Królowie i przywódcy karlistowscy (Reyes y jefes carlistas)

Jacek Bartyzel

29 września 1833 roku zmarł, nie pozostawiając męskiego potomka, król Hiszpanii FERDYNAND VII (Don¹ Fernando² de Borbón y Borbón-Parma, 1784–1833). W świetle tzw. semisalickiego prawa sukcesyjnego, obowiązującego w królestwach hiszpańskich od 1713 roku³, prawowitym sukcesorem był jego młodszy brat Karol, szósty syn KAROLA IV (D. Carlos⁴ de Borbón y Sajonia, 1748–1819) i drugi, który przeżył dzieciństwo. Jednakowoż Ferdynand VII, pragnąc zapewnić panowanie swojej starszej córce z czwartego małżeństwa, Doñi⁵ Izabeli (Dª María Isabel de Borbón y Borbón-Dos Sicilias, 1830–1904), 29 marca 1830 roku ogłosił tzw. Sankcję Pragmatyczną (Pragmática Sanción), uchylającą na jej korzyść zasadę pierwszeństwa wszystkich książąt płci męskiej w rodzinie królewskiej, zarówno w linii głównej, jak i w liniach kolateralnych, przed córkami aktualnie panującego władcy. Król nie poddał tej decyzji pod egzamin Kortezów, co było warunkiem koniecznym ważności zmiany prawa sukcesyjnego jako prawa fundamentalnego. Sankcja Pragmatyczna była więc arbitralnym i bezprawnym aktem despotyzmu monarszego.

Pokrzywdzony następca tronu otrzymał w marcu 1833 roku nakaz opuszczenia Hiszpanii wraz z rodziną, wskutek czego miesiąc później (29 kwietnia) wydał z Portugalii protest przeciwko wyzuciu go z praw. Kiedy doszła doń wiadomość o śmierci brata, 1 października 1833 roku wydał z Abrantes manifest, w którym rewindykował swoje prawa do tronu jako KAROL V. W ten sposób zaczęła się – równoległa do panowania w Madrycie uzurpatorskiej linii⁶ królów de facto («Izabela II», 1833–1868; syn tejże «Alfons XII», 1874–1885; syn tegoż «Alfons XIII», 1886–1931) – prawowita sukcesja królów de iure, przebywających zasadniczo na wygnaniu, wyjąwszy epizody pierwszej (1833–1840) i trzeciej (1872–1876) wojny karlistowskiej, kiedy prawowici królowie (Karol V, a następnie Karol VII) wykonywali urząd monarszy na obszarze (część Nawarry, Kraju Basków i Katalonii) przez nich i siły zbrojne karlistów kontrolowanym przez większość czasu tych wojen.

Część I

Królowie karlistowscy

Dynastia burbońska

Po bezżennym i bezdzietnym Jakubie III oraz po bezpotomnym zgonie Alfonsa Karola I karlistowska odnoga młodszej („hiszpańskiej”) linii dynastii burbońskiej wygasła. Z tą chwilą sprawa sukcesji stała się prawnie i politycznie niejasna oraz zaczęła dzielić karlistów hiszpańskich na zwolenników różnych opcji. Z punktu widzenia formalnej „prawowitości pochodzenia” (legitimidad de origen) pierwszeństwo w dziedziczeniu miała linia wywodząca się od najmłodszego syna Karola – Franciszka z Paoli (D. Francisco de Paula²⁵ de Borbón y Borbón-Parma, 1794–1865), którego syn, Franciszek z Asyżu (D. Francisco de Asís²⁶ de Borbón y Borbón-Dos Sicilias, 1822–1902), poślubił «Izabelę II» i był przy niej rey consorte (królem-małżonkiem). Aktualnym (w 1936 roku) szefem tej linii był wnuk «Izabeli II», «Alfons XIII» (D. Alfonso²⁷ de Borbón y Habsburgo-Lorena, 1886–1941). Jednakowoż linia ta utraciła, w świetle praw fundamentalnych, prawo do panowania wskutek uzurpacji, a także prawowitość wykonywania (legitimidad de ejercicio) wskutek akceptacji sprzecznych z tradycją monarchii hiszpańskiej zasad liberalnych. Następna w porządku starszeństwa była – panująca faktycznie do 1861 roku w Królestwie Obojga Sycylii – linia Burbonów Sycylijskich (Dos Sicilias), lecz jej członkowie uznali w latach 80. XIX wieku uzurpację linii alfonsjańskiej i przyjęli od niej tytuły infantów Hiszpanii, co wykluczyło ich z sukcesji prawowitej. Kolejna była linia Burbonów Parmeńskich, wywodząca się od trzeciego syna Filipa V Hiszpańskiego z jego drugiego małżeństwa – Filipa I Parmeńskiego (1720–1765), której ostatnim faktycznie panującym (do 1859 roku) księciem Parmy był Robert I Parmeński (1848–1907), dochowujący niezmiennie wierności prawowitej dynastii w Hiszpanii. Jednakże dwaj najstarsi synowie Roberta I – Henryk (Enrico, 1873–1939) i Józef (Giuseppe, 1875–1950) – byli niepełnosprawni umysłowo, a trzeci, pełniący funkcję regenta, Eliasz (Elie, 1880–1959), w 1920 roku też uznał Alfonsa XIII i otrzymał odeń tytuł infanta Hiszpanii. Wierności królom karlistowskim dochowywali natomiast synowie Roberta I z jego drugiego małżeństwa: Sykstus (Sisto), Ksawery (Saverio), Feliks (Felice) i Renat (Renato). Jako że książę Sykstus zmarł 14 marca 1934 roku, naturalnym sukcesorem Alfonsa Karola I stawał się książę Franciszek²⁸ Ksawery Burbon-Parma (D. Francisco Javier de Borbón y Braganza).

W obliczu tej sytuacji w łonie karlizmu pojawiły się następujące opcje dynastyczne co do rozwiązania problemu sukcesji, alternatywne dla opcji „parmeńskiej”:

1) opcja „alfonsjańska”, czyli dążenie do rozwiązania stuletniego sporu dynastycznego z linią panującą de facto od 1833 roku. Jej zwolennikami byli ci karliści (jak Víctor Pradera²⁹, 1872–1936), których stosunek do dyscypliny karlistowskiej był zawsze swobodny, ponieważ aspekt legitymistyczny karlizmu traktowali jako drugorzędny wobec tradycjonalizmu i jedności katolickiej, albo (jak hr. de Rodezno) których przywiązanie do królów prawowitych było sentymentem raczej, dziedziczonym po przodkach, aniżeli głębokim przekonaniem, albo wreszcie ci monarchiści (jak José Luis Oriol³⁰, 1877–1972), którzy przed obaleniem monarchii konstytucyjnej w 1931 roku byli alfonsinos, a do Wspólnoty przyłączyli się dopiero po proklamowaniu II Republiki. Uważali oni, że problem nieprawowitości wykonywania z powodu liberalizmu da się rozwiązać deklaracją ze strony «Alfonsa XIII» o odstąpieniu od zasad liberalnych i przyjęciu zasad tradycjonalistycznych. Byli to zarazem ci karliści, którzy po narzuceniu całemu obozowi narodowemu w 1937 roku przez gen. Francisco Franco unifikacji w podporządkowanej mu partido único zdecydowali się wejść do Hiszpańskiej Falangi Tradycjonalistycznej i stali się „kolaboracjonistami” systemu frankistowskiego, godząc się milcząco z tym, że osobę przyszłego króla wybierze dyktator;

2) opcja „juanistyczna”. Z biegiem lat, a definitywnie po śmierci «Alfonsa XIII» (1941), karlistowscy pro-alfonsinos zaczęli skłaniać się ku kandydaturze jego trzeciego syna – hr. Barcelony (D. Juan³¹ de Borbón y Battenberg, conde de Barcelona, 1913–1993). Ten jednak w jeszcze większym stopniu niż ojciec wykazywał ideologiczną i polityczną chwiejność, lawirując pomiędzy liberalizmem a tradycjonalizmem, w czasie II wojny światowej szukając też poparcia Niemiec hitlerowskich, a wobec ich zbliżającej się nieuchronnie klęski wydając (19 III 1945) Manifest Lozański, w którym domagał się przywrócenia monarchii tradycyjnej. W 1946 roku hr. de Rodezno odwiedza w Estoril (Portugalia) D. Juana i uznaje go za króla prawowitego. Z kolei 20 grudnia 1957 roku, przyjmując w Estoril delegację 44 karlistów³², którym przewodzili Luis Arellano (1906–1969) i José María Arauz de Robles (1898–1977), D. Juan, w karlistowskim czerwonym berecie (boina roja), „z całą szczerością” zaprzysiągł (Acto de Estoril) pięć zasad monarchii tradycyjnej i legitymistycznej, sformułowanych w testamencie politycznym Alfonsa Karola I, lecz przysięgi tej nie dotrzymał, dryfując znów ku liberalizmowi i demokracji;

3) opcja „juancarlistowska”. Zawiedzeni nieszczerością hr. Barcelony juanistas/francojuanistas zaczęli zwracać się – podobnie jak najbardziej konserwatywny sektor frankizmu skupiony wokół adm. Luisa Carrero Blanco – ku jego starszemu synowi, Janowi Karolowi (D. Juan Carlos³³ de Borbón y Borbón-Dos Sicilias, ur. 1938), licząc na to, że edukacja pod okiem gen. Franco i tradycjonalistycznych wychowawców ustrzeże go od wpływów i skłonności liberalnych. Oprócz karlistów-kolaboracjonistów w 1975 roku Juana Carlosa poparł także m.in. były (w latach 1955–1968) szef Wspólnoty, José María Valiente. Była to największa pomyłka personalna karlistów i największa realna katastrofa tradycjonalizmu, ponieważ desygnowany na króla przez Franco w 1969 roku i obejmujący panowanie de facto w 1975 roku jako «Jan Karol I» wybraniec juancarlistas okazał się tym, który zdemontował państwo katolickie i przeprowadził Hiszpanię ku partiokratycznej monarchii parlamentarnej i laickiej;

