozofię pod kierunkiem W. Windelbanda i E. Husserla i socjologię u Maxa Webera; w 1920 habilitował się, a od 1924 był profesorem uniwersytetu w Kolonii; jako „nie-Aryjczyk”, pozbawiony prawa wykładania po ustanowieniu reżimu narodowosocjalistycznego, przeniósł się do Groningen w Holandii, gdzie w 1943 został uwięziony przez okupacyjne władze niemieckie; od 1952 (do emerytury w 1962) kierował Instytutem Socjologii w Getyndze (w roku akademickim 1960/61 był też rektorem tamtejszego uniwersytetu); w latach 1953-1959 prezes Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego; przedstawiciel neokantowskiej szkoły badeńskiej oraz współtwórca (obok E. Cassirera, M. Schelera i A. Gehlena) antropologii filozoficznej, bazującej na odkryciach nauk biologicznych i rozpoczynającej badanie conditio humana od analizy faktu, iż ciała organiczne (w przeciwieństwie do nieorganicznych) mogą odnosić się do swoich granic w sposób zależny od stopnia ich organizacji, co można określić jako ich „pozycjonalność”; na tej podstawie można wyróżnić hierarchię istot żywych, w której człowiek, inaczej niż roślina i zwierzę, może „przeżywać siebie”, posiada więc zdolność dystansowania się do siebie – obiektywizacji siebie niejako „z zewnątrz”; tę unikalną właściwość człowieka (refleksyjność) można określić jako jego „eks-centryczność”, która sprawia, że człowiek staje się „łańcuchem wieloznacznej otwartości”, nadającym sens swoim zachowaniom; jednocześnie człowiek zna granicę swojej otwartości, to znaczy wie, że jest niezgłębialny, co uprawnia do mówienia, że istota ludzka to homo absconditus; człowiek jest także mocą (Macht), siłą, zdolnością do…, władzą – w obu znaczeniach: jako istota zdolna do urzeczywistniania samego siebie (człowiek jako „miejsce twórcze”) i władza w sensie politycznym, rozumianym egzystencjalnie (tak samo jak u C. Schmitta, nazywającego Plessnera „pierwszym filozofem nowożytnym, który starał się wypracować antropologię polityczną na wielką skalę”); antropologiczne ujęcie polityki uzyskuje wgląd w „tajemnicze przeznaczenie istoty ludzkiej” i odsłania racje prowadzenia polityki w ogóle; bagatelizowanie polityki prowadzi natomiast do obniżenia jej poziomu, opanowania życia publicznego przez „chorobę patronatu partyjnego” i zepchnięcia intelektualistów w sferę politycznej bezodpowiedzialności („wolności błazeńskiej”); diagnoza ta pociąga za sobą krytykę społecznego i politycznego radykalizmu, bazującego na przeciwstawieniu moralizatorstwa realnej polityce, aktywizmu – umiarowi i rozwadze; dialektyki serca – rozumowi; „autentyczności” i „szczerości” (społeczeństwo zbudowane na absolutnej szczerości byłoby nieludzkie) – misternej i skomplikowanej strukturze konwencji i ról społecznych, w których ludzie postrzegają się i doświadczają wzajemnie, i które zakładają społeczny dystans jako najbardziej elementarny fakt egzystencjalny, toteż cywilizacja, kultura, historia, tradycja, sztuka, polityka i społeczeństwo określają sferę wzajemnych publicznych relacji opartych na prestiżu, ceremonii, takcie i dyplomacji (homo politicus et socialis est); zmarł w 1985 roku.

