Noty do studium o wpływie Maurrasa w Ameryce Hiszpańskiej

José Díaz Nieva, przeł. Jacek Bartyzel

Wprowadzenie

[…]

Wpływ intelektualny ruchu [Action Française] szybko znalazł swoje reperkusje poza granicami Francji. Ankieta przeprowadzona w Belgii pośród studentów i młodzieży katolickiej wykazała, że Charles Maurras był intelektualistą mającym największy wpływ na młodych Belgów. Także w Belgii grupa młodych monarchistów portugalskich, uchodźców ze swojego kraju, założyła pismo L’Alma Portuguesa [„Dusza Portugalska”], kolebkę późniejszego ruchu integralistycznego, kierowanego m.in. przez Antónia Sardinhę. W Hiszpanii, w czasach II Republiki, o ustroju podobnym do tego, który musieli znosić ich galijscy sąsiedzi, zostało założone pismo Acción Española. Jego wpływ przekroczył Ocean Atlantycki i dotarł do Ameryki, nie tylko do francuskiej Kanady, ale także do różnych krajów Ameryki Hiszpańskiej.

W tym duchu, Oliver Compagnon w swojej książce o Maritainie i Ameryce opisuje jak „licznym intelektualistom katolickim młodego pokolenia Action Française wydawała się w latach I wojny światowej, a zwłaszcza po jej zakończeniu, najlepszym rozwiązaniem w walce z ekscesami Republiki laickiej i o przywrócenie chrześcijańskiego porządku społecznego”. Zdaniem powoływanego autora, Maurras i Maritain reprezentowali „dwie strony – pierwszy polityczną, drugi filozoficzną – tej samej restauracji antyliberalnej”. Konkludując, Compagnon potwierdza, że liczne przedsięwzięcia w Hiszpanoameryce „ilustrują więzi zadzierzgnięte przez wielu intelektualistów katolickich pomiędzy koniecznością restauracji katolickiej a afirmacją nacjonalizmu wrogiego demokracji i zmierzającemu ku autorytaryzmowi”¹.

Brazylijski filozof Tristán de Athayde [portug. Tristão de Ataíde, właśc. Alceu de Amoroso Lima, 1893-1983] potwierdza, że Maurras miał taki wpływ, o jakim mówi Compagnon, aczkolwiek zaznacza, że był on mniejszy niż wielu mu to przypisuje². Wydaje się, że Athayde stara się zapomnieć o swojej własnej przeszłości, która mogłaby zakłócić jego nawrócenie na „apostolstwo” demokracji chrześcijańskiej. Wbrew jego twierdzeniu, Maurras odcisnął ważny ślad na wielu intelektualistach argentyńskich, brazylijskich, kolumbijskich, chilijskich, meksykańskich i peruwiańskich.

Jego dzieło i myśl przedostawały się do Ameryki odrębnymi drogami i w różnych momentach historycznych, jak: 1) Wpływ bezpośredni pozytywizmu Maurrasa, przedstawiającego się jako kontynuator Comte’a, służący jako ugruntowanie rządów autorytarnych, jak na przykład Juana Vicentego Gómeza w Wenezueli; 2) Wpływ wywierany przez grupy i intelektualistów prawicy katolickiej percypujących wprost ideologa Action Française, poprzez lekturę ich dzieł i pism, które wydawali, jak na przykład Jackson de Figueiredo w Brazylii czy Jesús Guisa y Azevedo w Meksyku; 3) Wpływ zapośredniczony – też poprzez grupy i intelektualistów prawicy katolickiej, studiujących w latach 30. dzieło Ramira de Maeztu Defensa de la Hispanidad [„Obrona hiszpanizmu”] i jego pismo Acción Española. Widomym przykładem tego jest zespół Estudios Jaime’a Eyzaguirre’a w Chile; 4) Praca wykonana w latach 50. i 60. przez Jeana Ousseta w La Cité Catholique [„Państwo Katolickie”] i w czasopiśmie Verbe [„Słowo”], zastąpionym później przez Permanences [„Trwanie”]³.

Niniejsze przedłożenie będzie traktować zwięźle o niektórych tylko przypadkach, dotyczących dwu pierwszych przejawów tego wpływu.

ARGENTYNA

Na konfigurację doktrynalną nacjonalizmu politycznego w Argentynie bez wątpienia wpłynął nacjonalizm integralny, antyromantyczny, kontrrewolucyjny i antydemokratyczny Charlesa Maurrasa oraz duch rewindykacji tego, co hiszpańskie, w następstwie wymiany kulturalnej pomiędzy Pokoleniem ’98 a hiszpanoamerykańskim modernizmem [Rubéna] Darío⁴ [1867-1916] i [Leopolda] Lugonesa [Argüello, 1874-1938], określanego przez niektórych jako „Maurras Kreolski”⁵, aczkolwiek ów pisarz argentyński nigdy nie potwierdził swojej inspiracji myślą przywódcy Action Française⁶.

Jednym z pierwszych odbiorców myśli maurrasowskiej na ziemi Martína Fierro⁷ był Juan E[miliano]. Carulla [1888-1968] – redaktor tygodnika La Voz Nacional [„Głos Narodowy”], wydawanego od marca do listopada 1925 roku w Buenos Aires, ważnego nie tyle ze względu na znaczenie polityczne, co dlatego, że był on pierwszym nacjonalistycznym periodykiem, który ukazał się w Argentynie.

Manuel Gálvez [1882-1968] wspomina, że

„Carulla i Alfonso de Laferrière⁸ byli jednymi z pierwszych czytających dzieła Maurrasa. […] Nieco później Carulla założył pismo Bandera Argentina, agresywnie nacjonalistyczne. Wiele lat później, pod koniec [II] wojny światowej, Carulla wyparł się nacjonalizmu i został konserwatystą. W końcu objawił się jako «sipaj⁹ », czyli zwolennik Stanów Zjednoczonych”¹⁰.

Kiedy jednak mówi się o wprowadzających Maurrasa do Argentyny, konieczne jest wspomnienie o braciach Irazusta – Julio [1899-1982] i Rodolfo [1897-1977], którzy podróżowali po Europie od 1923 roku i do 1927 przebywali na stałe w Hiszpanii, Włoszech i Francji. Jak opowiada Enrique Zuleta, bracia Irazusta, jako zrazu republikanie i demokraci, spoglądali z nieufnością na europejskie tendencje kontrrewolucyjne, ale z racji swojego rozmiłowania w tradycji klasycznej poznali Charlesa Maurrasa, i mając okazję spotykać sławnego pisarza francuskiego oraz zgłębiać jego idee, przeszli względem nich od zastrzeżeń do podziwu¹¹.

Doniosłości wpływu Maurrasa na ich formację polityczną Julio Irazusta dał wyraz w licznych esejach¹², spośród których możemy przytoczyć następujące ustępy:

„Nieprzebrane jest bogactwo idei przewodnich i uzdrowicielskich oraz przepowiedni spełnionych w krótkim czasie, które Maurras wprowadził do obiegu. Jego dzieło może być rozważane jako rodzaj Sumy politycznej czasów współczesnych. To ogromne dzieło… czyni Maurrasa najznakomitszym publicystą wszystkich czasów i miejsc. Maurras wzniósł się ponad Crocego i Santayanę w dziele przywracania wiecznych prawd polityki”¹³.

W innym miejscu [Irazusta] opisuje jak był podbity przez literaturę polityczną Maurrasa, i to jak w miarę jej wpływania na niego odwracał się już od liberalizmu dzięki lekturze Benedetta Croce i George’a Santayany:

„Entuzjazm dla jego twórczości nie prowadził mnie do naśladowania jego pozycji politycznej w Republice Argentyńskiej […], co było owocem empiryzmu organizacyjnego wyuczonego od Maurrasa, jak również od filozofów starożytności, średniowiecza i najlepszych pośród współczesnych”¹⁴.