4) opcja „jaimistowska”. W latach 60. niewielka grupa karlistów uznawała za «Jakuba IV» starszego brata hr. Barcelony, drugiego syna³⁴ «Alfonsa XIII», Jakuba Henryka, księcia Segowii (D. Jaime Enrique³⁵ de Borbón y Battenberg, duque de Segovia, 1908–1975), wykluczonego w 1933 roku z dziedziczenia przez ojca z powodu wady fizycznej (głuchoty) oraz zawarcia nierównego małżeństwa (na mocy Sankcji Pragmatycznej KAROLA III z 1776 roku), który przybrał wówczas tytuł księcia Madrytu. Wobec rezygnacji Jakuba Henryka z pretensji do tronu hiszpańskiego³⁶ rozważana była też (także przez gen. Franco, którego wnuczka Carmen Martínez-Bordiú y Franco, II duquesa de Franco, ur. 1951, wyszła za księcia Alfonsa) kandydatura jego syna Alfonsa, księcia Kadyksu³⁷ (D. Alfonso³⁸ de Borbón y Dampierre, duque de Cádiz, 1936–1989);

5) opcja „carloctavistyczna”. Grupa karlistów kastylijskich, wrogich opcji „alfonsjańskiej”, skupionych wokół pisma „El Cruzado Español” – stąd też potocznie nazywanych cruzadistas – której patronowali Lorenzo Sáenz y Fernández Cortina (1863–1939) i weteran III wojny karlistowskiej gen. Juan Pérez Nájera (1845–1938), już na początku lat 30. dokonała quasi-legitymistycznej interpretacji hiszpańskiego prawa semisalickiego, twierdząc, że w istniejącej sytuacji, po spodziewanym rychło wygaśnięciu dynastii karlistowskiej, ma zastosowanie możliwość przekazania tronu kobiecie najbliżej spokrewnionej z ostatnim panującym królem albo przekazania przez nią praw do tronu jej synowi. Personalnie in concreto interpretacja ta faworyzowała córkę Karola VII i siostrę Jakuba III – księżniczkę Blankę Burbońską (Dª Blanca de Borbón y Borbón-Parma, 1868–1949), zamężną z austriackim arcyksięciem i księciem z Domu Toskańskiego, Leopoldem Salwadorem Habsburgiem-Lotaryńskim (niem. Leopold Salvator von Österreich-Toskana, 1863–1931). Zdaniem cruzadistas Dª Blanca mogła przekazać swoje domniemane prawa do tronu hiszpańskiego jednemu ze swoich synów, przy czym ich wybór padł arbitralnie na czwartego z podówczas żyjących³⁹, to jest arcyks. Karola Piusa Habsburga-Lotaryńskiego (D. Carlos Pío⁴⁰ de Habsburgo-Lorena y Borbón, 1909–1953). Jako że Alfons Karol I nie dał sobie narzucić suflowanego mu przez cruzadistas sukcesora i – wobec ich niesubordynacji – wykluczył ich w 1934 roku ze Wspólnoty, oraz pomimo tego, że zarówno sam arcyks. Karol Pius, jak i jego matka zadeklarowali wówczas niewzruszoną wierność i lojalność wobec Don Alfonsa Carlosa, cruzadistas trwali w uporze i utworzyli popierającą kandydaturę arcyksięcia grupę pod nazwą Núcleo de la Lealtad [„Jądro Wierności”], której przewodził redaktor „El Cruzado Español” – Jesús de Cora y Lira (1890–1969). Opcja ta, zwana carloctavismo (od: Karol Ósmy/Carlos Octavo/VIII), niejako „uśpiona” w okresie wojny domowej, kiedy cruzadistas powrócili do Wspólnoty, pojawiła się na nowo i zyskała pewne znaczenie od 29 czerwca 1943 roku, kiedy to Karol Pius – nie bez inspiracji przyjmującego go i szachującego tym karlistów gen. Franco, który pozwolił mu zamieszkać w Barcelonie – ogłosił manifest, w którym ogłosił się prawowitym dziedzicem tronu hiszpańskiego. Jego kandydaturę poparli wówczas czołowi intelektualiści karlistowscy⁴¹, jak (sympatyzujący z nim już od 1937 roku, kiedy walczyli wspólnie na froncie) Jaime del Burgo Torres (1912–2005) czy Jesús Evaristo Casariego Fernández⁴² (1912–1990). Przede wszystkim «Karol VIII» był jedynym pretendentem do korony hiszpańskiej, który w epoce dyktatury frankistowskiej mógł publicznie i otwarcie promować swoją kandydaturę, zarówno w prasie, jak i w ramach tournée po kraju. Na jego ulotkach widniało często hasło: „Franco i Carlos VIII”. W 1952 roku Franco przyjął go też na audiencji oraz pozwolił mu się udekorować ustanowionym przez niego Orderem Św. Karola Boromeusza. Opcja „carloctavistyczna” załamała się jednak, kiedy 24 XII 1953 roku «Karol VIII» niespodziewanie zmarł na krwotok mózgowy. Wprawdzie po jego śmierci jego starszy brat, arcyks. Antoni (1901–1987), następnie od 1961 roku kolejny brat, arcyks. Franz Joseph/Francisco José (1905–1975), i wreszcie syn arcyks. Antoniego – arcyks. Dominic/Domingo (D. Domingo de Habsburgo-Toscana y Hohenzollern, ur. 1937), zgłaszali sporadyczne pretensje do tronu (odpowiednio jako «Karol IX», «Franciszek Józef I» i «Dominik I»), ale faktycznie nie wykazywali żadnej aktywności, toteż i carloctavistas się rychło rozpierzchli. Del Burgo przez pewien czas proponował uznać najstarszą córkę Karola Piusa – arcyksiężniczkę Aleksandrę (ur. 1941) za „tymczasową chorążynę” (abanderada interina) monarchii, która po dojściu do pełnoletniości i zamążpójściu mogłaby przekazać prawa do tronu swojemu hipotetycznemu synowi, ale nie zdołał tym nikogo zainteresować, po czym wycofał się z polityki. Casariego Fernández powrócił do Wspólnoty i wierności Domowi Burbon-Parma (ostatecznie również Sykstusowi Henrykowi). Najdłużej przy braciach «Karola VIII» trwał Cora y Lira, lobbując także na ich rzecz u Franco, z którym się pięciokrotnie spotykał między 1956 a 1966 rokiem;

6) opcja „portugalska”. W podobny co cruzadistas sposób, czyli przez „feministyczną” interpretację prawa semisalickiego, kandydaturę króla z prawa Portugalii Edwarda II Noniusza z dynastii Braganzów (Dom⁴³ Duarte Nuño de Bragança, 1907–1976), jako potomka najstarszej córki Karola IV oraz siostry ostatniego prawowitego króla faktycznie panującego nad Hiszpanią, czyli Ferdynanda VII, infantki Hiszpanii i królowej Portugalii – Karoliny Joachimy Burbońskiej (Dª Carlota Joaquína de Borbón y Borbón, 1775–1830) – lansował przez pewien czas były „jaimistowski” szef Wspólnoty (zob. część II niniejszego opracowania) Luis Hernando de Larramendi. Na początku lat 40. ku tej opcji skłaniał się także młody ówcześnie teoretyk tradycjonalizmu Francisco Elías de Tejada y Spínola⁴⁴ (1917–1978) i powrócił do niej, kiedy przejmujący stery we Wspólnocie syn Ksawerego I – ks. Karol Hugon Burbon-Parma (zob. niżej) – zaczął ją wykolejać w kierunku „socjalizmu samorządowego”. Dodatkowym (politycznym) atutem tego rozwiązania miała być dynastyczno-personalna unia iberyjska Hiszpanii z Portugalią. Tej jednak faktycznie na przeszkodzie stała uchwała portugalskich Kortezów z Lamego (1139 rok), należąca do praw fundamentalnych tego królestwa, iż król Portugalii nie może przyjąć innej niż portugalska korony, więc ewentualne panowanie Dom Duartego w Hiszpanii implikowałoby zrzeczenie się przezeń korony portugalskiej i podział w królewskim Domu Braganzów;

7) opcja „austriacka”. Najdalej idącą (bo wychodzącą poza Dom Burboński) koncepcję sukcesji wypracowała jeszcze w latach 20. – przewidując wygaśnięcie dynastii karlistowskiej – grupa karlistów katalońskich i nawaryjskich, którym przewodził redaktor „El Correo Español” i późniejszy dziejopis karlizmu Melchor Ferrer⁴⁵ (1888–1965). Wychodziła ona z założenia, że w sytuacji, gdy żadna z istniejących linii dynastii burbońskiej albo już nie ma praw do tronu, albo nie chce z nich skorzystać, traci ważność ley filipina z 1713 roku (jak również dotyczące Hiszpanii postanowienia Traktatu Utrechckiego), a prawny stan rzeczy powraca do roku 1700, kiedy to po bezpotomnej śmierci ostatniego Habsburga na tronie hiszpańskim – KAROLA II (1671–1700) – o tron rywalizowały dwa Domy: Burboński i Austriacki (Habsburski). Ówczesne prawo dynastyczne kastylijskie faworyzowało Filipa Andegaweńskiego (który też ostatecznie zasiadł na tronie jako FILIP V), natomiast aragońskie – młodszego brata cesarza rzymsko-niemieckiego Józefa I, arcyks. Karola Habsburga, który wojnę sukcesyjną przegrał. Jednak po dwustu latach, kiedy okazało się, że Burbonowie wierni Tradycji wymarli albo nie chcą podjąć obowiązku rządzenia, inni zaś nie spełniają warunków legitimidad de ejercicio, można zwrócić się ku Domowi Austriackiemu, oferując – zgodnie z zasadami Participación Leopoldina, która w 1700 roku przeznaczała cesarstwo pierworodnemu synowi Leopolda I (1640–1705), Józefowi I (1678–1711), Hiszpanię zaś kadetowi Karolowi (1685–1740) – koronę hiszpańską drugiemu synowi cesarza austriackiego Karola I (1887–1922) i cesarzowej Zyty z d. Burbon-Parma: arcyks. Robertowi Habsburgowi Lotaryńskiemu (niem. Robert von Österreich-Este, hiszp. D. Roberto de Austria-Lorena y Borbón-Parma, 1915–1996), podczas gdy ich pierworodny Otton zachowuje prawa do korony cesarskiej. Kiedy jednak w 1934 roku Dom Parmeński zdecydował się rewindykować swoje prawa, Ferrer porzucił spekulacje co do hipotetycznej „opcji austriackiej” i stał się odtąd już do końca życia najwierniejszym partyzantem Burbonów Parmeńskich.

