Juan Berchmans Vallet de Goytisolo R.I.P. (21 II 1917 - † 25 VI 2011)

Jacek Bartyzel

W sobotę 25 czerwca nad ranem zmarł w swoim madryckim mieszkaniu, w wieku 94 lat, wybitny hiszpański filozof prawa i polityki, prezes honorowy Królewskiej Akademii Jurysprudencji i Legislacji, Juan Berchmans Vallet de Goytisolo.

J.B. Vallet de Goytisolo urodził się w Barcelonie jako jedno z ośmiorga dzieci José Maríi Valleta Arnau i Maríi Goytisolo Taltavull. Jego ojciec był Katalończykiem (nazwisko Vallet jest znane już od średniowiecza), matka natomiast była pochodzenia baskijskiego. Ojciec filozofa był pionierem przemysłu samochodowego, jako założyciel przedsiębiorstwa Vallet-Elizalde y Vallet-Fiol, przekształconego później w Elizalde e Hispano-Suiza. Wszystkie dzieci otrzymały głęboką formację katolicką w domu i w Bractwie Szkół Chrześcijańskich.

W 1933 roku Juan Vallet rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Barcelonie. Po wybuchu w 1936 roku powstania narodowego (Alzamiento Nacional), znajdując się w strefie czerwonej, pieszo przeszedł przez Pireneje i przez Andorrę dotarł do Francji, aby następnie dołączyć jako ochotnik do sił powstańczych. Służył w III Dywizji Nawaryjskiej, a następnie w 1. Baterii III Grupy Antyczołgowej, uzyskując, podczas kampanii katalońskiej, stopień podporucznika czasu wojny w piechocie.

Po powrocie do życia cywilnego i dokończeniu (we wrześniu 1939 roku) przerwanych wojną studiów, został w 1942 roku notariuszem (w latach 1963-77 był sekretarzem generalnym, a następnie przewodniczącym Międzynarodowej Unii Notariatu Łacińskiego). Doktorat na Uniwersytecie Madryckim uzyskał w 1965 roku. W latach 1977-92 był sekretarzem generalnym Królewskiej Akademii Jurysprudencji i Legislacji, 1994-99 jej prezesem i od 2000 prezesem honorowym. Do 1994 roku pełnił też funkcję drugiego wiceprzewodniczącego Instytutu Hiszpanii (zrzeszającego osiem Akademii Królewskich). Vallet był również członkiem Królewskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych, członkiem – korespondentem Instytutu Studiów Katalońskich oraz Instytutu Prawa Rolnego we Florencji, członkiem honorowym Królewskiej Akademii Jurysprudencji i Legislacji Katalonii oraz Sewiliańskiej Akademii Jurysprudencji. Od 1994 do 1999 członek Rady Państwa (Consejo de Estado de España), organu konsultacyjnego rządu. Doktor honoris causa Uniwersytetu Autonomicznego w Barcelonie (1985) i Uniwersytetu w Cerverze (2009). Laureat Nagrody Monteskiusza (1986) Akademii Monteskiuszowskiej w Burdeos oraz Nagrody „Życie poświęcone Prawu” (1996) Stowarzyszenia Dawnych Uczniów Wydziału Prawa Uniwersytetu Complutense.

Głównym przedmiotem zainteresowań naukowych Valleta de Goytisolo było prawo naturalne w klasycznej (tomistycznej) postaci; z racji swojej pracy zawodowej zajmował się również cywilistyką. Był współorganizatorem i konferencjonistą Hiszpańskich Dni Prawa Naturalnego. W jego dorobku (500 artykułów specjalistycznych, 24 traktaty z zakresu prawa cywilnego, 9 tomów z zakresu filozofii prawa i 7 tomów z zakresu filozofii polityki) do głównych dzieł – pomijając specjalistyczne prace z cywilistyki – należą: Panorama del derecho civil (1963), Sociedas de masas y derecho (1969), Ideología, praxis y mito de la tecnocracia (1971), Algo sobre temas de hoy (1972), En torno al derecho natural (1973), Estudios sobre garantías reales (1973), Metodología jurídica (1973), Más sobre temas de hoy (1979), Tres ensayos: Cuerpos intermedios. Representación política. Principio de subsidiaridad (1981), Estudios sobre fuentes del derecho y método jurídico (1982), Más en torno de la tecnocracia (1982), Panorama del derecho de sucesiones (1982), Montesquieu leyes, gobiernos y poderes (1986), Reflexiones sobre Cataluña (1989), Qué es el derecho natural (1997), El razonamiento jurídico: la analogía y la equidad (1997).