Po powrocie do Argentyny bracia Irazusta założyli pismo La Nueva República z Ernestem Palacio jako szefem redakcji, Rodolfem [Irazustą] jako dyrektorem oraz czołowymi intelektualistami nacjonalizmu argentyńskiego: Tomásem [Daríem] Casaresem [1895-1976], Juanem Carullą i Césarem Pico, jako współpracownikami. Dzięki temu wydawnictwu nawiązali łączność z Ramirem de Maeztu, kiedy był on ambasadorem Hiszpanii w Argentynie. Periodyk ten – początkowo dwutygodnik, a później tygodnik – miał duży odzew ze względu na swoje idee antyliberalne, jakkolwiek nie przetrwał dłużej jak do 1931 roku, po upadku [Hipolíta] Yrigoyena¹⁵.

Uwielbienie dla Maurrasa było kontynuowane w późniejszych latach. Ani skazanie Maurrasa jako kolaboracjonisty reżimu nazistowskiego, ani upływ czasu nie uszczuplił grona jego argentyńskich admiratorów. Z okazji jego śmierci w 1952 roku Julio Irazusta wspominał go jako „pierwszego obywatela swojego czasu”, i jeszcze w 1972 roku zorganizowano hołd w dwudziestą rocznicę jego śmierci, w którym uczestniczyła znaczna część starej gwardii nacjonalistycznej: [ks.] Julio Meinvielle [1905-1973], Ignacio B[raulio]. Anzoátegui [1905-1978], Federico Ibarguren, Ernesto Palacio, Matías Sánchez Sorondo czy Fermín Chávez [1924-2006]¹⁶.

Innym znamienitym maurrasistą był Ernesto Palacio (1900-1979), który zbliżył się do tych idei po szybkiej wędrówce od młodzieńczego anarchizmu i literatury, jako że był jednym z animatorów periodyku Martín Fierro, emblematycznego organu awangardyzmu (wespół z Jorge’em Luisem Borgesem, Eduardem Malleą, Leopoldem Marechalem i Francisco Luisem Bernárdezem). Nawrócony na katolicyzm i entuzjasta literatury kontrrewolucyjnej, wypracował nacjonalistyczną teorię polityczną na fundamentach klasycyzmu i autorytaryzmu, połączoną z twardą krytyką liberalizmu demokratycznego i tego, co osądzał jako demagogiczne ekscesy radykalizmu.

BRAZYLIA

Dekada lat 20. XX wieku stanowi kluczowy okres w historii Brazylii. Możliwe że rok 1922 wyobraża moment zwrotny: w lutym tego roku świętowano Tydzień Sztuki Współczesnej, który rozpętuje rewolucję estetyczną; w marcu zostaje założona Brazylijska Partia Komunistyczna; w lipcu rozpoczyna się – rebelią w Forcie Copacabana – pierwszy etap „rewolucji poruczników”; wreszcie, biskup pomocniczy Rio de Janeiro, Dom Sebastião Leme da Silveira Cintra [1882-1942] zachęcił do utworzenia fundacji Centrum Dom Vitala i przeglądu A Ordem [„Ład”], przy współpracy Jacksona de Figueiredo Martinsa [1891-1928] – młodego intelektualisty będącego postacią porównywalną z Portugalczykiem Antóniem Sardinhą.

Jackson de Figueiredo¹⁷, urodzony w 1891 roku w Aracaju – stolicy stanu Sergipe, był jednym z tych intelektualistów, którzy czuli się przyciągani przez materializm i sceptycyzm, ale także przez spirytualizm i panteizm. Pod wpływem Tobiasa Barreto¹⁸ zwrócił się ku gwałtownemu antyklerykalizmowi. Do wojującego katolicyzmu, bliskiego Dom Leme, doprowadziła go natomiast lektura Blaise’a Pascala.

W 1921 roku był już postacią znaną, i jako taki wspierał kandydaturę Artura [da Silvy] Bernardesa¹⁹ [1875-1955], uważanego za kandydata, który reprezentuje porządek i obronę religii, w przeciwieństwie do Nila [Procópia] Peçanhi²⁰ [1867-1924], kandydata łączonego z masonerią i postrzeganego jako rewolucjonista. A rewolucja była postrzegana przez Jacksona de Figueiredo jako zasada wszelkiego zła:

„Rewolucja jest samobójstwem i nie mniej jak pokusą samobójstwa dla narodów. Jest próbą zniszczenia inteligencji oraz niezachwianym przekonaniem o rozwiązaniu wszelkich sprzeczności w życiu współczesnym, nie tylko jednostek, lecz również narodów… Lecz najgorszym złem społecznym była i zawsze będzie Rewolucja, zaburzenie tej normalności, która nie zawiera niczego zgniłego w organizmie społecznym, lecz pełnię życia regulowanego przez prawa rozumu historycznego… Rewolucja zastępuje perswazję, walkę doktrynalną, pokojowe przemiany prawa w środowisku społecznym, i na nowo prowadzi do przewagi cezaryzmu w polityce oraz do najbardziej nieokiełznanego, typowo pogańskiego, indywidualizmu we wszystkich sferach życia społecznego”²¹.

W tym czasie [Figueiredo] wspiera fundację Centro Dom Vital²², organizację pretendującą do zjednoczenia intelektualistów i pisarzy katolickich, oraz współpracuje z przeglądem A Ordem, którego został pierwszym dyrektorem. Pismo to zaliczało do swoich współpracowników różnych myślicieli związanych z Kościołem katolickim, takich jak: Hamilton i José Vicente de Sousa, Alceu de Amoroso Lima, Leonardo van Acker [1896-1986], Gustavo Corção [1896-1978], Jonathas Serrano [1855-1944], Osvaldo Aranha Bandeira de Mello [1908-1980] i inni. A Ordem szybko przeistoczył się w miejsce wymiany [myśli] pomiędzy tymi, którzy działali na rzecz użyźnienia gleby pod dyskusję i poważną krytykę zasad liberalizmu i socjalizmu oraz odnowy nauczania. „Poprzez Centrum i jego organ, A Ordem, Dom Leme i Jackson de Figueiredo starali się pobudzić, zmobilizować i pogłębić wpływ Kościoła na elitę intelektualną kraju”²³.

Jackson de Figueiredo, który przeszedł od Stirnera do Nietzschego i od Nietzschego do Pascala, odnajdując w Kościele oś i główny napęd historii, skoncentrował swoją twórczość na takich tematach, jak obrona katolicyzmu, odnowa moralna, ład, autorytet, nacjonalizm i kontrrewolucja, będąc autorem różnych dzieł, jak: Współczesny nacjonalizm (1921), Potwierdzenia (1921), Reakcja zdrowego rozumu (1922), Pascal i współczesny niepokój (1924), Literatura reakcyjna (1924) i Słup ognia (1925). Niektóre z nich były opublikowane pośmiertnie: Wieczna opowieść (1932) i Korespondencja (1946), która dostarcza obfitej wiedzy o jego stosunkach z Alceu Amoroso.

Właśnie Alceu de Amoroso Lima²⁴, bardziej znany jako Tristão de Ataíde, nawrócony na katolicyzm pod wpływem Figueiredy, którego kontynuował w swoich dziełach, przyswajanych przez większość katolików brazylijskich, chociaż niektórzy z nich związali się z demokracją chrześcijańską. Nie należy bowiem zapominać, że Alceu de Amoroso był jednym z tych, którzy wprowadzili do Ameryki twórczość Jacquesa Maritaina, i którzy dali bodziec inicjatywie uwieńczonej utworzeniem, w 1949 roku, Organizacji Amerykańskiej Demokracji Chrześcijańskiej (ODCA)²⁵.