Problem sukcesji rozwiązał z poszanowaniem zasad legitymizmu (formułując Pięć zasad Legitymizmu Hiszpańskiego), z najwyższą ostrożnością ustanawiając – jako „z łaski Boga prawowity sukcesor w Królestwach, Księstwach, Senioriach i pozostałych tytułach suwerennych w Hiszpaniach (las Españas), Wódz (Caudillo) Wspólnoty Tradycjonalistycznej” – 23 stycznia 1936 roku Regencję (Decreto instituyendo la Regencia) i mianując regentem księcia Ksawerego Burbon-Parma (zob. niżej), „którego ta Regencja nie pozbawia ewentualnego prawa do Korony (esta Regencia no privaria de su derecho eventual a la Corona)”. W liście do D. Javiera z 10 marca 1936 roku Alfons Karol I, powtarzając to zastrzeżenie, wyraził swoje pełne zaufanie do niego oraz nadzieję, że będzie on „wybawicielem (el salvador) Hiszpanii”.

Regencja D. Javiera rozpoczęła się po śmierci Alfonsa Karola I, już w trakcie trwania wojny domowej, 29 września 1936 roku. Swoje obowiązki regenta D. Javier wykonywał, zakładając kwaterę główną w Saint-Jean-de-Luz, tuż przy granicy z Hiszpanią. W 1937 roku dwukrotnie (w maju i w listopadzie) przybył do Hiszpanii, objeżdżając linię frontu na północy oraz w Andaluzji i podnosząc ducha bojowego karlistów, lecz za każdym razem był wydalany na rozkaz Franco. Złożył protest przeciwko dekretowi Franco o unifikacji tradycjonalistów z falangistami w FET y de las JONS, a po zakończeniu wojny domowej przedłożył dyktatorowi podczas spotkania z nim Demonstrację ideałów tradycjonalistycznych z żądaniem natychmiastowego przywrócenia monarchii tradycyjnej wraz z ustanowieniem przejściowej regencji (zapewne wspólnej: jego i Franco), lecz propozycja ta została zignorowana. W czasie II wojny światowej D. Javier utracił możność kontaktu z karlistami w kraju. Najpierw podjął swoje obowiązki (sięgające I wojny światowej) oficera armii belgijskiej, po klęsce Francji w 1940 roku dostał się przejściowo do niewoli niemieckiej, a po zwolnieniu wrócił do należących do niego zamków w Lignières (w strefie okupowanej) i Bostz (w zone libre). Na przełomie 1940/41 pośredniczył w poufnych negocjacjach pomiędzy Szefem Państwa Francuskiego, marsz. Philippe’em Pétainem a Brytyjczykami, lecz później zaangażował się we francuski Ruch Oporu. Aresztowany przez gestapo w lipcu 1944 roku, został skazany na śmierć za „szpiegostwo i terroryzm”, a następnie przewieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau (Franco nie uczynił nic, aby go ratować, mimo że sami Niemcy pytali go, co zrobić z więźniem; interweniował natomiast na jego rzecz, acz bezskutecznie, Pétain). W Dachau D. Javier otarł się o śmierć, przechodząc trepanację czaszki bez znieczulenia. Ewakuowany pod koniec wojny z Dachau do Prax w Tyrolu, został wyzwolony przez żołnierzy amerykańskich 8 maja 1945 roku. W grudniu tego roku, podczas kilkudniowego potajemnego pobytu w Hiszpanii, spotkał się z liderami Wspólnoty i uzgodnił z nimi reorganizację jej podziemnych struktur. Przez kilka lat zajmował postawę wyczekującą, licząc na zmianę nastawienia Franco, lecz zaniepokojony wznowieniem konszachtów dyktatora z hr. Barcelony, wznowił swoją aktywność. Przybył potajemnie do Kraju Basków i 26 czerwca 1950 roku złożył ślubowanie na baskijskie fueros pod dębem w Guernice; podobnego aktu – ślubowania na fueros katalońskie – dokonał w grudniu 1951 w opactwie Montserrat. Podczas XXXV Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego w Barcelonie, 31 maja 1952 roku, w willi karlistowskiego pisarza Antonia Péreza de Olaguera⁴⁶ (1907–1968), został proklamowany przez zgromadzenie karlistów królem KSAWERYM I; jednakowoż dokument przygotowany na tę okoliczność (Acto de Barcelona) nie wspominał o zakończeniu regencji, a jedynie enigmatycznie o „przejęciu władzy królewskiej po ostatnim królu”, co zostanie ogłoszone dopiero „przy najbliższej okazji”. Chociaż złożył nazajutrz wyjaśnienie ministrowi sprawiedliwości, który do niego podszedł, byłemu karliście, przyłączonemu do Falangi Tradycjonalistycznej już w 1937 roku, Antoniowi Iturmendi Bañalesowi (1903–1976), że Akt z Barcelony nie oznacza ogłoszenia się królem, w ciągu kilku godzin D. Javier został ponownie wydalony z Hiszpanii. Mimo pasywnej postawy okazywanej w następnej dekadzie, posługiwania się enigmatycznym tytułem „chorążego” (abanderado) Tradycji, a nawet przyjęcia od 1955 roku kursu na politykę „posybilistyczną” (política posibilista), tj. szukania kompromisu z Franco, ilekroć pojawiał się w Hiszpanii, był z niej natychmiast wydalany, a Franco w jednym z wywiadów (dla falangistowskiego dziennika „Arriba” w 1955 roku) wyraził się o nim lekceważąco jako o „cudzoziemskim księciu” (un príncipe extranjero), obcym ideałom Ruchu (czyli Falangi) i popieranym przez „maleńką grupę integrystów”. Franco zezwolił natomiast na zamieszkanie w Madrycie i utworzenie swojego sekretariatu politycznego starszemu synowi D. Javiera, Karolowi Hugonowi (D. Carlos Hugo⁴⁷ de Borbón-Parma y Borbón-Busset, 1930–2010). Oficjalnie, po wielu naleganiach karlistów, D. Javier tytuł królewski przyjął dopiero 17 stycznia 1965 roku Aktem z Puchheim (Acto de Puchheim). Po raz ostatni i definitywny został wydalony z Hiszpanii wraz z całą rodziną w 1968 roku, kiedy Franco podjął już decyzję (ogłoszoną w 1969) co do mianowania swoim sukcesorem D. Juana Carlosa.

Dynastia Burbon-Parma

Począwszy od 1957 roku, D. Javier stopniowo przelewał aktywność polityczną na swojego pierworodnego syna, który w maju tego roku na tradycyjnym zlocie (aplec) karlistów pod Montejurrą w Nawarze został zaprezentowany jako „książę Asturii” (príncipe de Asturias⁵⁴). Prezentacja ta wywołała konsternację, bo okazało się, że młody książę prawie w ogóle nie mówił po hiszpańsku, niewiele wiedział o historii Hiszpanii, a jeszcze mniej o karlizmie i jego tradycjonalistycznym ideario, nie był więc w ogóle przygotowany do roli ewentualnego króla⁵⁵. Później było już tylko gorzej, ponieważ D. Carlos Hugo, zamiast przykładać się do edukacji tradycjonalistycznej – którą bezskutecznie starał się mu wpoić wyznaczony do tej funkcji przez D. Javiera wybitny filozof Rafael Gambra (zob. niżej) – znalazł się pod ideologicznym wpływem swojej siostry Marii Teresy (Dª María Teresa de Borbón-Parma y Borbón-Busset, 1933-2020), socjalistki podziwiającej rządy Josipa Broz Tito w Jugosławii i Fidela Castro, zwanej przeto „czerwoną księżniczką” (princesa roja), późniejszej profesor socjologii na Uniwersytecie Complutense w Madrycie. W 1962 roku ks. Karol Hugon został przyjęty przez gen. Franco, chociaż możliwe, że Caudillo został wprowadzony w błąd, o jakiego Burbona chodzi. W latach 60. D. Carlos Hugo, tytułujący się już także księciem Madrytu, przy wsparciu trzech sióstr oraz swojej „kamaryli” (Ramon Massó, Pedro José Zabala, José María de Zavala, historyk Josep Carles Clemente, o. Arturo Juncosa SJ) przeprowadzał coraz bardziej radykalną transformację karlizmu w kierunku ultralewicowym („demokracji ludowej”, „socjalizmu samorządowego” i „monarchii socjalistycznej”), a także absorpcji „wolności religijnej” w duchu deklaracji Vaticanum II Dignitatis humanae, wprowadzając też utworzoną przez siebie Partię Karlistowską (Partido Carlista) do antyfrankistowskiej tzw. opozycji demokratycznej, razem z komunistami. Po abdykacji Ksawerego I na jego rzecz⁵⁶ (20 IV 1975) stał się oficjalnie pretendentem jako «Karol Hugon I», lecz zrzekł się pretensji do tronu na „audiencji pojednawczej” 7 marca 1978 roku u «Jana Karola I», a po klęsce wyborczej Partido Carlista w wyborach z 1979 roku zrzekł się jej przewodnictwa i wyjechał do USA, gdzie mieszkał przez prawie 20 lat, wykładając na Uniwersytecie Harvarda w Bostonie. Po powrocie do Europy (1999) zamieszkał w Brukseli, a następnie w Hiszpanii. 28 września 2003 roku we francuskim Arbonne niespodziewanie ponownie reklamował swoje pretensje do tronu, przybierając jednocześnie tytuł incognito hr. de Montemolín, tytuły księcia Madrytu i księcia San Jaime cedując zaś na swoich synów, Karola Ksawerego i Jakuba Bernarda. Zmarł na raka prostaty 18 sierpnia 2010 roku.

Zdradzony i porzucony przez Karola Hugona sztandar tradycjonalistyczny podjął już z chwilą abdykacji ojca młodszy syn Ksawerego I – książę Sykstus Henryk (D. Sixto Enrique), wydając 22 września 1975 roku manifest w formie listu do brata, oskarżający go o zdradę karlistowskiego ideario i informujący o podniesieniu przez siebie tego sztandaru, jako „Chorąży Tradycji” (Abanderado de la Tradición). Wokół księcia Sykstusa Henryka zaczęli gromadzić się „osieroceni” autentyczni karliści, acz on sam sukcesorem swego ojca stał się dopiero z chwilą jego śmierci. Don Sixto Enrique, który całą swoją dalszą działalnością dowiódł swojej wierności Tradycji⁵⁷, nigdy formalnie nie ogłosił się królem, używając jedynie tytułów „Księcia-Regenta” Wspólnoty Tradycjonalistycznej i wspomnianego „Chorążego Tradycji”, ale przynajmniej w świetle legitimidad de ejercicio jest królem prawowitym (el rey legítimo) Henrykiem V i za takiego jest uznawany przez tradycjonalistów.