12 września 1817 roku urodził się w Börnecke (Saksonia-Anhalt) Constantin Frantz, filozof, matematyk i publicysta polityczny, wizjoner odrodzenia Świętego Cesarstwa Rzymskiego w formie konfederacji środkowoeuropejskiej; był synem ewangelickiego pastora, studiował filozofię i matematykę w Halle i Berlinie; od 1844 pracował w pruskiej służbie cywilnej, lecz w 1862 zrezygnował, aby poświęcić się wyłącznie pracy pisarskiej; zwalczał odtąd wytrwale (pozostających w sojuszu) liberalny nacjonalizm na płaszczyźnie ideowej oraz „małoniemiecką” koncepcję zjednoczeniową Bismarcka, uważając również, że Prusy nie są predestynowane do rozwiązania kwestii niemieckiej ze względu na ich peryferyjne położenie oraz zbyt silne splecenie z żywiołem słowiańskim; zwracał także uwagę na uzależnienie Bismarcka od finansjery i prasy żydowskiej, nazywając nawet II Rzeszę „imperium narodowości żydowskiej”; Rzeszy Bismarckowskiej przeciwstawiał koncepcję środkowoeuropejskiej konfederacji, której jądrem byłaby federacja państw niemieckich, szerszym kręgiem – Konfederacja Nadreńska, Szwajcaria, wielonarodowa Austria, Polska i Litwa, najszerszym zaś – sojusz owej konfederacji z państwami skandynawskimi i Europą Zachodnią; takie skupienie mocy europejskiej zdołałoby zbilansować stosunek sił Europy zarówno wobec supremacji militarnej Rosji, jak rosnącego potencjału Stanów Zjednoczonych, których przyszły wpływ na politykę światową przewidywał (proponował również powstrzymanie emigracji do USA, aby nie wzbogacać ich gospodarki, a skierowanie jej na kolonizację Europy południowo-wschodniej wzdłuż Dunaju aż do Morza Czarnego); w jego koncepcji szczególnie istotną rolę odgrywała Polska, która powinna być odbudowana jako Wicekrólestwo (obejmujące również Wielkie Księstwo Litewskie) rządzone przez przedstawicieli katolickiej linii Hohenzollernów, z własną armią, odrębnym ustrojem i administracją; żyjący obok siebie Niemcy i Polacy winni wzajemnie uczyć się swoich języków (zamiast próbować Polaków germanizować, „powinniśmy Bogu dziękować”, że istnieje naród słowiański, który nie ulega „powabom” panslawizmu); Polacy muszą jednak poradzić sobie z pasożytującą na nich gospodarką żydowską, bez czego ich własny rozwój ekonomiczny będzie niemożliwy; odbudowana Polska powinna być buforem oddzielającym Niemcy i zachodnią cywilizację europejską od prawdziwego wroga na Wschodzie, czyli „rosyjskiego mongolizmu”; zmarł w 1891 roku.

13 września 1842 roku urodził się w Gwoźdźcu (Pokucie) bp Jan Duklan Maurycy Paweł książę kard. Puzyna h. Oginiec; pochodził z kniaziowskiego rodu ruskiego, po kądzieli był także wnukiem gen. Józefa Dwernickiego; studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim uwieńczył doktoratem w 1868; w 1876 wstąpił do seminarium duchownego; w 1886 został bpem pomocniczym archidiecezji lwowskiej, a w 1895 bpem diecezjalnym krakowskim; 15 kwietnia 1901 otrzymał od papieża Leona XIII kapelusz kardynalski; na konklawe po śmierci Leona XIII w 1903 wniósł w imieniu cesarza austriackiego ekskluzywę przeciwko próbie wyboru na papieża kard. Mariana Rampolli del Tindaro, podejrzewanego o przynależność do masonerii (a przez Puzynę – o nastawienie prorosyjskie i złożenie obietnicy władzom carskim, że w razie wyboru wprowadzi język rosyjski do kazań zamiast polskiego); przyczynił się w ten sposób do wyboru kard. Sarto (Piusa X), który zresztą po objęciu tronu papieskiego zniósł cesarski przywilej ekskluzywy; znany był z władczego sposobu bycia – jego słynne „na kolana!” wobec młodzieży, która niewystarczająco pokornie przywitała katechetę, trafiło do literatury (Wyzwolenie S. Wyspiańskiego); odmówił pochówku J. Słowackiego w katedrze wawelskiej oraz odprawienia Mszy św. na Błoniach w 500. rocznicę bitwy grunwaldzkiej, tłumacząc, że jest przeciwnikiem „patriotyzmu ulicznego”; zmarł w 1911 roku.