Mając to na uwadze, José Azevedo Santos [pseud. Cunha Alvarenga] potwierdza, że Jackson de Figueiredo reprezentował „kłopotliwy ciężar dla tych, którzy upuścili swój sztandar w połowie drogi i zamienili Dom Vitala i [Louisa] Veuillota na nieszczęsnego Dom La Cerdę²⁶ i Maritaina”²⁷. I nie jest obojętna wielość cytatów i odniesień w dziele Figueiredy do Juana Donosa Cortésa, Félixa Sardá y Salvany’ego, Josepha de Maistre’a czy Charlesa Maurrasa, jako do tych, których wykorzystuje, aby wskazać, czego musimy nauczyć się broniąc tradycji:

„Obecnie regułą, którą trzeba ustanowić w odniesieniu do samego słowa tradycja jest, jak sądzi również Maurras, to, że ona nie może być nigdy rewolucyjna. Kierownicza reguła tradycjonalistyczna jest tym, co prowadzi nas do naszych przodków, lecz również tym, co prowadzi nas pozytywnie, przyswajając nam ich dziedzictwo. Reguła tradycjonalistyczna wyciąga z niego wszystkie elementy, wyróżniające się tym, że są BARDZIEJ a nie MNIEJ, dla istnienia a nie dla nieobecności, dla zysku i postępu a nie dla zguby i zniszczenia. Z tego punktu widzenia tradycja jest integralna, to znaczy wyklarowana i kompletna, jeżeli dobrze definiujemy powszechne odczucie i etymologię tego określenia”²⁸.

Jest oczywiste, że ta ewolucja od katolicyzmu integrystycznego i nacjonalizmu integralnego, o której napomknęliśmy w związku z Alceu Amoroso, jest jeszcze bardziej skandaliczna w wypadku takich postaci, jak Dom Hélder Câmara²⁹, który po opuszczeniu Brazylijskiej Akcji Integralistycznej³⁰ skończył jako jeden z założycieli i inspiratorów teologii wyzwolenia³¹.

KOLUMBIA

Obecność Maurrasa w Kolumbii ograniczała się do niewielkiej grupy młodzieżowej zwanej „Lampartami”. Nazwa ta była akronimem Legionu Zorganizowanego dla Restauracji Ładu Społecznego (Legión Organizada para la Restauración del Orden Social).

Grupa ta ukonstytuowała się na bazie niewielkiej grupy studentów będących zwolennikami i członkami Partii Konserwatywnej oraz karmiących się lekturą dzieł Maurrasa, Léona Daudeta, Maurice’a Barrèsa, Paula Bourgeta, Hippolyte’a Taine’a, Frédérica Le Playa i Georgesa Goyau. Z tej racji Camilo Barrera Vargas [1902-1932] oznajmiał: „Lamparty chciały przenieść do walk politycznych w Kolumbii wybuchową i fanatyczną agresywność monarchistów francuskich”³². W tym samym duchu, jeden z nich, Silvio Villegas [1902-1972], pisał:

„Dążymy do odnowienia starego programu konserwatywnego, elokwencji politycznej i literatury narodowej… Po raz pierwszy w historii naszej ojczyzny grupa młodych domaga się swojej hierarchii intelektualnej i politycznej, łamiąc obyczaj, podług którego tylko przodownicy chóru starców posiadają upoważnienie do kierowania partią i narodem”.

Odnośnie do wpływu intelektualistów Action Française, autor tych słów przyznaje, że Barrès był „jedną z moich wielkich pasji intelektualnych”, tym niemniej „najsilniejsze wrażenie intelektualne jego młodości” pochodziło od myśli Maurrasa. Pierwszą książką Maurrasa przeczytaną przez Villegasa była Demokracja religijna, której lektura wywołała w nim tak fascynujące wrażenie, że nabył wszystkie dzieła Maurrasa (jak również Daudeta) i zaprenumerował dziennik L’Action Française. Villegasa oczarował zwłaszcza aspekt estetyczny katolicyzmu bronionego przez francuskiego monarchistę oraz jego tezy dotyczące „kultu przeszłości, ziemi i umarłych” – idei, które zaadoptował jako oś główną swojego odnowionego nacjonalizmu. Podziw Villegasa wzbudziła również

„…pewność metody [Maurrasa], logika jego idei, olśniewająca jasność jego stylu. Maurras – stwierdzał – wprowadził do swojej prozy przejrzystą powagę ojczystego pejzażu, kwietnika Magdaleny³³, zabalsamowanej przez tchnienie żyznej równiny, w której przybrane mchem skały zapraszają do porzucenia sił ciemności”³⁴.

Głównymi aktywistami tej grupy, prócz wzmiankowanego już Silvia Villegasa byli: Augusto Ramírez Moreno [1900-1974], Eliseo Arango [1900-1977], José Camacho Carreño [1903-1940] i Joaquín Fidalgo Hermida – ten ostatni praktycznie zapomniany […]³⁵. Są oni sygnatariuszami Manifestu Nacjonalistycznego, opublikowanego w 1924 roku na łamach dziennika El Nuevo Tiempo [„Nowy Czas”]. W dokumencie tym stwierdzono, że nacjonalizm kreolski znajduje swoje uzasadnienie w dwu czynnikach szpecących kraj: walkach regionalnych i penetracji kapitału zagranicznego. Oprócz tego, „Lamparty” zapowiadają wprowadzenie innych tematów do kolumbijskiej debaty politycznej: kwestię społeczną, obronę religii katolickiej, ochronę rodziny. Nadto ustawiają się w opozycji do „indywidualizmu, który rozkłada ducha społecznego […] i do komunizmu niszczącego integralność osoby”³⁶.

Młodzi spotykali się w niewielkim apartamencie w Bogocie, nazwanym „jaskinią”, w którym wyróżniały się: popiersie Rafaela [Wenceslao] Núñeza [Moledo, 1825-1894] (polityka konserwatywnego, kilkakrotnego prezydenta Kolumbii³⁷ i twórcy konstytucji z 1886 roku), ołtarz Dziewicy Maryi i portret poety i polityka konserwatywnego, Guillerma Valencii [Castillo, 1873-1943]³⁸.

Niedługo po wydaniu manifestu grupa „Lampartów” rozpadła się, nie tyle z powodu rozbieżności pomiędzy jej członkami, co dlatego, że Ramírez Moreno, Eliseo Arango i Camacho Carreño wyjechali do Europy dla kontynuacji swoich studiów. Tylko Silvio Villegas kontynuował działalność polityczną współpracując z pismem La Patria; niemniej, w 1929 roku „Lamparty” ponownie się zjednoczyły, aby wesprzeć kandydaturę Guillerma Valencii, przeciwko oficjalnemu stanowisku partii [konserwatywnej], która wspierała [generała] Alfreda Vázqueza Cobo³⁹.

Kilka lat później, w 1936 roku, kiedy funkcję przywódcy Partii Konserwatywnej objął Laureano [Eleuterio] Gómez⁴⁰ [Castro, 1889-1965], co zbiegło się z rozpoczęciem hiszpańskiej wojny domowej, wyłonił się (zwłaszcza w departamencie Caldas) ruch polityczny, którego współtwórcą był Silvio Villegas. Grupa ta była jednak zainspirowana nie tyle ideami Maurrasa, co raczej doktryną Falangi Hiszpańskiej. Ten nowy ruch, o nazwie Akcja Nacjonalistyczno-Ludowa (Acción Nacionalista Popular), był kierowany przez Gilberta Alzate Avendaño [1910-1960] oraz właśnie Silvia Villegasa, który jako jedyny został wybrany deputowanym w wyborach z 1939 roku. Villegas, czując się w Kongresie osamotniony i bezradny, ponownie przyłączył się do starej Partii Konserwatywnej, co niedługo potem uczynił również sam Gilberto Alzate.

MEKSYK

Wpływ Maurrasa w Meksyku dokonywał się poprzez Jesúsa Guisę y Azevedo, znanego lepiej jako „mały Maurras”.

Z okazji setnej rocznicy jego urodzin, deputowany z Partii Akcji Społecznej (wywodzącej się z Narodowego Związku Synarchicznego), José Antonio Calderón Cardoso, oświadczył: „Należy przypomnieć doktora Jesúsa Guisę y Azevedo, znakomitego Meksykanina, będącego niestrudzonym polemistą, który poświęcił swoje życie nauczaniu i przywróceniu wartości oraz racji obywatelskich w życiu publicznym, w autorytarnym rządzeniu i wypełnianiu funkcji służebnych, dla przyczynienia się do moralnej regeneracji kraju”⁴¹.