Świadomy tego, że w formalnym porządku legitimidad de origen (co zapewne powstrzymuje go przed autoproklamacją królem lub zgodą na proklamowanie go przez jego zwolenników) wyprzedzają go jego bratankowie, 18 lipca 2009 roku (w setną rocznicę śmierci Karola VII) Sykstus Henryk wystosował do nich list z wezwaniem, aby zaprzysięgli (ww.) pięć zasad legitymizmu i tradycjonalizmu hiszpańskiego Alfonsa Karola I, a wówczas gotów jest uznać w nich sukcesorów dynastii prawowitej (dinastia legítima) po odbyciu przez nich formacji ideowej pod jego kierunkiem. List ten pozostał jednak bez odpowiedzi od adresatów.

Starszy z synów Karola Hugona – książę Karol Ksawery (D. Carlos Javier⁶³ de Borbón-Parma y Orange-Nassau, ur. 1970) – od 8 kwietnia 2011 roku, kiedy wystosował Przesłanie do Ludu Karlistowskiego (Mensaje al Pueblo Carlista), prezentuje się jako „tytularny dynasta karlizmu (titular dinástico del carlismo)”, względnie „dynastyczny dziedzic prawowitości karlistowskiej (heredero dinástico de la legitimidad carlista)”, który zresztą nie zamierza wszczynać sporu dynastycznego z aktualnie panującym de facto «Filipem VI» (D. Felipe⁶⁴ de Borbón y Grecia, ur. 1968). «Karol Ksawery I» nie eksponuje poglądów socjalistycznych na modłę swego ojca, aczkolwiek komplementuje skrajnie lewicową Partię Karlistowską i zabiega (dotąd bez skutku) o jej poparcie, jest demokratą oraz deklaruje wrogość do „ultraprawicy” i „karlizmu integrystycznego”. Demonstrując swoją „świeckość”, usunął ze swojej tarczy herbowej znak Najświętszego Serca Pana Jezusa. 1 grudnia 2019 roku złożył ślubowanie na fueros Walencji podczas skandalicznej ceremonii w Kaplicy Świętego Kielicha w Katedrze Metropolitalnej, celebrowanej – pomimo zakazu abpa Walencji, Antonia kard. Cañizareza – wspólnie przez kapłanów katolickich i pastorów anglikańskich. Zawarł również (podobnie jak jego młodszy brat) nierówne małżeństwo, co wyklucza ich obu z sukcesji według Sankcji Pragmatycznej Karola III, chyba że panujący król anulowałby tę normę. Uznaje go i popiera jedynie Stowarzyszenie 16 Kwietnia (Asociación 16 de Abril), zarejestrowane 24 grudnia 2013 roku, którego nazwa nawiązuje do kreacji przez Jakuba III Orderu Wygnanej Prawowitości 16 kwietnia 1923 roku. Pierwszym przewodniczącym stowarzyszenia był Luis Gismero Hinojal, a obecnym (od 26 I 2019) jest Antoni Aluja Farré (ur. 1952).

Przyszłość sukcesji karlistowskiej po dobiegającym 80. roku życia, bezżennym i bezdzietnym Sykstusie Henryku jest niepokojąca. Jeśli pominąć mało prawdopodobne nawrócenie Karola Ksawerego lub jego brata, Jakuba Bernarda (D. Jaime Bernardo de Borbón-Parma y Orange-Nassau, ur. 1972), na tradycjonalizm pozostają dwie ewentualności. Pierwsza to przejście sukcesji na kolejną linię Burbonów Parmeńskich, panującą faktycznie w Luksemburgu, której głową jest aktualnie wielki książę Luksemburga od 2000 roku, Henryk (Henri⁶⁵ de Bourbon-Parme, ur. 1955). Jego zaletą jest obrona prawa naturalnego (zawetował uchwaloną przez parlament ustawę dopuszczającą eutanazję, przez co musiał przejściowo zawiesić swoje panowanie). Wątpliwe jednak, aby był zainteresowany przejęciem hipotetycznej sukcesji hiszpańskiej. Druga to zastosowanie możliwej w tej sytuacji sukcesji feminina, przez którą prawa do tronu albo przejęłaby (gdyby jeszcze żyła) najstarsza siostra Sykstusa, księżna Maria Franciszka (ur. 1928), albo przekazałaby je swojemu trzeciemu⁶⁶ i najmłodszemu synowi – księciu Karolowi Henrykowi Lobkowiczowi (Prince Charles-Henri⁶⁷ de Lobkowicz, ur. 1964).

Część II

Przywódcy wspólnoty (comunión) karlistowskiej

Do 1869 roku ruch karlistowski nie miał ani oficjalnej nazwy, ani formalnej struktury. Obrońców prawowitości dynastycznej nazywano potocznie po prostu „karlistami” (carlistas) albo „partią karlistowską” (partido carlista), lub „tradycjonalistami” (tradicionalistas), czasami też⁶⁸ „wspólnotą karlistowską” (comunión carlista) albo „wspólnotą monarchistyczną” (comunión monárquica). Dopiero po przystąpieniu do karlistów ultramontańskiej grupy neocatólicos (Cándido Nocedal, Antonio Aparisi, Gabino Tejado i in.) Karol VII utworzył Wspólnotę Katolicko-Monarchistyczną (Comunión Católico Monárquica), mianując szefem⁶⁹ jej Junty Centralnej dotychczasowego faktycznego lidera karlistów, weterana I wojny karlistowskiej oraz naczelnego dowódcę II wojny karlistowskiej, gen. Ramóna Cabrerę, nadając mu też tytuł I księcia Maestrazgo (duque del Maestrazgo). Cabrera jednak, przebywający od lat na emigracji w Anglii, gdzie ożenił się z protestantką, odmówił w 1870 roku wzięcia udziału w planowanym kolejnym wystąpieniu zbrojnym i został wykluczony ze Wspólnoty, a w 1874 roku zdradził sprawę karlistowską, uznając za króla «Alfonsa XII» i przyjmując od niego tytuły I hr. Morelli (conde de Morella) i I markiza Ter (marqués del Ter).

Wspólnota Katolicko-Monarchistyczna (Comunión Católico Monárquica), 1869–1919

Po trwających kilka lat sporach o taktykę polityczną w łonie Wspólnoty i bezpośrednio po zjeździe w Burgos opozycjonistów zarzucających Karolowi VII skłanianie się ku liberalizmowi i wolności religijnej (po czternastu latach przypomnieli sobie, że podczas wojny nie przywrócił na kontrolowanym przez karlistów obszarze trybunałów Św. Inkwizycji), którzy 31 lipca 1888 roku uchwalili Demonstrację Prasy Tradycjonalistycznej. Bóg, Ojczyzna, Król, od karlizmu odłączyli się integryści pod wodzą Ramóna Nocedala⁷⁵ (1842–1907). Utworzyli oni Partię Integrystyczną (Partido Integrista), która w sierpniu 1889 roku zmieniła oficjalną nazwę na Partia Katolicko-Narodowa (Partido Católico Nacional). Był to największy rozłam w historii wspólnoty oraz trwający prawie pół wieku. Nocedalistas deklarowali, że pomimo zerwania dyscypliny legitymistycznej pozostają monarchistami i zwolennikami monarchii tradycyjnej, ale faktycznie schodzili częstokroć na pozycje „akcydentalizmu” w kwestii formy rządu, akceptując nawet „katolicką republikę”. Stosunki pomiędzy integrystami a karlistami były wręcz wrogie aż do początku XX wieku, kiedy nastąpiło pewne zbliżenie między nimi we wspólnej walce przeciwko antyklerykalnym rządom liberalnego premiera José Canalejasa.

Po „schizmie” integrystów (cisma integrista) Karol VII przeprowadził reorganizację Wspólnoty, powierzając kierowanie nią liderowi „frakcji arystokratycznej”, XVII markizowi de Cerralbo.

Kolejny rozłam, którego głównym sprawcą był najwybitniejszy myśliciel tradycjonalistyczny, zwany „słowem Tradycji”, Juan Vázquez de Mella⁷⁹ (1861–1928), stąd też nazywany „schizmą mellistowską (cisma mellista)”, nastąpił w 1919 roku. Tym razem powodem rozłamu nie był spór ideowy, tylko polityczny, a dotyczył germanofilskiej orientacji Melli i jego zwolenników w czasie I wojny światowej, podczas gdy Jakub III, internowany przez Austriaków, z racji bycia wcześniej oficerem w służbie rosyjskiej, zajmował stanowisko ententofilskie. Skrytykowany za tę germanofilię przez króla po jego uwolnieniu, Vázquez de Mella, uznając to za akt „cezaryzmu”, wystąpił 22 lutego 1919 roku ze Wspólnoty, pociągając za sobą szereg wybitnych osobistości, w tym drugiego głównego teoretyka tradycjonalizmu – Víctora Praderę (1872–1936), z którymi utworzył Partię Katolicko-Tradycjonalistyczną (Partido Católico Tradicionalista). Po pewnym czasie zresztą Vázquez de Mella – niechętny, mimo porzucenia karlistowskiej dyscypliny dynastycznej, uznawaniu «Alfonsa XIII» – utracił kontrolę nad PCT, po czym wycofał się z polityki, a faktyczne kierownictwo przejął nad nią bardziej pragmatyczny Pradera. Ten z kolei, wraz ze swoimi zwolennikami (praderistas), w grudniu 1922 roku przystąpił do – tworzonej na bazie istniejącego od 1909 roku Narodowego Katolickiego Stowarzyszenia Propagandystów (Asociación Católica Nacional de Propagandistas; ACNdP) – Partii Społeczno-Ludowej (Partido Social Popular), a po zamachu stanu (za zgodą «Alfonsa XIII»), dokonanym we wrześniu 1923 roku przez gen. Miguela Prima de Riverę i ustanowieniu przezeń dyktatury, czego konsekwencją było rozwiązanie wszystkich partii, poparł dyktaturę oraz przystąpił do wspierającej ją Unii Patriotycznej (Unión Patriotica), powołanej 4 kwietnia 1925 roku.