Vallet de Goytisolo jest przykładem autora, który do refleksji nad filozofią prawa doszedł od strony praktycznej, dzięki swemu wieloletniemu doświadczeniu prawniczemu w notariacie, studiując normy administracyjne, prawo międzynarodowe, także prawo rzymskie (nigdy nie był natomiast wykładowcą akademickim). Studiował też dzieła autorów niemieckich i włoskich, jak Ihering, Hartmann, Carnelutti, Betti i inni, pozytywistów prawniczych, utopie socjalistyczne (marksizm i socjalizm samorządowy), lecz prawdziwymi źródłami jego myśli byli klasycy: Arystoteles, Cyceron, prawnicy rzymscy, św. Tomasz z Akwinu i Giambattista Vico. Współczesnym myślicielem szczególnie mu bliskim był prof. Sorbony Michel Villey, którego inspiracja polegała na wszechstronnym potwierdzeniu jego własnej intuicji, iż fundamentem i konstytutywną istotą prawa jest koncept tego, co sprawiedliwe (res iusta / iustum). To, że res iusta musi być podstawą realistycznej filozofii prawa, Vallet odkrył już w młodości, poznając arystotelesowskie rozróżnienie dìkaion nómoi i dìkaion physei oraz jego analizę w Sumie Teologicznej (I-II, 94, 2; II-II, 57) św. Tomasza. Skoro zatem istnieje i prawo naturalne (ius naturale) i prawo pozytywne (ius positivum), to ius nie jest jakimkolwiek lex, lecz porządkiem (orden) przedpozytywnym i obiektywnym, który polega na relacji ontologicznej. Proces poznawczy polega na odkrywaniu tego porządku, lecz jego oszacowanie w rzeczywistości jurydycznej nie jest ani dedukcyjne (jak sądzą niektórzy neotomiści), ani tylko indukcyjne (jak uważał Villey), lecz osiągane jest w roztropnym osądzie i porównaniu lub konfrontacji konkretnego przypadku z porządkiem naturalnym. Stąd wynika szczególna ważność – na co kładł nacisk Akwinata – aequitas, czyli słuszności (resp. symetryczności, słusznej miary) w ewaluacji owego konkretnego przypadku w jego relacji do zasad prawa naturalnego.

Chociaż zatem fundamentem jurysprudencji Valleta było (klasyczne) prawo naturalne, to z racji swojej profesji musiał poświęcić się przede wszystkim zgłębianiu legislacji pozytywnej. W tej zaś mierze, jako filozofa prawa pasjonowało go szczególnie napięcie pomiędzy metafizyką a historią w porządku prawnym (el ordenamiento jurídico). Prawo naturalne jest bowiem jedno i uniwersalne, porządków pozytywnych jest mnóstwo i zmiennych. Po wtóre, wewnątrz każdego pozytywnego porządku ogólnego istnieje wiele porządków prawnych szczegółowych, organizujących różne sfery życia: statuty regionalne, municypalne, korporacyjne etc. Problemem najbardziej palącym współcześnie jest tendencja do tworzenia porządku państwowego (ordenamiento estatal), który byłby omnipotentny i zagarniający wszystkie te porządki wewnętrzne, co stanowi produkt pozytywistycznej filozofii prawa i totalitaryzmu; w takim wypadku oczywiście odrzucone zostają nie tylko normy prawa naturalnego, ale i obyczaje (costumbres), roztropność jurydyczna i aequitas. Co się tyczy metafizyki, to Vallet podkreślał zawsze, że porządek naturalny będący prawem wszechrzeczy został ustanowiony przez Boga w akcie stworzenia, niemniej nie jest to teza teologiczna, tylko zgłębiona przez rozum, tyle że przyjęta również w nauczaniu eklezjalnym. Tym samym, odkrycie to stanowi dziedzictwo ius comune Europy chrześcijańskiej, jako strażnik prawdziwości prawa (la verdad del derecho). Na odwrót: odrzucenie porządku naturalnego i próba zastąpienia go przez wyimaginowane i nierealistyczne systemy prawne stanowi regres rozumu – „głupotę i ciemnotę” (la estupidez y la obscuridad) mitów wynaturzonego konserwatyzmu albo utopii progresizmu. To błąd racjonalizmu typu kantowskiego albo heglowskiego, zalęknionego „horrorem transcendencji”, który polega na odrzuceniu rzeczywistości ontologicznej. Jeśli chodzi natomiast o wymiar historyczny, to prawo naturalne zakorzenia się w tradycji religijnej, politycznej i kulturalnej danego społeczeństwa – i wówczas historia jest „laboratorium” porządku naturalnego.