16 września (4 września wg kalendarza juliańskiego) 1892 roku urodził się w Rydze (ówcześnie należącej do Rosji) Werner Max Oskar Paul Bergengruen, prozaik, poeta i tłumacz (literatury rosyjskiej); urodzony w rodzinie Niemców Bałtyckich (pochodzenia szwedzkiego i arystokratycznego, choć ojciec był lekarzem); studiował w Marburgu teologię protestancką, a następnie literaturę niemiecką i historię sztuki; kontynuował studia w Monachium, ale ich nie ukończył; ochotnik w I wojnie światowej, jako porucznik Landswehry walczył z Armią Czerwoną; od 1922 pracował jako dziennikarz w Berlinie, a od 1927 w Monachium; w 1936 konwertował wraz z żoną (będącą z punktu widzenia kryteriów rasowych Mischling) z luteranizmu na katolicyzm; rok później został wykluczony z Izby Piśmiennictwa Rzeszy i otrzymał zakaz publikacji, pozostał odtąd na „emigracji wewnętrznej”; narodowy socjalizm traktował od początku (podobnie jak jego przyjaciel Reinhold Schneider) jako „niemiecką chorobę”; konserwatysta tradycjonalistyczny, nawiązujący ponad „małoniemieckim” bismarckizmem do konserwatyzmu „staropruskiego” braci Gerlachów, oraz chrześcijański monarchista (w 1937 wydał potajemnie rozprowadzany w III Rzeszy tom poetycki Wieczny Cesarz) w uniwersalistycznej tradycji Sacrum Imperium; po zburzeniu przez nalot jego domu w 1942 przeniósł się do Tyrolu; w 1945 oświadczył, że jest nieprawdą, iż ktokolwiek w Niemczech mógł nie wiedzieć o zbrodniach narodowego socjalizmu i o tym, co działo się w obozach koncentracyjnych; w 1946 przeprowadził się do Szwajcarii, później przez dwa lata mieszkał w Rzymie, a od 1958 do śmierci w Baden-Baden; z przygnębieniem przyjął to, co się stało na Soborze Watykańskim II; był laureatem nagród literackich im. W. Raabego (1948) i F. Schillera (1962) oraz doktorem h.c. Uniwersytetu Monachijskiego; zmarł w 1964 roku.

22 września 1942 roku zmarł w Bostonie, w wieku 78 lat (ur. 16 XII 1863), Ralph Adams Cram, architekt, teoretyk sztuki i myśliciel religijno-polityczny; pochodził z New Hampshire i był synem pastora episkopalnego; od 18. roku życia pracował w biurze architektonicznym, a następnie wyjechał do Rzymu studiować architekturę klasyczną; tam w 1887 przeżył głębokie nawrócenie i odtąd do końca życia był żarliwie praktykującym anglokatolikiem; w 1892 otworzył z dwoma współpracownikami własne biuro architektoniczne; choć był również autorem wielu budynków świeckich (zwłaszcza collegów – jak w Princeton – i bibliotek), to jednak stał się przede wszystkim jednym z najwybitniejszych w XX wieku twórców architektury sakralnej, projektując kościoły dla różnych konfesji chrześcijańskich, a jego szczytowym artystycznie osiągnięciem była neogotycka przebudowa (rozpoczętej w stylu neoromańskim) nowojorskiej katedry anglikańskiej pw. św. Jana Bożego (nb. wciąż nieukończonej); Cram uważał renesans za nieszczęśliwy zwrot w historii architektury i w ogóle kultury zachodniej oraz postulował nawrót do wzorów mediewalnych, stąd też jest głównym reprezentantem stylu „odrodzenia gotyckiego” (Gothic Revival Style); był również wrogiem modernizmu, aczkolwiek moderniści (jak Frank Lloyd Wright) uważali, że ich inspirował; z tradycjonalizmem artystycznym szły w parze jego przekonania religijne i polityczne: bezgranicznie pogardzał demokracją, którą uważał za „mediokrację”, czyli rządy miernot oraz skorumpowanych politykierów; jego ideałem były arystokratyczne rządy dżentelmenów, a nawet postulował ustanowienie w Ameryce konstytucyjnej monarchii elekcyjnej; był również zwolennikiem korporacjonizmu; z powodu tych przekonań jest zaliczany do grona tzw. konserwatystów pesymistycznych (H. i B. Adamsowie, P.E. More, I. Babbitt, G. Santayana), będących wybitnymi myślicielami, ale zupełnie ignorowanymi nawet przez prawicę republikańską.