Po secesji mellistas i praderistas karlizm znalazł się w najniższym punkcie swojego rozwoju; utracił nie tylko swoich najwybitniejszych myślicieli, ale terytorialnie zagroziło mu trwałe skurczenie się do historycznego „matecznika” Basko-Nawaryjskiego oraz Katalonii, choć i tu miał już konkurencję w postaci separatystycznych nacjonalizmów baskijskiego i katalońskiego. Zreorganizowana przez Don Jaimego Wspólnota (którą potocznie już od jego „wstąpienia na tron” nazywano Partido Jaimista) zaczęła dodawać do swojej nazwy człon Legitimista albo w ogóle ją skracać do Comunión Legitimista, dla podkreślenia wierności dynastycznej tych, którzy w niej pozostali.

Wspólnota Katolicko-Monarchistyczno-Legitymistyczna

(Comunión Católico Monárquico Legitimista), 1919–1932

Upadek najpierw dyktatury (1930) Prima de Rivery, a następnie monarchii liberalnej i proklamowanie II Republiki (14 IV 1931) stały się dla karlizmu nie tylko okazją do odbicia się od dna, ale także powrotu do witalności nieznanej od czasu III wojny karlistowskiej. Kompromitacja monarchistów i konserwatystów alfonsjańskich, niezdolnych do ocalenia władzy «Alfonsa XIII», przyczyniła się do wzrostu prestiżu Wspólnoty, jako jedynej siły konsekwentnie reprezentującej hiszpańską tradycję oraz zdolnej stawić opór naporowi rewolucji, rozpoczynającej natychmiast po ustanowieniu Republiki serię podpaleń i zniszczeń klasztorów i kościołów (quema de conventos), a odgórnie – ustawową laicyzację państwa. Na przełomie lat 1931/32 do Wspólnoty powrócili zarówno integryści z PCN, których przywódcą od śmierci Nocedala (1907) był Bask Juan Olazábal y Ramery⁸³ (1860–1937), jak i „osieroceni” politycznie mellistas i praderistas. Przystępowali do niej także liczni dotychczasowi alfonsinos oraz działacze innych partii prawicowych, jak Partia Agrarna (Partido Agraria) czy Akcja Ludowa (Acción Popular). Zjednoczona po 43 latach Wspólnota zaczęła wówczas używać nazwy Karlistowska Wspólnota Tradycjonalistyczna.

Karlistowska Wspólnota Tradycjonalistyczna

(Comunión Tradicionalista Carlista), 1932–1935

19 lipca 1935 roku Alfons Karol I wydał dekret postanawiający, iż oficjalną nazwą ruchu będzie Wspólnota Tradycjonalistyczna (Comunión Tradicionalista), wyrażająca sens ideowy karlizmu, dopuszczając zarazem dodawanie w potocznym użyciu przydawki Carlista, jako wyrazu wierności i dyscypliny dynastycznej. Praktycznie obu nazw i skrótów (CT i CTC) używano wymiennie. Oprócz sekretariatu generalnego król powołał także: Delegaturę Specjalną Propagandy, Delegaturę Specjalną dla Młodzieży, Delegaturę Prasy, Radę Gospodarczą oraz Radę Kultury Tradycjonalistycznej (Consejo de Cultura Tradicionalista) pod przewodnictwem Pradery.

Kierownictwo Wspólnoty – najpierw (3 V 1934) jako sekretarzowi generalnemu i królewskiemu, a następnie (20 XII 1935) jako szefowi-delegatowi – Alfons Karol I powierzył byłemu integryście, Andaluzyjczykowi Manuelowi Fal Conde. Charyzmatyczny i głęboko religijny, a przy tym obdarzony talentem organizacyjnym i kładący nacisk na budowanie struktur, dbały także o ideową tożsamość i samodzielność karlizmu, Fal okazał się najwybitniejszym przywódcą Wspólnoty, który doprowadził ją do największego rozkwitu liczbowego w historii. Pod jego kierownictwem Wspólnota doszła do liczby 700 tysięcy członków, mając 18 szefostw regionalnych i 48 prowincjonalnych, 1631 rad lokalnych, 540 kół, 230 stowarzyszeń kobiecych (margaritas⁸⁶), 803 sekcje młodzieżowe i dziecięce (pelayos⁸⁷) oraz własną organizację studencką – Agrupación Escolar Tradicionalista (AET), a także 16 dzienników. Co szczególnie ważne, karliści posiadali 80 sekcji lokalnych swojej milicji (requetés), której szefem mianowany został José Luis Zamanillo⁸⁸ (1903–1980). Dobrze wyszkoleni wojskowo requetés mogli w sile ok. 70 000 żołnierzy i 63 batalionów (tercios) odegrać kluczową obok armii regularnej rolę w powodzeniu powstania (Alzamiento Nacional) przeciwko reżimowi Frontu Ludowego, które wybuchło 18 lipca 1936 roku, a które dla karlistów było Krucjatą (Cruzada) w obronie wiary i „IV wojną karlistowską”.

Tego, co nie udało się liberałom w XIX wieku oraz republikanom i rewolucjonistom przed wybuchem wojny domowej – przetrącenia stosu pacierzowego karlizmowi – dokonał Generalissimus Sił Zbrojnych (Generalísimo de los Ejercitos), Wódz Ostatniej Krucjaty (El Caudillo de la Última Cruzada) i Szef Państwa (Jefe del Estado) Francisco Franco y Bahamonde⁸⁹ (1892–1975) jednym posunięciem pióra, wydając 20 kwietnia 1937 roku Dekret o Unifikacji (Decreto de Unificación) wszystkich sił politycznych obozu narodowego (el bando nacional) w ramach monopartii (el partido único) pn. Hiszpańska Falanga Tradycjonalistyczna i Junty Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej (Falange Española Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista; FET y de las JONS). Teoretycznie karliści mieli mieć w FET pozycję uprzywilejowaną na równi z dawną Falangą Hiszpańską (Falange Española), założoną w 1933 roku przez José Antonia Prima de Riverę⁹⁰ (1903–1936), faktycznie jednak oznaczało to inkorporację karlizmu i wszystkich innych sił prawicy do totalitarnej struktury falangizmu i jej „faszystowskiego stylu”. Nadto karliści z dnia na dzień stracili całą swoją infrastrukturę, wcieloną do nowej organizacji pozostającej pod bezpośrednim zwierzchnictwem Franco. Ci karliści, którzy zdecydowali się przystąpić do FET, nazywani odtąd „kolaboracjonistami”, mogli robić indywidualne kariery w systemie frankistowskim, nawet na najwyższych stanowiskach – jak na przykład hr. de Rodezno, który został ministrem sprawiedliwości, czy Esteban Bilbao⁹¹ (1879–1970), kolejny minister sprawiedliwości, a następnie pierwszy i długoletni (1943–1965) przewodniczący Kortezów – ale płacili za to cenę w postaci roztopienia swojej tradycjonalistycznej tożsamości w biurokratycznym konserwatyzmie (conservadurismo burocrático) frankizmu; za radą Fala Conde Don Javier wykluczył ze Wspólnoty wszystkich, którzy przyjęli zaproszenie od Franco do Rady Narodowej FET.

Główny trzon karlizmu „nieprzejednanego” (intransigente), pod kierownictwem Fala Conde, starał się kontynuować samodzielną działalność pod przykrywką legalnych organizacji, a częściowo w podziemiu. Legalnym i jawnym przyczółkiem karlizmu były kombatanckie Bractwo Żołnierzy Ochotników Krzyża (Hermandad de los Caballeros de la Cruz) oraz – mająca zapewnić odnawianie się elity tradycjonalistycznej – prywatna Academia Mella, którą jesienią 1939 roku założył (przy finansowym wsparciu L. Hernanda de Larramendi) ks. Máximo Palomar del Val. Konspirujący bądź urządzający publiczne demonstracje przeciwko dyktaturze (w grudniu 1945 roku w Pampelunie i Walencji) karliści podlegali ostrym represjom, zamykani w więzieniach i obozach koncentracyjnych. Sam Fal Conde, wygnany przez Franco po raz pierwszy jeszcze w czasie wojny domowej, gdy próbował zorganizować Królewską Akademię Wojenną w Saragossie, został w październiku 1939 zamknięty w areszcie domowym w Sewilli, następnie (w 1941) wygnany na cztery miesiące do Ferrieres na Minorce (Baleary), a po powrocie znów przebywał w areszcie domowym aż do sierpnia 1945 roku. W drugiej połowie lat 40. na odbudowywanie struktur Wspólnoty reżim frankistowski zaczął patrzeć już przez palce, tak że w 1947 roku Fal mógł zgromadzić jawnie 48 szefów regionalnych oraz utworzyć Radę Narodową (Consejo Nacional) Wspólnoty.

Równolegle, a nawet wcześniej, bo od lata 1943 roku, nie tylko jawną, ale wręcz ostentacyjną i wspieraną przez funkcjonariuszy frankistowskich, działalność prowadziła zorganizowana przez J. Corę y Lirę „carloctavistyczna”, czyli popierająca arcyks. Karola Piusa Habsburga jako «Karola VIII», Wspólnota Katolicko-Monarchistyczna (Comunión Católico Monárquica) wraz z Młodymi Karlistami (Juventudes Carlistas). Carloctavistas mogli bez przeszkód agitować za swoi kandydatem, organizować spotkania i kongresy, a Franco wielokrotnie przyjmował Corę y Lirę (zapewne to raczej dyktator manipulował i zwodził poprzez niego nadziejami pretendenta carloctavistas). Jednak niespodziewana śmierć pretendenta w 1953 roku i brak faktycznego zainteresowania sprawą sukcesji przejawiany przez jego braci sprawiły, iż carloctavismo zaczął szybko więdnąć i tracić zwolenników.