W świetle powyższego okazuje się jasne, że wolność indywiduum zawiera się w sociabilidad i jest przez nią ograniczona, nie na tyle jednak, aby społeczność miała prawo tłamsić jednostkę: wolność i uspołecznienie są zasadami kompatybilnymi, a ich równowagę zapewnia właśnie istnienie ciał pośredniczących pomiędzy jednostką a wspólnotą najwyższego rzędu, czyli polityczną. Ciała pośredniczące sprawiają, iż wspólnota ta jest organiczna i hierarchiczna. Przeciwieństwem takiej wspólnoty jest natomiast demokracja, czyli struktura będąca – po zniszczeniu ciał pośredniczących – zatomizowanym kolektywem równych jednostek, w którym istnieje tylko „hierarchia” funkcji technicznych w organizacji. Zdrowe państwo jest natomiast syntezą i ukoronowaniem wewnętrznie autonomicznych społeczności niższego rzędu, które wprawdzie są podporządkowane swojego wierzchołkowi (vértice), ale nie w sposób absolutny. Vallet neguje „logikę nowoczesną”, która uważa, ze jedność musi polegać na unifikacji, optując za „logiką klasyczną”, która preferuje „jedność w wielości”. Z tego powodu odrzuca też nowożytne koncepcje suwerenności: absolutystyczną Bodina i demokratyczną Rousseau, a także – z jednej strony centralistyczne państwo jakobińskie i nacjonalistyczne, drugiej zaś – separatyzm grup narodowościowych czy klas. Wrogami organicznej wspólnoty politycznej (w tym także prawdziwej, organicznej demokracji, jako samorządu wspólnot niższego rzędu) są zatem w oczach Valleta wszystkie nowoczesne ideologie: liberalizm, socjalizm, komunizm, kapitalizm, demokracja nowoczesna, a także technokracja, której zwalczaniu (jej ideologii, praktyki i mitów przez nią wytwarzanych dla samousprawiedliwienia) poświęcił szczególnie dużo miejsca w swoich pracach politycznych.

Na gruncie filozofii polityki, Valleta de Goytisolo pasjonowało szczególnie zagadnienie „socjalizacji” jednostek we wspólnotach wewnętrznych, niższego rzędu (comunidades inferiores) w ramach większej wspólnoty politycznej. Stąd też głównym przedmiotem jego studiów były „ciała pośredniczące” (cuerpos intermedios), których odkrycie jest koniecznym rezultatem studiowania porządku naturalnego, albowiem każda ludzka społeczność rozwija się w porządku od zespołów najmniejszych do coraz większych. W studiach tych Vallet unaoczniał wielość elementów konstytutywnych tych ciał, a mianowicie: teologiczny (z racji uczestnictwa w całym porządku stworzenia), metafizyczny (zapisany w strukturze naturalnej człowieka społecznego), antropologiczny (z racji istnienia człowieka jako bytu nie izolowanego, lecz zrodzonego w rodzinie i egzystującego w różnych społecznościach o różnych zadaniach), teleologiczny (z tej racji, iż cele życia ludzkiego wymagają współpracy między ludźmi, realizującej się w różnych wspólnotach), aksjologiczny (z racji wspólnotowej podstawy wartości), deontologiczny (z powodu konieczności ludzkiego doskonalenia się) i egzystencjalny (dla pełnej realizacji celów życiowych).

Przez wiele lat Vallet de Goytisolo redagował znakomity – założony przez Eugenia Vegasa Latapie jako organ Ciudad Católica – dwumiesięcznik katolicki Verbo oraz był prezesem wydającej go Fundacji Speiro. Jako wykonawca testamentu F. Elíasa de Tejady i wdowy po nim – Gabrielli Pèrcopo założył i zorganizował Fundację ich imienia. Nieugięty tradycjonalista i legitymista, pozostał wierny prawowitemu dziedzicowi tronu Hiszpanii, JKW Sykstusowi Henrykowi Burbońskiemu, zostając też w 2007 roku prezesem Rady Studiów Hiszpańskich im. Filipa II pod jego Wysokim Patronatem.

Najważniejsze z dzieł poświęconych twórczości J. Valleta to licząca 792 strony książka Estanislao Cantero: El concepto del derecho en la doctrina española (1939-1998). La originalidad de Juan Vallet de Goytisolo (Fundación Matritense del Notariado, Madrid 2000).

W małżeństwie z Maríą Teresą Regí Ribas, zawartym w 1945 roku, J. Vallet de Goytisolo miał siedmioro dzieci.

Juan B. Vallet de Goytisolo był ostatnim przedstawicielem tej najznakomitszej generacji hiszpańskich myślicieli tradycjonalistycznych, z której w drodze do Domu Pana wyprzedzili go: Francisco Elías de Tejada († 1978), Vicente Marrero († 2000), Rafael Gambra († 2004), Álvaro d’Ors († 2004) i Francisco Canals († 2009).