Guisa y Azevedo⁴², zmarły w wieku 86 lat w stolicy Meksyku, urodził się w 1899 roku, w Salvatierra, w stanie Guanajuato. Swoje pierwsze studia ukończył w seminarium w Morelii, a następnie przeniósł się na uniwersytet w Lowanium, gdzie ukończył studia filozoficzne, uwieńczone tytułem doktorskim w 1923 roku, po czym wrócił do Meksyku, przebywając uprzednio w Hiszpanii przez okres dwóch lat.

Po powrocie do Meksyku, w 1925 roku rozpoczął współpracę z pismem Excélsior, jak również z dziennikiem Universal, który utrzymywał krytyczną linię wobec stanowiska rządu w jego sporze z Kościołem. Z dziennikiem tym, który wspierał na swoich łamach ruch cristeros⁴³ [„Chrystusowców”], współpracowały liczne meksykańskie autorytety, jak Jesús Guisa y Azevedo, José Figueroa, José Elguero i Victoriano Salado Álvarez [1867-1931], którzy – zmuszeni do udania się na wygnanie – przenieśli się do Stanów Zjednoczonych.

W 1934 roku, na zaproszenie rektora Antonia Casy, [Guisa] został profesorem pierwszej Katedry Filozofii Tomistycznej, utworzonej na Wydziale Filozofii i Literatury Autonomicznego Uniwersytetu Narodowego Meksyku, aczkolwiek został z niej usunięty w 1936 roku. W tym samym roku założył Wydawnictwo Polis, a rok później czasopismo Lectura. Revista Crítica de Ideas y Libros [„Lektura. Przegląd krytyczny idei i książek”], o nakładzie 1500 egzemplarzy, którego redaktorem naczelnym został pisarz nikaraguański Pablo Antonio Cuadra [Cardenal, 1912-2002]. Guisa y Azevedo współpracował również stale z przeglądem Novedades [„Nowiny”] i prowadził przez wiele lat księgarnię w pobliżu Zócalo w stolicy Meksyku.

W przeglądzie Lectura Guisa y Azevedo przedrukowywał dzieła Paula Claudela, Hillaire’a Belloca, Charlesa Maurrasa i José’go Maríi Pemána, acz raczej jako osobliwość możemy też wspomnieć zamieszczenie Ody do Najświętszego Sakramentu Federica Garcíi Lorki. Ulubionymi tematami Meksykanina byli „marksiści indiańsko-łacińscy”, jako wrogowie „katolików rzymskich”, oraz [lewicowi] uchodźcy hiszpańscy („Meksyk jest kolonią karną Hiszpanii”⁴⁴ – tak zatytułował jeden z edytoriali).

Z racji swojej rozległej aktywności intelektualnej, w 1956 roku [Guisa] został zaproszony przez José’go Vasconcelosa⁴⁵ [Calderóna, 1882-1959] i [ks.] Ángela Maríę Garibaya⁴⁶ [Kintanę, 1892-1967] do Meksykańskiej Akademii Języka.

W zakresie swojego zaangażowania politycznego Jesús Guisa y Azevedo był [współ]założycielem konserwatywnej Partii Akcji Narodowej [Partido de Acción Nacional] i członkiem jej pierwszej Rady Narodowej, aczkolwiek wkrótce odsunął się od niej, aby wstąpić w szeregi ruchu synarchistycznego. W 1946 roku Partia Siły Ludowej⁴⁷ wysunęła go jako kandydata na deputowanego federalnego z okręgu Salvatierra. […]

Odnośnie do PAN, w 1966 roku [Guisa] pisał: „PAN udawała, że nic nie wie o modnych ideologiach; dawała do zrozumienia, że jest katolicka, ale nigdy nie mówiła o religii po to, aby ją wyznawać i bronić jej; mówiła o postępie materialnym, lecz przemilczała, że ów postęp jest tylko cząstkowy, jeśli nie jednoczy się z postępem duchowym; większość jej członków szczerze pragnęła wolności nauczania, ale Partia trzymała w korcu ten temat; kiedy [belgijski] król Baldwin i królowa Fabiola nawiedzali Bazylikę, deputowani PRI⁴⁸ pozostali na zewnątrz, i PAN również…”⁴⁹.

Pośród jego książek należy wyróżnić pierwszą opublikowaną⁵⁰ – wykład inauguracyjny na Katedrze Filozofii Tomistycznej. Książka ta nosiła tytuł: Lovaina de donde vengo [„Lowanium, skąd przybywam…”, 1937], po której nastąpiły: Doctrina política de la reacción [„Doktryna polityczna reakcji”, 1941]; Hispanidad y germanismo [„Hiszpanizm i germanizm, 1946]; Los católicos y la política [„Katolicy i polityka, 1952]; Estado y ciudadanía [„Państwo i obywatelstwo, 1957]; La palabra humana [„Słowo ludzkie, 1958]; Me lo dijo Vasconcelos [„Powiedział mi Vasconcelos, 1965]; El ciudadano Luis María Martínez [„Obywatel Ludwik Maria Martínez, 1956]; Elogio del vino [„Pochwała wina, 1971]; La Revolución y su Luis Cabrera [„Rewolucja i Ludwik Cabrera, 1973]; Muerte y resurrección de México [„Śmierć i zmartwychwstanie Meksyku, 1978]; Don Quijote y Sancho [„Don Kichot i Sanczo, 1984].

Pomiędzy tym dziełami należy bez wątpienia uwypuklić Doktrynę polityczną reakcji, w której autor opisuje Maurrasa jako

„…niewierzącego, a jednak jednego z najczystszych reprezentantów latynizmu, a jeszcze lepiej mówiąc, Rzymu powszechnego, papieskiego, i tym samym cywilizacji zachodniej. Przeciwko władzy demokratycznej, która rujnuje we Francji całą tradycję jej wielkości, Maurras wskazuje w swojej formule politique d’abord jedyną drogę ocalenia”⁵¹.

Książka ta została dedykowana tym, których autor uważał za swoich autentycznych i prawdziwych mistrzów: „Carolo Mavrras Reipvblicae Facienti in Vniverso Principia; Karolowi Rey Pereyra⁵², największemu z meksykańskich mistrzów”.

Innym intelektualistą meksykańskim, znajdującym się pod wpływem Maurrasa, był polityk i przywódca PAN, Efraín González Luna [1898-1964]. José Bravo Ugarte wspomina jak podczas jego pobytu w domu Gonzáleza Luny często słuchał rozmów o Action Française oraz utrzymuje, że [Partia] Akcji Narodowej była organizacją oczyszczoną z wybryków i dewiacji dogmatycznych przez Efraína Gonzáleza, który nadał jej tę nazwę⁵³.

PERU

Mówiąc o wpływie Charlesa Maurrasa należy odnieść się koniecznie do pokolenia lat ’900, skupionego wokół braci Francisca [1883-1953] i Ventury [1886-1959] García Calderón Rey, José’go de la Riva-Agüero y Osma [1885-1944], Víctora Andrésa Belaúnde [Dieza Canseco, 1883-1966], Óscara Miró Quesady [de la Guerra, 1884-1981], Luísa Fernána Cisnerosa [Bustamante, 1883-1953] i Julia C[ésara]. Tella [Rojasa, 1880-1947]. Ta generacja znana jest również jako „arieliści”, z uwagi na wpływ książki Ariel José’go Enrique’a Rodó⁵⁴ [Piñeyro, 1871-1917], albo „peruwianiści”, z racji powołania do pracy i studiów nad różnymi aspektami kulturalnymi i historycznymi Peru.

Pokolenie to czuło się mocno poruszone klęską, która dotknęła Peru w wojnie o Pacyfik (Guerra del Pacífico)⁵⁵. Nie należy zapominać, że sam Francisco García Calderón Rey urodził się 8 kwietnia 1883 roku w chilijskim mieście Valparaíso, które jego ojciec, prezydent Peru⁵⁶ Francisco García Calderón Landa [1834-1905], zamieszkiwał jako zakładnik z powodu odrzucenia warunków pokoju, które Chile chciały narzucić Peru po wojnie.