Po prawie 20 latach kierowania Wspólnotą Fal Conde⁹² ustąpił latem 1955 roku, aby dać szansę polityce posibilista, rezygnującej z postawy nieprzejednania i szukającej porozumienia z Franco, aby uzyskać jego poparcie dla restauracji monarchii z Ksawerym I lub jego synem. Realizację tej strategii Don Javier powierzył José Maríi Valiente – politykowi, który aż do 1935 roku był alfonsino i działaczem Akcji Katolickiej oraz ugrupowań tworzonych pod jej patronatem (Akcja Ludowa, Hiszpańska Konfederacja Autonomicznych Prawic; Confederación Española de Derechas Autónomas). Choć cel zasadniczy posibilismo nie został nigdy osiągnięty (a ostatecznie przekreślony w 1969 roku wyznaczeniem Franco na swojego następcę z tytułem króla Don Juana Carlosa), polityka ta przyniosła pewne poszerzenie możliwości legalnego funkcjonowania karlistów i propagowania doktryny tradycjonalistycznej. Materializacją tej „polityki kulturalnej karlizmu” stały się: w 1958 roku Wydawnictwo Montejurra, w 1960 – Círculos Culturales «Vázquez de Mella» (w liczbie około 60) oraz w 1963 – Centro de Estudios Históricos y Políticos «General Zumalacárregui». Pomysłodawcą i organizatorem zarówno Kół Kulturalnych, jak i Centrum Studiów Historycznych i Politycznych – zarejestrowanych w Delegaturze Krajowej Stowarzyszeń przy Sekretariacie Ogólnym Ruchu Narodowego (Movimiento Nacional) – był Francisco Elías de Tejada, który również odstąpił wówczas od gwałtownej opozycji przeciwko dyktaturze. Korzystając z infrastruktury Instytutu Studiów Politycznych, Centrum zorganizowało dwa międzynarodowe Kongresy Studiów Tradycjonalistycznych. W 1962 roku zostało założone także Bractwo Narodowe Dawnych Kombatantów z Batalionów Requetés (Hermandad Nacional de Antiguos Combatientes de Tercios de Requetés), na którego czele stanął ich „historyczny” przywódca – J.L. Zamanillo.

Otwarcie się Wspólnoty na współpracę z reżimem spowodowało jednak definitywną secesję grupy tzw. sivattistas, nieprzejednanych względem frankizmu ultrakatolickich karlistów katalońskich, których liderem był Mauricio de Sivatte⁹³ (1901–1980). Sivattistas uważali taktykę Księcia-Regenta, a nawet Fala Conde, za zbyt ostrożną i ugodową; domagali się od Don Javiera polityki faktów dokonanych, a przede wszystkim zdecydowanego proklamowania się królem. Dlatego faktycznie już od 1949 roku, kiedy to Fal na żądanie regenta odebrał Sivatte szefostwo Wspólnoty w Katalonii, sivattistas byli już odseparowani od CT, wyjąwszy krótki okres po Akcie z Barcelony, kiedy mieli nadzieję, że Don Javier będzie już konsekwentnie tytułował się królem. Przejście nowego kierownictwa Wspólnoty na pozycje ugodowe oraz rozwiązanie przez Valiente Rady Najwyższej Regionów (Junta Suprema de las Regionas), której Sivatte był współorganizatorem, sprowokowało definitywną secesję sivattistas: podczas zlotu (aplech) w Montserrat 20 kwietnia 1958 roku Sivatte ogłosił utworzenie Regencji Narodowej i Karlistowskiej z Estelli⁹⁴ (Regencia Nacional y Carlista de Estella; RENACE), zachowującej ortodoksję tradycjonalistyczną, twardą opozycyjną postawę wobec frankizmu, ale dynastycznie i personalnie de facto „tronowakantystyczną” („nie mamy króla prawowitego”, napisano w manifeście RENACE). W 1964 roku jednak niewielka grupa tej frakcji karlizmu, której przewodził Carlos Felíu de Travy⁹⁵ (1923–2008), zintegrowała się ponownie z javieristas.

„Przepychanie” Wspólnoty na skrajną lewicę (izquierdización) przez księcia Karola Hugona i jego „kamarylę” rozpoczęło się już w 1962 roku, kiedy szefowi-delegatowi Valiente narzucono nowego sekretarza generalnego w osobie zwolennika zbliżenia do lewicującego, syndykalistycznego skrzydła falangistów – Ramóna Massó⁹⁶ (1928–2017), a z jeszcze większą siłą rok później, gdy została utworzona 12-osobowa Rada Zarządzająca (Junta de Gobierno), do której weszli sami carlohuguistas, a jej sekretarzem generalnym został wręcz już marksizujący ideolog „karlosocjalizmu” José María de Zavala⁹⁷ (1924–1992). Valiente zachował wprawdzie jeszcze tytuł szefa-delegata, ale utracił realną władzę na rzecz Rady Zarządzającej, przez którą mógł być przegłosowany. Po ubezwłasnowolnieniu „starego króla” (el viejo Rey) przez jego starszego syna i trzy córki Don Carlos Hugo i carlohuguistas przeprowadzali systematyczne czystki we Wspólnocie, usuwając tradycjonalistów (albo ci sami ją opuszczali, nie mogąc znieść ideologicznej dewiacji carloleninismo). 6 stycznia 1968 roku Valiente został już formalnie pozbawiony funkcji szefa-delegata, a na jego miejsce nie mianowano nikogo, tylko utworzona została Najwyższa Rada Narodowa, której przewodniczącym został Juan José Palomino, lecz faktyczne kierownictwo sprawował sekretariat generalny.

Wspólnota Tradycjonalistyczna (Comunión Tradicionalista), 1935–1970

Formalna likwidacja Wspólnoty dokonała się na tzw. I Kongresie Ludu Karlistowskiego (El Congreso del Pueblo Carlista), zorganizowanym 6–7 grudnia 1970 roku przez carlohuguistas w przygranicznym francuskim Arbonne. Na miejsce rozwiązanej Wspólnoty została utworzona Partia Karlistowska (Partido Carlista; PC), określająca się jako socjalistyczna, samorządowa i federalistyczna. Sekretarzem generalnym partii, kierującym też Radą Zarządzającą, został wybrany J.Mª de Zavala. Na II Kongresie PC (4 VI 1972) Zavala zachował swoją funkcję, ale D. Carlos Hugo został wybrany przewodniczącym partii. Od 1974 roku PC w Kraju Basków używa nazwy Partido Carlista de Euskadi / Euskal Herriko Karlista Alderia (EKA), a w Katalonii – Partit Carlí de Catalunya; odtąd sekretarz generalny całej partii nazywa się sekretarzem federalnym. Po druzgocącej klęsce PC w wyborach parlamentarnych z marca 1979 roku (jej całkowity wynik to 50513 głosów, czyli 0,28% oddanych głosów) Zavala zrezygnował z funkcji sekretarza federalnego, a zastąpił go „chrześcijański socjalista” Mariano Zufía¹⁰¹ (1920–2005). W listopadzie tegoż roku ks. Karol Hugon zrezygnował z funkcji przewodniczącego partii i wyjechał z kraju. Odtąd Partido Carlista przestała nawet określać się jako monarchistyczna (choćby w postaci „monarchii socjalistycznej”): jej ideologią stanowią wyłącznie globalny socjalizm samorządowy (global socialismo autogestionario) i federalizm wielonarodowy (federalismo plurinacional), w kwestii formy rządu jest zaś „przypadłościowa” (accidentalista). Na VI Kongresie partii (5 V 1983) sekretarzem federalnym został Enrique Cordero¹⁰² (ur. 1953), który w 1986 roku wprowadził PC do zdominowanej przez partię komunistyczną Zjednoczonej Lewicy (Izquierda Unida), lecz to również nie pomogło karlistom zdobyć jakiegokolwiek mandatu, a następny (od lutego 1987) sekretarz federalny – „czerwony książę karlizmu”, grand Hiszpanii Juan Francisco Martín de Aguilera¹⁰³ († 2012) – wyprowadził partię z tej koalicji. Na X Kongresie PC w listopadzie 2000 roku sekretarzem federalnym został historyk Evaristo Olcina¹⁰⁴ (ur. 1938). Obecny sekretarz federalny, Jesús María Aragon¹⁰⁵, został wybrany na XII Kongresie PC, 28 listopada 2009 roku.

Autentyczni karliści, wierni tradycjonalistycznemu ideario, po otrząśnięciu się z szoku wywołanego zdradą D. Carlosa Hugo i jego popleczników zaczęli się organizować, począwszy od 1975 roku, lecz rozmaite dawne podziały nadal dawały znać o sobie, toteż powstało lub kontynuowało wcześniejsze odrębne istnienie kilka środowisk.

Jako pierwsza ukonstytuowała się grupa skupiona wokół Abanderado de la Tradición, Don Sixto Enrique, która 10 lipca 1975 roku wskrzesiła Wspólnotę Tradycjonalistyczną (Comunión Tradicionalista). Jesienią tego roku Don Sixto mianował swojego Szefa-Delegata, a w 1977 roku wokół CT powstało także Zgrupowanie Młodzieży Tradycjonalistycznej (Agrupación de Juventudes Tradicionalista; AJT). W tym samym roku CT została wpisana do rejestru partii politycznych (co wywołało spór w łonie działaczy), a w 1979 roku, wspólnie z Nową Siłą (Fuerza Nueva) – ugrupowaniem frankistów wiernych zasadom Nowego Państwa, pod przewodnictwem Blasa Piñara¹⁰⁶ (1918–2014) – weszła do koalicji wyborczej¹⁰⁷ Unia Narodowa (Unión Nacional), która jednak uzyskała tylko jeden mandat (dla Piñara).

Wspólnota Tradycjonalistyczna (Comunión Tradicionalista), 1975–1986

24 kwietnia 1977 roku, na bazie Centrum Studiów Historycznych i Politycznych „Generał Zumalacárregui”, prof. Francisco Elías de Tejada zainaugurował madrycką Wspólnotę Katolicko-Monarchistyczno-Legitymistyczną (Comunión Católico Monárquico Legitimista). Do jego Tymczasowej Rady Kierowniczej (Junta Directiva Provisional) weszli tradycjonalistyczni intelektualiści (Rafael Gambra, Tomás Barreiro Rodríguez, Vicente Porcar Bigorra, Carlos Ibáñez Quintana, historyk karlizmu Alberto Ruiz de Galarreta, znany jako Manuel Santa Cruz). CCML również uznała ks. Sykstusa Henryka za „chorążego Tradycji”.

W 1978 roku RENACE (sivattistas) przekształciła się w partię Unia Karlistowska (Unión Carlista), do której przyłączyli się także ostatni carloctavistas basko-nawaryjscy. Jej przewodniczącym był Alfonso Triviño de Villalain († 2017).