23 września 1892 roku urodził się w Halle (Saksonia-Anhalt) abp Lorenz kard. Jaeger; pochodził z prostej rodziny, mieszanej wyznaniowo (ojciec katolik, matka protestantka); od 1907 wychowywali go franciszkanie, którzy umożliwili mu też zdobycie wykształcenia; filozofię i teologię katolicką studiował w Paderborn i Monachium; święcenia kapłańskie przyjął w 1922; z archidiecezją Paderborn związany niemal całe życie, jako duszpasterz i pedagog; podczas II wojny światowej początkowo kapelan wojskowy; 10 sierpnia 1941 mianowany arcybiskupem Paderborn; w listach pasterskich wzywał katolików do walki zarówno ze „zezwierzęconym komunizmem”, jak i z liberalizmem; monarchista, głosił, że reguły demokracji zniekształcają myślenie o przywództwie, które musi być inspirowane prawem wiecznym; w latach 50. był kuratorem konserwatywno-chrześcijańskiej Akademii Zachodniej (Abendländische Akademie), współpracując również z konserwatywnymi protestantami, jak pastor Wilhelm Stählin, z którym założył ekumeniczne Koło (Kreis) Jaeger-Stählin; od 1950 był także wielkim księciem niemieckiego Zakonu Rycerzy Grobu Świętego w Jerozolimie; w styczniu 1956 papież Pius XII obdarzył go godnością asystenta tronu papieskiego; 22 lutego 1965 wyniesiony do godności kardynała-prezbitera; we wrześniu 1973 zrezygnował z rządzenia archidiecezją; zmarł w 1975 roku.

24 września 1817 roku urodził się w Navii (Asturia) Ramón María de las Mercedes de Campoamor y Campoosorío, poeta, dramaturg, filozof, publicysta i polityk; był synem zamożnego rolnika ożenionego ze szlachcianką; studiował filozofię, logikę i matematykę w Santiago de Compostella i klasztorze św. Tomasza z Akwinu w Madrycie; rozpoczął również studia medyczne, ale ich nie ukończył, poświęcając się literaturze oraz intensywnym studiom nad klasykami, zwłaszcza łacińskimi; debiutował (1837) w okresie rozkwitu romantyzmu i pod auspicjami romantyka Joségo de Esproncedy (1808-1842), ale już wkrótce zerwał ze stylem romantycznym i od 1842 stał się czołowym reprezentantem realizmu w poezji hiszpańskiej; jako filozof bronił metafizyki (swoje stanowisko nazywał „ideizmem”), zwalczał zaś prądy materialistyczne, pozytywizm i panenteizm; w polityce był monarchistą (izabelickim) i konserwatystą – w latach 40. XIX wieku związał się z Partią Umiarkowaną (Partido Moderado); w 1846 został doradcą królewskim, rok później gubernatorem cywilnym prowincji Castellón, później zaś Alicante; był wybierany dwukrotnie (1850, 1857) do Kongresu Deputowanych, a pod koniec życia był senatorem z prowincji Murcja (1888-1890), León (1891) i Orense (1896); w swojej publicystyce zwalczał demokrację, bronił zaś cenzury „poglądów sprzecznych z doktryną katolicką, błędnych lub prowadzących do błędu, przewrotnych, niemoralnych i obelżywych w stosunku do naszej religii i jej świętych instytucji”; w 1862 został członkiem Królewskiej Akademii Hiszpańskiej; zmarł w 1901 roku.