Nie dziwi więc, że Francisco García Calderón był wyjątkowo uczulony na kwestię niepodległości Ameryki Hiszpańskiej. Punktem wyjścia była dla niego konstatacja bolesnej sytuacji, w której region ten znalazł się w sto lat po politycznym zerwaniu z Hiszpanią. Najgorszy we wzajemnym naśladowaniu się tych krajów w trakcie procesów emancypacyjnych, był, według autora, chorobliwie wybujały patriotyzm, który przez sto lat nie miał innego obiektu, jak sztucznie dzielić i wpędzać w krwawe konflikty narody sobie pobratymcze co do religii katolickiej, języka hiszpańskiego oraz nowej rasy, tworzącej się w procesie metysażu.

W związku z tym można przypomnieć pewną anegdotę z 1921 roku, dotyczącą studiów Rivy Agüero nad historią i literaturą peruwiańską, opowiadaną przez Luisa Alberta Sáncheza, dobrego przyjaciela autora, chociaż politycznie zwolennika przeciwnego mu obozu, jako że Luis Alberto [Félix] Sánchez [Sánchez, 1900-1994] był jednym z przywódców APRA⁵⁷. Sánchez zakwalifikował Rivę Agüero jako oczywistego eksponenta tego, co w Peru reprezentuje bycie „konserwatystą”, na co markiz de Montealegre⁵⁸ odpowiedział, tonem na poły gniewnym, na poły przyjaznym, lecz zdecydowanie: „Nie jestem konserwatystą…, lecz reakcjonistą”. Jako że on nie miał w Peru nic do konserwowania, musiał być reakcjonistą i powracać do ideałów i trosk wieku XVIII⁵⁹.

Wracając do Francisca Garcíi Calderóna, który po spędzeniu kilku lat w Limie, gdzie uczył się w kolegium sercanów La Recoleta i uwieńczył swoje studia prawnicze na Uniwersytecie św. Marka, wyjechał do Paryża jako drugi sekretarz poselstwa peruwiańskiego w stolicy Francji. Tam pozostawał aż do inwazji niemieckiej w trakcie II wojny światowej, wyjąwszy krótki okres pomiędzy 1919 a 1921 rokiem, kiedy sprawował urząd ambasadora w Belgii. Podczas pobytu w Paryżu opublikował w 1907 roku swoją pierwszą książkę Le Pérou contemporain [„Współczesne Peru”], następnie (w 1912) Les démocraties latines de l’Amerique [„Demokracje latynoskie Ameryki”] oraz, w roku następnym, La creatión de un continente [„Tworzenie jednego kontynentu”].

W mieście nad Sekwaną istniało francusko-latynoamerykańskie koło literackie, na które wpływ wywierały takie osobistości, jak Alfred Fouillée i socjolog [Théodore] Ribot, czy [Latyno]Amerykanie: Gonzalo Zaldumbide⁶⁰ [Gómez de la Torre, 1882-1965], Rufino Blanco⁶¹ [Fombona, 1874-1944] i Rubén Darío. Był to szeroki krąg, i Francisco García Calderón stał się jego głównym animatorem. Gabriela Mistral⁶² [1889-1957] powiedziała o nim: „stał się kimś w rodzaju naturalnego przywódcy pisarzy hiszpańskojęzycznych w Paryżu i szukało się go, aby odnotować jakieś przedsięwzięcie kulturalne”. Francisca Garcíę Calderóna Reya uważa się za łącznika pomiędzy Rivą Agüero a Charlesem Maurrasem i jego Kamelotami Królewskimi, co wynika przynajmniej z listu wysłanego przez niego 7 marca 1917 roku do jego przyjaciela, markiza de Montealegre: „Prześlij mi książki dla Maurrasa, którego poznałem; Marius André⁶³ też prosił mnie o coś twojego, zwłaszcza o historii…”⁶⁴.

García Calderón opisywał Maurrasa jako „dyktatora intelektualnego, namiętnego i błyskotliwego, o przekonaniach ugruntowanych i mocnych, [który] wskazał wielu drogę do Damaszku”. I kontynuował:

„Rozważanie pewnych jego esejów pozwala nam zrozumieć sens obecnych walk i tych bolesnych lat, które nami wstrząsają bez nadziei na pokój. Wprowadzenie do Ankiety o monarchii, niektóre rozdziały Kilonii i Tangeru, studium Trzy idee polityczne: Chateaubriand, Michelet i Sainte-Beuve, przedmowa do Dylematu Marca Sangniera, która jest obroną ładu rzymskiego i katolickiego przeciwko złu niepewności; esej o Przyszłości inteligencji, analiza kobiecego romantyzmu, dają wyjaśnienie reakcji energii francuskiej i europejskiej przeciwko ambicjom Czwartego Stanu, nowym wcieleniom nacjonalizmu i przemianom moralnym III Republiki Francuskiej”⁶⁵.

[García Calderón] nigdy nie był – tak jak Montealegre – monarchistą, ale żywił sympatię dla prób ustanowienia cesarstwa w Meksyku i Brazylii w wieku XIX, jako remedium na demokratyczną anarchię.

WENEZUELA

Jest niemożliwe mówić o pierwszych 35 latach wieku XX w Wenezueli bez odwołania się w ten lub inny sposób do postaci Juana Vicentego Gómeza [Chacóna, 1857-1935], który rządził Wenezuelą od 1908 do 1935 – roku jego śmierci. Należy jednak zauważyć, że aby utrzymać pozór konstytucjonalizmu, Gómez pozostając stale szefem wenezuelskich sił zbrojnych⁶⁶, na prezydentów Republiki wybierał swoich przyjaciół: Victorina Márqueza Bustillosa [1858-1941] (1914-1922) i Juana Bautistę Péreza [1869-1952] (1929-1931).

Dyktatura Gómeza napotkała wsparcie ze strony wybitnych intelektualistów, takich jak José Gil Fortoul⁶⁷ [1861-1943], César Zumeta⁶⁸ [1860-1955], Pedro Manuel Arcaya [1874-1958] i Laureano Vallenilla Lanz [1870-1936] – głównych reprezentantów pokolenia nazywanego wenezuelskimi pozytywistami (większość z nich była afiliowana do masonerii).

Wiele osób próbuje łączyć postać Maurrasa z Laureano Vallenillą Lanzem, urodzonym 11 października 1870 roku w [wenezuelskiej] Barcelonie, stolicy stanu o tej samej nazwie, lecz odniesień, które mogłyby potwierdzić ten związek jest niewiele.

W 1904 roku [Vallenilla] wyjechał do Europy i pozostawał tam aż do roku 1910. W tym czasie pogłębiał swoje studia jako wolny słuchacz na Sorbonie i w Collège de France, podlegając wpływowi znamienitych pozytywistów, jak autorzy Wprowadzenia do studiów historycznych – Charles Langlois i Charles Seignobos, socjolog Célestin Bouglé, Ernest Renan, Gustave Le Bon i Hippolyte Taine. Po powrocie do Wenezueli rozpoczął współpracę z różnymi periodykami i przeglądami, takimi jak El Cojo Ilustrado, El Universal i El Tiempo.

Jego nazwisko zyskało pewną popularność, kiedy otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie poświęconym wydarzeniom, które zapoczątkowały niepodległość narodową; nagrodzona praca nosiła tytuł Influencia del 19 de abril de 1810 en la independencia suramericana [„Wpływ 19 kwietnia 1810 roku⁶⁹ na południowoamerykańską niepodległość”]. W 1911 roku zatrudnił się na kilka miesięcy w nadzorze oświatowym, a wkrótce został mianowany dyrektorem Archiwum Narodowego. W 1915 roku objął redakcję El Nuevo Diario [„Nowy Dziennik”], oficjalnego organu rządu Gómeza.