W dniach 1–4 maja 1986 roku w San Lorenzo de El Escorial k. Madrytu odbył się Kongres Jedności Karlistowskiej (Congreso de Unidad Carlista), który zgromadził działaczy CT, CCML, UC oraz niektórych eksczłonków PC, a także innych stowarzyszeń i instytucji o karlistowskiej tożsamości, jak: Towarzystwo Studiów Tradycjonalistycznych im. Karola VII (Sociedad de Estudios Tradicionalistas Carlos VII), Koło Fal Conde (Círculo Fal Conde), Komisja Nawaryjczyków w Madrycie (Comisión de Navarros en Madrid), Fundación Stella i Fundación Hernando de Larramendi. Efektem tego kongresu było utworzenie Karlistowskiej Wspólnoty Tradycjonalistycznej (Comunión Tradicionalista Carlista; CTC), na której czele stanęła Rada Zarządzająca (Junta de Gobierno) z przewodniczącym i sekretarzem generalnym, wybierana na Kongresie Narodowym (Congreso Nacional). Młodzieżówka CTC nosi nazwę Stowarzyszenie Młodzieży „Krzyż Burgundzki” (Asociación Juvenil Cruz de Borgoña). CTC wydaje szereg periodyków historycznych i formacyjnych, jak „Aportes”, „Ahora”, „Acción Carlista”, katalońskie „Arrels Carlines”, „Carlismo XXI” oraz posiada agencję Ahora Información. Blisko CTC (ale również CT) jest też należące do Luisa Valiente wydawnictwo ACTAS, specjalizujące się w historii karlizmu. CTC prezentuje kandydatów w wyborach samorządowych, parlamentarnych, do Senatu oraz do Parlamentu Europejskiego, ale z negatywnym rezultatem. We współpracy z CT i innymi ugrupowaniami patriotycznymi broni jedności Hiszpanii przed separatyzmami, zwłaszcza katalońskim.

Karlistowska Wspólnota Tradycjonalistyczna (Comunión Tradicionalista Carlista), 1986–

W kwestii dynastycznej CTC, choć określa się jako monarchistyczna i legitymistyczna, przyjęła stanowisko „tronowakantystyczne”, uznając, iż ostatnim królem prawowitym był Alfons Karol I. Nie uznaje więc ani nie popiera żadnego kandydata do korony. 4 listopada 2016 roku jej kierownictwo wydało oświadczenie dystansujące się zarówno do liberała Karola Ksawerego, jak i do tradycjonalisty Sykstusa Henryka, uzasadniając to niejasno rozpoznaniem słów pierwszego, a czynów drugiego. Absurd „legitymistycznego tronowakantyzmu” idzie w parze z lękliwym stanowiskiem CTC wobec modernistycznego kryzysu w Kościele. CTC broni prawa naturalnego, głosi, iż stoi na gruncie nauki społecznej Kościoła, ale „nie zauważa”, że Sobór Watykański II zrezygnował z wymogu katolickości wspólnoty politycznej, co jest także fundamentem karlizmu. Konsekwencją tego „watykanizmu” CTC było wykluczenie z niej w 1996 roku tradycjonalistów katolickich nieukrywających solidarności z abp. Marcelem Lefebvre’em i FSSPX. W praktyce redukuje to CTC do socjologicznego „karlizmu parafialnego” (carlismo parroquial), czyli ludzi przywiązanych do tradycyjnej pobożności, ale ślepo podążających za modernistyczną hierarchią.

Błędy „tronowakantyzmu” i „watykanizmu” w CTC skłoniły ortodoksyjnych tradycjonalistów, reprezentujących najczystszą tradycję karlizmu, do ponownego odrodzenia w 2001 roku Wspólnoty Tradycjonalistycznej i jeszcze mocniejszego skupienia się wokół JKW Sykstusa Henryka, który powołał też wówczas (17 lipca) swój Sekretariat Polityczny.

Wspólnota Tradycjonalistyczna (Comunión Tradicionalista), 2001–

Najważniejsze instytucje naukowe i kulturalne związane z CT to: (1) Fundación Elías de Tejada w Madrycie, wydająca od 1995 roku „Anales de la Fundación Elías de Tejada”, a od 2010 roku poświęcony historii i polityce hispanoamerykańskiej półrocznik „Fuego y Raya”, oraz redagująca trzy serie wydawnicze: Prudentia iuris, Itinerarios i De Regno; (2) Fundación Speiro, wydająca najlepsze tradycjonalistyczno-katolickie czasopismo hiszpańskojęzyczne – dwumiesięcznik „Verbo”; (3) Consejo de Estudios Hispánicos «Felipe II», będąca Hiszpańską Akademią Królewską pod patronatem JKW Henryka V, licząca kilkuset uczonych z kilkudziesięciu krajów i trzech kontynentów. CT posiada biuletyn „La Esperanza”, stronę internetową carlismo.es, blog El Matiner Carlí, agencję informacyjną FARO. W przeciwieństwie do PC i CTC CT nie uprawia „elektoralizmu”, ale w 2010 roku zarejestrowała swoją reprezentację polityczną pn. La Cantidatura Tradicionalista (CTRAD).

¹ Dalej w skrócie „D.”.

² Ochrzczony jako Fernando María Francisco de Paula Domingo Vicente Ferrer Antonio José Joaquín Pascual Diego Juan Nepomuceno Genaro Francisco Javier Rafael Miguel Gabriel Calixto Cayetano Fausto Luis Ramón Gregorio Lorenzo Jerónimo.

³ Nuevo Reglamento sobre la sucesión en estos Reynos („Nowa Regulacja dotycząca sukcesji w tych Królestwach”) Filipa V (D. Felipe de Borbón y Baviera, 1683–1746), zwane także Auto Acordado („Uzgodnionym Rozporządzeniem”), z 10 maja 1713 roku.

⁴ Ochrzczony jako Carlos Antonio Pascual Francisco Javier Juan Nepomuceno José Januario Serafín Diego.

⁵ Dalej w skrócie „Dª”.

⁶ Do czego należy doliczyć jeszcze, zakończone abdykacją, panowanie (1870–1873) wybranego przez Kortezy «Amadeusza I» z włoskiej dynastii sabaudzkiej (di Savoia).

⁷ Ochrzczony jako Carlos María Isidro Benito.

⁸ Tytuł używany podczas pobytu w Wielkiej Brytanii, czerwiec–lipiec 1834.

⁹ Tytuł używany po abdykacji w 1845 roku.

¹⁰ Abdykował na rzecz swojego najstarszego syna Karola Ludwika (Karola VI).

¹¹ Ochrzczony jako Carlos Luis María Fernando.

¹² Od 24 VIII 1883 również król z prawa Francji i Nawarry Jan (Jean) III.

¹³ Ochrzczony jako Juan Carlos María Isidro.

¹⁴ Abdykował na rzecz swojego starszego syna Karola Marii (Karola VII). Abdykacji tej domagali się od niego już kilka lat wcześniej karliści, z jego własną macochą na czele, księżną de Beira (Dª María Teresa de Braganza y Borbón, princesa de Beira, 1793–1874), ze względu na jego skandaliczne postępowanie. Don Juan, liberał i wolnomyśliciel, utracił tym samym tzw. prawowitość wykonywania (legitimidad de ejercicio), nadto zaś uznał prawowitość panowania «Izabeli II», a siebie za jej poddanego.

¹⁵ Od 18 XI 1887 również król z prawa Francji i Nawarry Karol (Charles) XI.

¹⁶ Ochrzczony jako Carlos María de los Dolores Juan Isidro José Francisco Quirino Antonio Miguel Gabriel Rafael.

¹⁷ Tytułu używał jako następca tronu przed 1868 rokiem.

¹⁸ Tytuł wskazujący na uprawnienie do suwerenności i rewindykacji terytorium (el título de señalamiento), przyjęty równocześnie i równolegle z imieniem i numeracją władcy.

¹⁹ Od 18 VII 1909 również król z prawa Francji i Nawarry Jakub (Jacques) I.

²⁰ Ochrzczony jako Jaime Pío Juan Carlos Bienvenido Sansón Pelayo Hermenegildo Recaredo Álvaro Fernando Gonzalo Alfonso María de los Dolores Enrique Luis Roberto Francisco Ramiro José Joaquín Isidro Leandro Miguel Gabriel Rafael Pedro Benito Felipe.

²¹ Tytuł incognito w Hiszpanii.

²² Francuski tytuł feudalny w Domu Kapetyńskim, kilkakrotnie wskrzeszany, przybrany przez Jakuba I wraz z objęciem praw do Korony Francuskiej.

²³ Od 2 X 1931 również król z prawa Francji i Nawarry Karol (Charles) XII.

²⁴ Ochrzczony jako Alfonso Carlos Fernando José Juan Pío.

²⁵ Ochrzczony jako Francisco de Paula Antonio.

²⁶ Ochrzczony jako Francisco de Asís María Fernando.

²⁷ Ochrzczony jako Alfonso León Fernando María Santiago Isidro Pascual Antón.

²⁸ Nie używał pierwszego imienia, więc dalej będzie tu nazywany Ksawerym albo (po hiszpańsku) D. Javier.

²⁹ Właśc. Juan Víctor Pradera y Larumbe.

³⁰ Właśc. José Luis de Oriol y Urigüen.

³¹ Ochrzczony jako Juan Carlos Teresa Silverio Alfonso.

³² Wykluczonych natychmiast po tym akcie ze Wspólnoty.

³³ Ochrzczony jako Juan Alfonso Carlos Víctor María.

³⁴ Pierworodny «Alfonsa XIII», Alfons (D. Alfonso Pío Cristino Eduardo de Borbón y Battenberg, 1907–1938), chory na hemofilię, zmarł jeszcze za życia ojca.

³⁵ Ochrzczony jako Jaime Leopoldo Isabelino Enrique Alejandro Alberto Alfonso Víctor Acacio Pedro Pablo María.

³⁶ Od 1941 roku był on natomiast królem de iure Francji i Nawarry.

³⁷ Od 1975 roku króla de iure Francji i Nawarry Alfonsa II oraz księcia Andegawenii (duc d’Anjou).

³⁸ Ochrzczony jako Alfonso Jaime Marcelino Manuel Víctor María.

³⁹ Pominięcie dwóch starszych braci, czyli Leopolda Marii Alfonsa (ur. 1897) i Franciszka Józefa (ur. 1905) mogło być tłumaczone zawarciem przez nich małżeństw morganatycznych, ale trzeciego, czyli Antoniego (ur. 1901), żonatego z księżniczką rumuńską, nie jest jasne.