25 września 1617 roku zmarł w Lizbonie, w wieku 69 lat (ur. 5 I 1548), Francisco Suárez SJ, zwany Doctor Eximius et Pius [„Doktor Znamienity i Pobożny”], filozof, teolog i prawnik – jusnaturalista, jeden z największych przedstawicieli „drugiej scholastyki” (szkoła z Salamanki) oraz kontrreformacji; Andaluzyjczyk z rodziny szlacheckiej, pochodził z Grenady; do Towarzystwa Jezusowego wstąpił, mając 16 lat; początkowo był uważany przez nauczycieli za umysłowo ociężałego i religijnie obojętnego; na uniwersytecie w Salamance ukończył kolejno prawo, filozofię i teologię; w latach 1571-1580 nauczał w kolegiach w Segowii i Valladolid, następnie – na wezwanie generała zakonu – udał się do Rzymu, gdzie objął katedrę teologii w Collegium Romanum (i nawiązał znajomość z późniejszym kardynałem i Doktorem Kościoła, św. Robertem Bellarminem); po pięciu latach, ze względów zdrowotnych, powrócił do Hiszpanii, gdzie wykładał najpierw w Alcalá de Henares, a od 1593 w Salamance; od 1597 do 1615 wykładał w Koimbrze, gdzie powstały jego najwybitniejsze dzieła; znał nie tylko wszystkie trzy języki klasyczne, ale również arabski; był największym filozofem swojej epoki, znany był także z surowego trybu życia i świątobliwości. Przedmiot metafizyki definiował jako „byt jako byt” (ens inquantum ens), czyli o ile jest on realny; musi on spełniać warunek adekwatności, tzn. obejmować swoim zakresem Boga i substancje niematerialne, a także realne przypadłości, acz nie byty myślne (entia rationis); dokonał atoli rozróżnienia dwu sensów bytu: nominalnego i imiesłowowego: bytem w znaczeniu nominalnym (ens ut nomen) jest „to, co oznacza formalnie istotę rzeczy, która posiada istnienie lub posiadać może”, natomiast w znaczeniu imiesłowowym (ens ut participium) jest „to, co oznacza akt bytowy jako zachodzący, tożsamy z czymś aktualnie istniejącym”; byt w znaczeniu drugim to byt „posiadający realny akt bytowy, czyli aktualną realność dającą się odróżnić od stanu możności”; realny jest wszelki byt, który „w jakiś sposób podpada pod obiektywne pojęcie”; obiektywny aspekt sensu bytu to „albo taka rzecz (res), albo takie określenie (ratio), które właściwie i bezpośrednio są poznawane lub reprezentowane przez pojęcie formalne”; prowadziło to do radykalnego esencjalizmu metafizyki jako ontologii i pluralizmu egzystencjalnego, który dopuszcza równe formy istnienia (fundując w przyszłości podstawy Leibnizjańskiej teorii światów możliwych), oraz do reprezentacjonalistycznej formuły poznania, zgodnie z którą „poznać rzecz to w pewien sposób reprezentować ją w umyśle”; szczególne znaczenie w jego systemie ma koncepcja istnienia istotowego, przysługującego istocie z niej samej (de se); istnienia aktualnego (ens in actu) nie można pojąć odrębnie od aktualnej istoty, dlatego pojęcie istnienia nie jest potrzebne do sformułowania pojęcia istoty: istota bytu realnego, jako bytu ukonstytuowanego w akcie, za każdym razem wskazuje na byt aktualny w istnienie (esse actualis essentiae); nie twierdził jednak, iżby w bycie stworzonym istnienie było tym samym co istota – taką naturę ma jedynie byt boski. W teorii prawa usystematyzował podział rodzajów prawa na: boskie prawo wieczne (legibus Divinarum / lex aeternae), naturalne, narodów (oparte na zwyczaju), pozytywne ludzkie (cywilne i kanoniczne) oraz pozytywne boskie (Starego i Nowego Testamentu); jego szczególną zasługą jest rozwinięcie tomistycznej teorii prawa naturalnego (pochodzenia boskiego) jako fundamentu sprawiedliwego prawa pozytywnego, stąd też wszelkie inne przejawy prawa są tylko prawem przez uczestniczenie w prawie boskim; celem prawa jest dobro powszechne, rozumiane jako niewykluczające się dobro społeczeństwa i dobro osoby (jednostki); analogicznie ujmował w prawie narodów (ius gentium) stosunek pomiędzy dobrem wspólnoty ogólnoludzkiej a dobrem każdego pojedynczego państwa jako związku obywateli; pośrednim źródłem władzy politycznej jest Bóg jako twórca społecznej natury