W grudniu 1919 roku zostało wydane po raz pierwszy jego najbardziej kontrowersyjne dzieło, zatytułowane Cesarismo democrático [„Cezaryzm demokratyczny”]. Książka ta była wykładem najważniejszej i popularnej interpretacji Bolívara widzianego z prawa: Bolivara konserwatysty, autorytarysty i personalisty. Zbierała ona różne eseje autora publikowane pierwotnie w prasie wenezuelskiej pomiędzy 1905 a 1919 rokiem. Już przed laty, w październiku 1911 roku Vallenilla dał poznać, na łamach El Cojo Ilustrado, pierwszą wersję swoich koncepcji w artykule zatytułowanym El gendarme necesario [„Konieczny żandarm”].

Podług argumentacji Vallenilli, w narodach hiszpanoamerykańskich, „skazanych wskutek złożonych przyczyn na życie niespokojne, wódz (caudillo) stanowi jedyną siłę zachowującą społeczeństwo”. W tym samym artykule podnosi, że w szczególnym przypadku Wenezueli ochrona społeczeństwa nigdy nie mogła polegać na prawach, lecz tylko na charyzmatycznych i budzących grozę przywódcach, tak samo jak dzieje się to w obozie wojskowym.

Jego dzieło Cezaryzm demokratyczny zostało przetłumaczone na francuski w 1925 roku, pod tytułem Césarisme démocratique en Amérique Latine [„Cezaryzm demokratyczny w Ameryce Łacińskiej”]. Wydanie to zawierało obszerny wstęp Mariusa André, tego samego, który w 1922 roku opublikował studium zatytułowane La fin de l’empire espagnol d’Amérique [„Imperium hiszpańskie w Ameryce”], z przedmową napisaną przez Charlesa Maurrasa. Należy zaznaczyć, że Marius André był jednym z sekretarzy Maurrasa i współpracownikiem L’Action Française.

Przyjaźń z André narodziła się bez wątpienia podczas pobytu Vallenilli w Paryżu. W swoich pamiętnikach opisuje on przyjaciela, który podczas przechadzki po Boulevard Saint-Germain pokazał mu i polecił książkę Maurrasa De Demos a César [„Od Demosu do Cezara”], i że w tym samym czasie nabył Ankietę o Monarchii. Możliwe że za rekomendacją tego przyjaciela był obecny na zgromadzeniach Action Française oraz zainteresował się dziełami [Maurice’a] Pujo i [Léona] Daudeta, których czytał i słuchał wiele razy. Wydaje się jednak, że później Maurras przestał go satysfakcjonować, i przynajmniej przez jakiś czas sympatie Vallenilli przechyliły się ku postaci Léona Bluma i socjalistycznej grupy Le Populaire⁷⁰.

W późniejszych latach Vallenilla zbliżył się do faszyzmu. Jego dzieło zostało przetłumaczone na włoski i opatrzone przedmową dziennikarza Paola Nicolai, podkreślającego „trafność systemu rządu boliwariańskiego⁷¹, w którym lud koncentruje wszystkie swoje władze w rękach tego, który z racji swoich widocznych cnót objawia się jako prawdziwy Szef, człowiek posłany przez los”⁷².

Próba konkluzji

Bez wątpienia należy zgodzić się z peruwiańskim marksistą José’em Carlosem Mariátegui, i na tyle, na ile można było to pokazać w pospiesznej wizji panoramicznej, że dzieło Maurrasa posłużyło elementom reakcyjnym do skrzyknięcia się pod swoimi sztandarami, wzmocnienia swojej treści społecznej i aktualizacji programu politycznego⁷³.

Lecz co dla tych intelektualistów hiszpanoamerykańskich było ważne u Maurrasa? Dla niektórych, jak zapewne dla Lugonesa, był to podziw dla kultury Grecji klasycznej. Dla innych pewien model racjonalistyczny i pozytywistyczny. Dla większości z nich – idea „państwa integralnego”, zasada hierarchiczna i, oczywiście, obrona katolicyzmu.

Tak na przykład w Chile, w latach 30., młody student, działacz jednego z ugrupowań zbliżonych do Akcji Katolickiej, uściślając definicję państwa totalitarnego oznajmiał, że wyobraża ono

„…zarządzanie dobrem wspólnym, to znaczy realizację wszystkich warunków koniecznych do tego, aby, na ile to możliwe, członkowie wspólnoty osiągnęli, w sposób wolny i świadomy, swoje prawdziwe szczęście doczesne. Wszystko to, co okaże się konieczne dla osiągnięcia tego celu – z wyłączeniem jedynie sfery religijnej – pozostanie w obrębie kompetencji państwa, i w tym sensie możemy mówić o koncepcji totalitarnej, aczkolwiek wolelibyśmy używać pojęcia Państwa Integralnego”⁷⁴.

Jest oczywiste, że koncepcja ta pochodzi od tej, którą Maurras proponował pod nazwą nacjonalizmu integralnego, twierdząc, że dobry obywatel musi podporządkować „swoje uczucia, swoje interesy i swoje poglądy dobru ojczyzny. Wie on, że Ojczyzna jest ostatecznym warunkiem jego własnego dobrobytu”⁷⁵.

Niektóre z tych idei musiały wszelako być zmodyfikowane. Trudno było bronić systemu monarchicznego w krajach, które od początku były ustanowione jako systemy republikańskie; zmusiło to do przekształcenia zasady monarchicznej w obronę republikańskiego systemu autorytarnego, pozbawionego koncepcji liberalnych i opartego na porządku. Postaci takie jak minister Diego [José Pedro Victor] Portales⁷⁶ [Palazuelos, 1793-1837] w Chile, caudillo Juan Manuel [José Domingo Ortíz] de Rosas⁷⁷ [y López de Osornio, 1793-1877] w Argentynie czy Agustín [Cosme Damián] de Iturbide⁷⁸ [y Arámburu, 1783-1824] w Meksyku wskazywano jako wzory poszukiwanego ładu.

Wreszcie, w prawie każdym przypadku i bez żadnych zastrzeżeń, poza wszelką dyskusją była katolicka wyznaniowość państwa. Tożsamość hiszpanoamerykańska ukształtowała została przez katolicyzm, stanowiącym część tej tożsamości.

z hiszpańskiego przełożył Jacek Bartyzel

¹ Oliver Compagnon, Jacques Maritain et l’Amérique du Sud. Le modèle malgré, Presses Universitaires du Septentrión, Lille 2003, s. 55-58.

² Tristán de Athayde, Maritain y América Latina, „Política y Espíritu”, nº 328, Santiago de Chile, grudzień 1971, s. 38.

³ Miguel Rojas Mix, Maurras en América Latina, [w:] La Lucha por la democracia en América Latina, Universidad Internacional Menéndez Pelayo, Madrid 1981, s. 69-79.

⁴ Właśc. Félix Rubén García Sarmiento [przyp. tłumacza].

⁵ Alain Rouquié, Pouvoir militaire et Société politique en République Argentine, Presse de la Fondatión National de Sciences Politiques, París 1978, s. 169.

⁶ Zuleta Álvarez, El nacionalismo argentino, La Batalla, Buenos Aires, t. 1, s. 117.

⁷ Argentyński epos narodowy autorstwa XIX-wiecznego poety José Hernándeza [przyp. tłumacza].

⁸ Alfonso de Laferrère był żarliwym maurrasistą, autorem książki Literatura i polityka (Literatura y Política, Glezier, Buenos Aires 1928), w której zawarł elegijną obronę Maurrasa.

⁹ „Sipajami” nazywano od XVIII wieku żołnierzy pochodzenia hinduskiego w służbie państw europejskich; tu wyraz użyty w znaczeniu potocznym jako najemnika wysługującego się obcym [przyp. tłumacza].

¹⁰ Manuel Gálvez, Recuerdos de la vida literaria, t. I Amigos y maestros de mi juventud, Editorial Hachette, Buenos Aires 1961, s. 23-24.

¹¹ Enrique Zuleta, op. cit., s. 207.