⁴⁰ Ochrzczony jako Karl Pius Blanka Leopold Ignaz Raphael Michael Salvator Kyrill Angelus Barbara.

⁴¹ Nie bacząc na to, że arcyks. Karol zawarł w 1938 roku małżeństwo morganatyczne, więc jego dzieci i tak nie miałyby praw do tronu. Jego reputacją zachwiało dopiero ostentacyjne porzucenie go przez żonę i uzyskanie przez nią rozwodu w Nevadzie.

⁴² Właśc. Jesús Evaristo Díaz-Casariego y Fernández-Noriega.

⁴³ Portugalski odpowiednik „Don”.

⁴⁴ Właśc. Francisco Elías de Tejada y Spínola Gómez.

⁴⁵ Właśc. Melchor Ferrer Dalmau.

⁴⁶ Właśc. Antonio María Pérez de Olaguer-Feliú.

⁴⁷ Ochrzczony jako Hugues Marie Sixte Robert Louis Jean Georges Benoît Michel (hiszp. Carlos Hugo María Sixto Roberto Luis Juan Jorge Benedicto Miguel). Imię Karol (Carlos) przybrał dopiero po zaangażowaniu go przez ojca, który nadał mu jednocześnie tytuł księcia San Jaime, w sprawy sukcesji hiszpańskiej.

⁴⁸ Ochrzczony jako Francesco Saverio Carlo Maria (hiszp. Francisco Javier Carlos María).

⁴⁹ Tytuł incognito w Hiszpanii.

⁵⁰ Książę z prawa od 15 XI 1974.

⁵¹ Data Acto de Barcelona.

⁵² Data Acto de Puchheim.

⁵³ Abdykacja na rzecz Karola Hugona.

⁵⁴ Tradycyjny tytuł następcy tronu w Kastylii, a następnie w całej Hiszpanii.

⁵⁵ Trzeba zważyć, że w chwili jego urodzin Dom Parmeński jeszcze nie rewindykował swoich praw do korony hiszpańskiej, a nadanie mu jako pierwszego imienia Hugon (Hugues), będącego czytelnym nawiązaniem do założyciela dynastii kapetyńskiej, Hugona Kapeta, świadczyło o pozycjonowaniu go jako księcia francuskiego; mimo to zupełny brak jego formacji karlistowskiej był poważnym zaniedbaniem ze strony jego ojca.

⁵⁶ Istnieją sprzeczne świadectwa i opinie w kwestii tego, czy sędziwy i schorowany Ksawery I, nadto po poważnym wypadku samochodowym w 1972, w którego następstwie stał się inwalidą, aprobował progresistowską rewolucję swojego syna, czy też był poddawany przez niego i trzy córki: Marię Teresę, Cecylię Marię (ur. 1935) i Marię Śnieżną (ur. 1937) psychicznej i fizycznej presji w celu wymuszenia korzystnych dla Karola Hugona decyzji, łącznie z abdykacją, o czym świadczą jego dokumenty i oświadczenia wydawane w chwilach, kiedy był uwalniany spod ich kontroli, aż po ostatni jego manifest z 4 III 1977, w którym potępił „marksizm i separatyzm” starszego syna; tę drugą wersję potwierdzają żona Ksawerego I, Maria Magdalena (Marie-Madeleine de Bourbon-Busset, hiszp. Dª María Magdalena de Borbón-Busset y Kerret de Quillien, 1898–1984), oraz jego najstarsza córka – Maria Franciszka (Dª María Francisca de Borbón-Parma y Borbón-Busset, ur. 1928).

⁵⁷ Również Tradycji katolickiej sensu proprio; jest jedynym księciem chrześcijańskim, który uczestniczył w ceremonii konsekracji biskupich przez abp. Marcela Lefebvre’a w Ecône, 30 czerwca 1988 roku.

⁵⁸ Ochrzczony jako Sixte-Henri Hugues François Xavier (hiszp. Sixto Enrique Hugo Francisco Javier).

⁵⁹ Tytuł nadany mu przez ojca, Ksawerego I, 30 V 1952.

⁶⁰ Tytuł nadany mu przez ojca, Ksawerego I, 4 XI 1963.

⁶¹ Tytuł incognito.

⁶² Jako członek Domu Książęcego Parmy i Piacenzy.

⁶³ Ochrzczony jako Carlos Javier Bernardo Sixto María.

⁶⁴ Ochrzczony jako Felipe Juan Pablo Alfonso de Todos los Santos.

⁶⁵ Ochrzczony jako Henri Albért Gabriel Félix Marie Guillaume.

⁶⁶ Dwóch starszych już nie żyje.

⁶⁷ Ochrzczony jako Charles-Henri Hugues Xavier Benoît Michel Edouard Joseph Balthasar.

⁶⁸ Te terminy spopularyzował redaktor flagowego periodyku karlistowskiego „La Esperanza” Pedro de la Hoz y de la Torre (1800–1865).

⁶⁹ Tytulatura przywódców była zmienna: wyrazem najwyższego zaufania oraz powierzenia danej osobie jednoosobowego kierownictwa był tytuł Szefa-Delegata (Jefe Delegado).

⁷⁰ Właśc. Ramón María Cabrera y Griño.

⁷¹ Właśc. Francisco Javier Fernández de Henestrosa y Santisteban, VIII marqués de Villadarias, V marqués de la Vera.

⁷² Właśc. Cándido Manuel Patricio Nocedal y Rodríguez de la Flor.

⁷³ Wraz z wybuchem wojny kierownictwo cywilne Wspólnoty zostało zastąpione przez Radę Wojenną pod osobistym dowództwem króla.

⁷⁴ Właśc. Francisco de Borja Navarro Villoslada y Navarro Villoslada.

⁷⁵ Właśc. Ramón María Nocedal y Romea. Syn Cándida.

⁷⁶ Właśc. Enrique de Aguilera y Gamboa, XVII marqués de Cerralbo, X conde de Alcudia con grandeza de España, marqués de Almarza, marqués de Campofuerte, conde de Foncalada, conde de Villalobos, conde de Sacro Imperio Romano.

⁷⁷ Właśc. Bartolomé Feliú Pérez.

⁷⁸ Po rezygnacji markiza de Cerralbo z powodów zdrowotnych wiosną 1918 roku funkcję p.o. przewodniczącego Rady Narodowej pełnił gen. Romualdo Cesáreo Sanz y Escartín (1844–1923).

⁷⁹ Właśc. Juan Antonio María Casto Francisco de Sales Vázquez de Mella y Fanjul. Od Karola VII otrzymał tytuł hr. (conde) de Monterroso.

⁸⁰ Właśc. Pascual Comín y Moya.

⁸¹ Właśc. Luis Hernando de Larramendi y Ruiz.

⁸² Właśc. José María de Selva Mergelina y Mergelina Llorens, V marqués de Villores.

⁸³ Właśc. Juan José León Félix Ramón Olazábal Ramery.

⁸⁴ Właśc. Tomás Domínguez Arévalo, XII marquéz de San Martín, VII conde de Rodezno, V conde de Valdellano, grande de España.

⁸⁵ Właśc. Manuel Lorenzo José Fal Conde.

⁸⁶ Od imienia Małgorzaty Parmeńskiej, pierwszej żony Karola VII.

⁸⁷ Od imienia Pelayo (Pelagiusza), wizygockiego wodza, który zadał okupującym Hiszpanię Maurom pierwszą klęskę pod Covadongą, zapoczątkowując tym rekonkwistę, i został pierwszym królem Asturii.

⁸⁸ Właśc. José Luis Zamanillo y González-Camino.

⁸⁹ Właśc. Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde Salgado Pardo de Andrade.

⁹⁰ Właśc. José Antonio Primo de Rivera y Sáenz de Heredia, III marqués de Estella con grandeza de España, pośm. (1948) I duque de Primo de Rivera.

⁹¹ Właśc. Esteban Martín Higinio de Bilbao Eguía, od 1961 roku I marqués de Bilbao Eguía.

⁹² W 1967 roku otrzymał od Ksawerego I tytuł księcia Quintillo (duque de Quintillo) i godność granda Hiszpanii.

⁹³ Właśc. Mauricio Sivatte y de Bobadilla (katal. Maurici de Sivatte i de Bobadilla), II marqués de Vallbona.

⁹⁴ Nawiązanie symboliczne do Estelli w Nawarze, będącej siedzibą rządu Karola VII podczas III wojny karlistowskiej.

⁹⁵ Katal. Carles Feliu de Travy.

⁹⁶ Właśc. Ramón Massó Tarruella.

⁹⁷ Właśc. José María de Zavala y Castiella.

⁹⁸ Właśc. José María Valiente Soriano.

⁹⁹ Właśc. Juan José Palomino Jiménez.

¹⁰⁰ Od 7 XII 1970 w stanie likwidowania Wspólnoty i jej przekształcania w Partię Karlistowską.

¹⁰¹ Właśc. Mariano Zufía Urrizalqui.

¹⁰² Właśc. Enrique Cordero de Ciria.

¹⁰³ Właśc. Juan Francisco de Asís Martín de Aguilera y Arenales, conde de la Oliva de Gaytán, grande de España.

¹⁰⁴ Właśc. Evaristo Olcina Jiménez.

¹⁰⁵ Właśc. Jesús María Aragon Samanes.

¹⁰⁶ Właśc. Blas Piñar López.

¹⁰⁷ Prócz CT i AJT oraz FN w koalicję weszły: odnowiona w 1976 roku FET y de las JONS, Círculos Doctrinales José Antonio [Primo de Rivera] oraz Narodowa Konfederacja Bractw i Stowarzyszeń Ekskombatanckich (Confederación Nacional de Excombatientes; CNE).

¹⁰⁸ Właśc. Juan Sáenz-Díez García.

¹⁰⁹ Właśc. Miguel Ángel Garisoain Fernández.

¹¹⁰ Trzeci syn Manuela Fal Conde.

¹¹¹ Właśc. Francisco Javier Garisoain Otero. Syn Miguela Garisoaina.

¹¹² Właśc. Rafael Gambra Ciudad.

¹¹³ Właśc. Miguel Ayuso Torres.

¹¹⁴ Właśc. José Miguel Gambra Gutiérrez. Starszy syn Rafaela Gambry.