człowieka, bezpośrednim zaś ogół społeczeństwa (lud/naród) złożonego z ludzi wolnych, mających prawo ustanowić odpowiadającą im formę ustroju – z tych jednakowoż preferowaną jest monarchia, lecz ograniczona, a nie absolutna; władca posiada naturalną władzę ustawodawczą; rebelia przeciwko złemu władcy jest dopuszczalna, ale tylko w wyjątkowych przypadkach, ale jeśli monarcha, który popadł w tyranię, jest królem prawowitym przez pochodzenie, to „tyranobójstwo” też jest niedopuszczalne; z tych pozycji zaatakował bezwzględnie – na życzenie papieża Pawła V – „błąd sekty anglikańskiej”, personifikowany przez absolutystyczną teorię „boskiego prawa królów” króla Anglii i Szkocji Jakuba I/VI Stuarta (domagającego się w odwecie od króla Hiszpanii Filipa III zakazania rozpowszechniania dzieła Suareza w swoich dominiach oraz napiętnowania autora jako wroga majestatu królów); bezpośrednio od Boga pochodzi wyłącznie władza papieska, której z tego tytułu przysługuje moralne zwierzchnictwo nad piastunami władzy politycznej; w wypadku władców boskie pochodzenie ma suwerenność, ale nie suweren; dziedziczny król przekazuje prawo do rządzenia swojemu synowi/następcy, ale suwerenność niezbędną do wykonywania rządzenia przekazuje mu jej pierwotny dzierżyciel, czyli lud/naród; tę antydespotyczną teorię, kontynuowaną przez jezuitów XVIII-wiecznych, wyciszyli zwolennicy despotismo ilustrado (Karol III), w pewnej mierze podjęli ją natomiast w XIX wieku karliści, dokonując rozróżnienia pomiędzy legitimidad de origen a legitimidad de ejercicio, acz bez założenia o pierwotnej suwerenności całej wspólnoty.

28 września 1917 roku zmarł w pobliżu Nieuwpoort (Flandria, Belgia), w wieku 34 lat (ur. 16 IX 1883), Thomas Ernest Hulme, poeta, tłumacz, krytyk literacki i filozof; pochodził ze środkowo-zachodniej Anglii; studiował w St John’s College na uniwersytecie w Cambridge, lecz został usunięty z uczelni za udział w bójce o dziewczynę ze szkoły Roedean; wykształcenie uzupełniał samodzielnie; w 1906 wyjechał do Kanady, a w 1907 do Belgii, gdzie uczył języka angielskiego; był współzałożycielem Poets’ Club, lecz w 1909 wystąpił zeń i założył Secession Club, w którym głosił swoją nowatorską koncepcję obrazu poetyckiego; tam zetknął się z Ezrą Poundem (1885-1972), z którym wspólnie wypracowali następnie program imagizmu (imaginizm) – kierunku opierającego się na metaforycznym obrazie poetyckim, znamionującym się jasnością i dokładnością detalu; samookreśleniem grupy imagistów (dzielonym z T.S. Eliotem) był również klasycyzm, idący w parze z niechęcią do romantyzmu; antyromantyzm przyswoił sobie od związanego z Action Française krytyka literackiego Pierre’a Laserre’a (1867-1930); podobnie jak maurrasiści, romantyzm utożsamiał z sentymentalizmem J.-J. Rousseau i jego wiarą w naturalną dobroć człowieka, stąd też romantyzm jest „upadłą religią”, która uczy wierzyć, że „człowiek jest bogiem, że niebo można zbudować na ziemi”; romantyzm pojmuje człowieka jako „źródło, zbiornicę pełną nieograniczonych możliwości”, natomiast klasycyzm twierdzi, że człowiek z istoty swojej jest ograniczony, ale „trzymany w ryzach – jak ocembrowana studnia – przez porządek i tradycję, może zachować się przyzwoicie”; „klasyczny” w tym sensie jest również dogmat o grzechu pierworodnym; Hulme propagował też w Anglii filozofię Henri’ego Bergsona (1859-1941), biorąc od niego przede wszystkim przekonanie, że doświadczenie człowieka jest względne, ale wartości religijne i etyczne są bezwzględne; przetłumaczył również Refleksje o przemocy Georgesa Sorela (1847-1922); w 1913 przebywał w Berlinie, lecz po wybuchu wojny światowej wstąpił do wojska i pod koniec 1914 znalazł się na froncie francuskim jako artylerzysta; ranny wiosną 1916, został odesłany na kurację do Anglii, lecz po wyleczeniu powrócił na front, gdzie – już jako porucznik – zginął trafiony przez duży pocisk, który rozerwał jego ciało na strzępy; większość jego dzieł ukazała się pośmiertnie.