¹² Niektóre z tych artykułów to: El desastre francés y el Nuevo Orden, „Nuevo Orden”, nº 4, 8 VII 1940; Maurras, „Nuevo Orden”, nº 73, 3 XII 1941; Maurras o el primer ciudadano de su tiempo, „Dinámica Social”, nº 28, 1952. Prace te zostały następnie zebrane w dziełach: Actores y espectadores, Sur, Buenos Aires 1937 y Estudios históricos-políticos, Dictio, Buenos Aires 1974. Julio Irazusta był również tłumaczem dwóch dzieł Maurrasa: Mis ideas políticas, Huemul, Buenos Aires 1962 i El porvenir de la inteligencia, Nuevo Orden, Buenos Aires 1965.

¹³ Julio Irazusta, El desastre francés y el nuevo orden, „Nuevo Orden”, nº 4, Buenos Aires, 8 VIII 1940.

¹⁴ Idem, Sobre la maestría dialéctica y Maurras, [w:] Estudios históricos…, s. 178, 184, 191, 192 i 193.

¹⁵ Hipolíto Yrigoyen (1852-1933), polityk, przywódca Partii Radykalnej, pierwszy prezydent Argentyny wybrany w wyborach powszechnych i tajnych w latach 1916-1922 i 1928-1930, obalony w wyniku przewrotu wojskowego [przyp. tłumacza].

¹⁶ Na temat Julia Irazusty zob.: Juan Fernando Segovia, Julio Irazusta. conservatismo y nacionalismo en la Argentina, EDIUM, Mendoza 1992; Enrique Díaz Araujo, La teoría política de Julio Irazusta, Centro de Estudiantes de Ciencias Políticas-UCA, Buenos Aires 1995, Noriko Mutsuki, Julio Irazusta. Treinta años de nacionalismo argentino, Biblos, Buenos Aires 2004.

¹⁷ Na temat Jacksona de Figueiredo zob. poświęcony mu z okazji 10. rocznicy jego śmierci numer przeglądu A Ordem, listopad 1938. Spośród innych prac zob.: Jorge Abrantes, O Pensamiento politico de Jackson de Figueiredo, Gremio Cultural Jackson de Figueiredo, Recife 1954; Perillo Gomes, Jackson de Figueiredo (o doutrinario politico), Centro D. Vital, Rio de Janeiro 1926; Francisco Iglesias, Estudo sobre o pensamento reacionário: Jackson de Figueiredo, [w:] Historia e Ideologia, Perspectiva, São Paulo 1981, s. 109-158; Cléa de Figueiredo Fernández, Jackson de Figueiredo, uma trajetória apaixonada, Editora Forense Universitária, Rio de Janeiro, bdw [1987-1988]; Hamilton Lacerda Nogueira, Jackson de Figueiredo, Hachette, Rio de Janeiro/Loyola, São Paulo 1976; Tasso da Silveira, Jackson de Figueiredo, Agir, Rio de Janeiro 1945.

¹⁸ Tobias Barreto de Meneses (1839-1889), brazylijski filozof, poeta i prawnik, zwolennik monizmu i ewolucjonizmu [przyp. tłumacza].

¹⁹ Adwokat i polityk, działacz Partii Republikańskiej stanu Minas Gerais, 12. prezydent Brazylii w latach 1922-1926 [przyp. tłumacza].

²⁰ Prawnik i polityk, 7. prezydent Brazylii w latach 1909-1910 (jedyny prezydent – Mulat w historii tego kraju), od 1917 do 1919 Wielki Mistrz Wielkiego Wschodu Brazylii [przyp. tłumacza].

²¹ Jackson de Figueiredo, A Reacçao do bom senso: contra o demagogismo e a anarchia militar: artículos publicados n’O Jornal do Rio de Janeiro, Ediçao do Annuario do Brasil, Rio de Janeiro 1922, s. 134, 151 i 153.

²² Patronem Centrum był Dom Vital Maria Gonçalves de Oliveira [OFMCap] (1844-1878), poprzednik Lemy na stolicy arcybiskupiej Olindy, nieugięty wróg laicyzmu, uwięziony po zniesławiającej go kampanii zorganizowanej przez masonerię, i zmarły w tajemniczych okolicznościach w Paryżu, prawdopodobnie otruty przez masonów. Obecnie w trakcie procesu kanonizacyjnego.

²³ T. C. Bruneau, Catolicismo brasileiro en época de trasiçao, Loyola, São Paulo 1974, s. 88.

²⁴ Na jego temat zob.: Otto Maria Carpeuax, Alceu Amoroso Lima, Graal, Rio de Janeiro 1978; Marcelo Timotheo da Costa, Um Itinerário no Século — Mudança, Disciplina e Ação em Alceu Amoroso Lima, Pontifícia Universidade Católica de Rio de Janeiro 2006.

²⁵ José Díaz Nieva, Apuntes para la historia de la Democracia Cristiana en Iberoamérica, „Campus. Revista oficial de la Escuela de Postgrado de la Universidad Privada Antenor Orrego”, vol. I, nº 2, Trujillo (Peru), 2007, s. 51-80.

²⁶ Prawdopodobnie: Dom Pedro Maria de Lacerda, 1. hr. de Santa Fé (1830-1890), biskup ordynariusz Rio de Janeiro od 1869 roku [przyp. tłumacza].

²⁷ Cunha Alvarenga [José Azevedo Santos], Jackson, un fardo incómodo, „Catolicismo”, nº 37, styczeń 1954.

²⁸ Jackson de Figueiredo, Do nacionalismo na hora presente: carta de um catholico sobre as razoes do movimento nacionalista no Brazil e o que, em tal movimento e possivel determinar.  Dirigida a Francisco Bustamante, Ediçao da Livraria Catholica, Rio de Janeiro 1921, s. 27-28.

²⁹ Dom Hélder Pessoa Câmara (1909-1999), biskup pomocniczy Rio de Janeiro, a od 1985 arcybiskup Olindy i Recife, w młodości działacz faszyzującej Brazylijskiej Akcji Integralistycznej, następnie komunizujący zwolennik „ochrzczenia Marksa”, ikona progresizmu [przyp. tłumacza].

³⁰ Acção Integralista Brasileira, założona 7 X 1932 przez awangardowego pisarza Plinia Salgado (1895-1975), paramilitarna organizacja łącząca wątki nacjonalizmu tradycjonalistycznego z faszystowskimi i antykapitalistycznymi oraz chrześcijańskie z symbolami i rytuałami prekolumbijskimi; zdelegalizowana po nieudanej próbie zamachu stanu 11 V 1938 [przyp. tłumacza].

³¹ Zob. Marcos de Castro, Dom Helder Cãmara, Graal, Río de Janeiro 1978.

³² Recogido de Vicente Pérez Silva, Garra y perfil del grupo de Los Leopardo, „Credencial Histórica”, nº 132, Bogota, grudzień 2000;

zob.: http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/diciembre2000/132garra.htm

³³ Aluzja do często pojawiających się, zwłaszcza w twórczości literackiej Maurrasa, nawiązań do starochrześcijańskich podań wiążących strony jego rodzinnej Prowansji z miejscem schronienia św. Marii Magdaleny [przyp. tłumacza].

³⁴ Silvio Villegas, No hay enemigos a la derecha, Casa Editorial y Talleres Gráficos Arturo Zapata, Manizales 1937.

³⁵ Ricardo Arias Trujillo, Los Leopardos. Una historia intelectual de los años 1920, Universidad de los Andes, Bogotá 2007, s. 3.

³⁶ Idem, s. 154 i Juan Carlos Ruiz Vásquez, Leopardos y tempestades, Historia del fascismo en Colombia, Bogotá 2004, s. 135 -139.

³⁷ Núñez był kolejno: 12. i 15. prezydentem Suwerennego Państwa Boliwariańskiego w latach 1876-1877 i 1879-1880; 15. i 20. de facto a 9. i 11. de iure prezydentem Stanów Zjednoczonych Kolumbii w latach 1880-1882 i 1884-1886; wreszcie (po wojnie domowej prokatolickich i centralistycznych konserwatystów z antyklerykalnymi i federalistycznymi liberałami) 3. i 5. de facto a 1. de iure prezydentem unitarnej Republiki Kolumbijskiej w latach 1887-1888 i 1892-1894 [przyp. tłumacza].

³⁸ Silvio Villegas, La Cueva de Los Leopardos, „El Nuevo Tiempo”, 16 grudnia 1923.

³⁹ Juan Carlos Ruiz, op. cit., s. 140-143.

⁴⁰ 42. prezydent Kolumbii w latach 1950-1951 [przyp. tłumacza].

⁴¹ „Gaceta Parlamentaria”, rok III, nº 612, 17 października 2000;

zob.: http://gaceta.diputados.gob.mx/Gaceta/58/2000/oct/20001017.html

⁴² Szczegóły biograficzne nt. tej postaci zob.: José Trinidad Cervantes Aguirre, Personajes y Estampas de la lucha Sinarquista, Editorial Democracia, México 1987, s. 41-46.

⁴³ Potoczne określenie powstańców przeciwko masońskiej tyranii w latach 1926-1929 [przyp. tłumacza].

⁴⁴ Guillermo Sheridan, Refugiados: escenas del exilio español en México, „Letras Libres”, nº 9, México 2002, s. 42-51.

⁴⁵ Cieszący się autorytetem największego meksykańskiego pisarza i filozofa w pierwszej połowie XX wieku [przyp. tłumacza].

⁴⁶ Duchowny, historyk i filolog, wybitny znawca kultur prekolumbijskich oraz języka i literatury náhuatl [przyp. tłumacza].

⁴⁷ Jedna z politycznych emanacji narodowo-katolickiego synarchizmu, utworzona 14 II 1946 i zdelegalizowana 28 I 1949 za „znieważenie pamięci” Benita Juareza oraz wyznaniowy charakter i „uprawianie religijnego prozelityzmu” [przyp. tłumacza].

⁴⁸ Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (Partido Revolucionario Institucional) – utworzona w 1929 roku pod nazwą Partii Narodowo-Rewolucyjnej (obecna nazwa od 1946), o ideologii masońsko-liberalnej (obecnie socjaldemokratycznej) i wojująco antykatolickiej, wymuszająca terrorem i korupcją faktyczny monopol władzy aż do 2000 roku [przyp. tłumacza].

⁴⁹ Jesús Guisa y Azevedo, Acción Nacional es un equívoco, Editorial Polís, México 1966.

⁵⁰ Autor myli się: pierwsza opublikowana (w 1924 roku) książka Guisy to El tomismo de Balmes en su tratado de la certeza („Tomizm Balmesa w jego traktacie o pewności”) [przyp. tłumacza].

⁵¹ Jesús Guisa y Azevedo, Doctrina política de la Reacción, Editorial Polis, México 1941, s. 157.

⁵² Carlos Rey Pereira, historyk literatury i językoznawca [przyp. tłumacza].

⁵³ Zob. Jorge Alonso, Reflexiones sobre Efraín González Luna, en „e-Gnosis”, rok/vol.1, Universidad de Guadalajara, Guadalajara, México,

http://redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/730/73000108.pdf

⁵⁴ Urugwajski pisarz i polityk liberalnej Partii Colorado [przyp. tłumacza].

⁵⁵ Wojna pomiędzy Peru i Boliwią a Chile w latach 1879-1884, zwana też „wojną o saletrę”, w wyniku której Boliwia utraciła dostęp do morza, a Peru straciło obfitującą w saletrę prowincję Tarapacá [przyp. tłumacza].

⁵⁶ Ściślej: prezydent tymczasowy od 12 III do 28 IX 1881 [przyp. tłumacza].

⁵⁷ Alianza Popular Revolucionaria Americana (Amerykański Sojusz Ludowo-Rewolucyjny) – utworzony w 1924 roku, latynoamerykański ruch polityczny o obliczu centro-lewicowym, adaptujący idee socjaldemokracji do warunków amerykańskich. W Peru działa od 1930 roku pod nazwą APRA – Partido Aprista Peruano; jej przywódca – Alan García Pérez (ur. 1949) jest aktualnie, już po raz drugi, prezydentem Peru [przyp. tłumacza].

⁵⁸ José de la Riva Agüero y Osma chlubił się hiszpańskim tytułem markiza de Montealegre de Aulestia.

⁵⁹ Luis Alberto Sánchez, Conservador, no. Reaccionario, Si. Ensayo heterodoxo sobre José Riva Agüero y Osma, Marques de Montealegre y Aulestia, Mosca Azul Editores, Lima 1985, s. 53-54.

⁶⁰ Pisarz i dyplomata ekwadorski [przyp. tłumacza].

⁶¹ Pisarz i polityk wenezuelski, przedstawiciel modernizmu w literaturze [przyp. tłumacza].

⁶² Właśc. Lucila de María del Perpetuo Socorro Godoy Alcayaga, chilijska poetka, laureatka (pierwsza z Ameryki Łacińskiej) literackiej Nagrody Nobla w 1945 roku [przyp. tłumacza].

⁶³ Poeta, eseista i tłumacz francuski (1868-1927), piszący również w języku prowansalskim (félibrige), konsul francuski w Madrycie, ożeniony z Polką, wiele jego książek dotyczyło Ameryki Łacińskiej [przyp. tłumacza].

⁶⁴ Obras Completas de José de la Riva-Agüero, Pontificia Universidad Católica del Perú, Lima 1999,  t. XVI Epístolario, s. 718-719.

⁶⁵ Francisco García Calderón, Europa Inquieta, Mundo Latino, Madrid 1926, s. 86-92.

⁶⁶ Formalnie, Gómez był 38., 40. i 42. prezydentem Republiki Wenezuelskiej w latach 1908-1913, 1922-1929 i 1931-1935 [przyp. tłumacza].

⁶⁷ Od sierpnia 1913 do kwietnia 1914 prezydent Republiki ad interim [przyp. tłumacza].

⁶⁸ Mason 33. stopnia i Wielki Mistrz Wielkiej Loży Republiki Wenezuelskiej 1913-1915 [przyp. tłumacza].

⁶⁹ Data wybuchu powstania ludowego (w Wielki Czwartek) w Caracas przeciwko nowemu gubernatorowi, mianowanemu przez napoleońskiego uzurpatora tronu hiszpańskiego, Józefa I Bonapartego, która rok później (5 VII 1811) zaowocowała Aktem Deklaracji Niepodległości Wenezueli [przyp. tłumacza].

⁷⁰ Laureano Vallenilla, Escrito de memoria, Imp. Lang Grandemange, Versailles 1961, s. 98 i 113.

⁷¹ Resp. wenezuelskiego [przyp. tłumacza].

⁷² Nicolai Paolo, «Prefazione», [w:] Laureano Vallenilla Lanz, Cesarismo democratico, Cremonese, Roma 1934, s. 5-10.

⁷³ Mariátegui opublikował, pomiędzy 1925 a 1928 rokiem, różne artykuły o Maurrasie i Action Française w przeglądzie Variedades [„Rozmaitości’].

⁷⁴ J. Philippi, El Estado Totalitario, „Falange”, nº 2, Santiago de Chile, maj 1934, s. 1.

⁷⁵ Carlos Maurras, Mis ideas políticas, Ed. Huemul, Buenos Aires 1962, s. 283-284.

⁷⁶ Chilijski polityk konserwatywny, autor konstytucji Chile, uważany za twórcę nowoczesnego państwa chilijskiego; zginął w zamachu [przyp. tłumacza].

⁷⁷ Argentyński dowódca i polityk, w latach 1835-1852 faktyczny dyktator Konfederacji Argentyńskiej, formalnie jako gubernator Buenos Aires; zmarł na wygnaniu w Wielkiej Brytanii [przyp. tłumacza].

⁷⁸ Meksykański generał i polityk, prezydent Regencji Wicekrólestwa Meksyku po oderwaniu się od Hiszpanii od września 1821 do maja 1822, jako Augustyn I pierwszy cesarz Meksyk od 19 V 1822 do 19 III 1823, zmuszony przez republikanów do abdykacji i emigracji do Europy, po powrocie do Meksyku aresztowany i rozstrzelany [przyp. tłumacza].