James McGill BUCHANAN

Jacek Bartyzel

Amerykański ekonomista i politolog. Urodził się w 1919 roku w Murfreesboro (Tennessee). Uniwersytet w Tennessee ukończył w 1940, a doktorat na uniwersytecie w Chicago uzyskał w 1948 roku. Wykładał kolejno na uniwersytetach w Wirginii, Kalifornijskim (w Los Angeles), w Instytucie Politechnicznym Wirginii oraz (od 1983) na George Mason University w Farfaix.

Napisał m.in.: Zasady ogólne długu publicznego (1958), Finanse publiczne w warunkach demokracji. Systemy fiskalne a decyzje indywidualne (1967; przekł. pol.: 1997), Teoria wyboru publicznego (1972), Granice wolności: pomiędzy anarchią a Lewiatanem (1975), Wolność w umowie konstytucyjnej (1978), Wolność, rynek i państwo (1985), Ekonomika konstytucyjna (1991) oraz z G. Tullockiem: Rachunek zgodności: podstawy logiczne demokracji konstytucyjnej (1962), a z G. Brennanem Upoważnienie do opodatkowania (1980) i Zasada norm prawa (1985). W 1986 roku otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii.

Buchanan jest współtwórcą „teorii wyboru publicznego”, która ze względu na zastosowanie metodologii wypracowanej w oparciu o obserwacje zachowań ludzi na rynku gospodarczym do badania „rynku” politycznego, jest także nazywana „ekonomiką konstytucyjną”. Politykę przyrównywa on do gry, w której jest zarówno pewien zespół reguł (konstytucja) jak i strategii (zachowania polityczne). Jego zdaniem, teoria ta pozwala zrozumieć zarówno powszechność apatii niedoinformowanych wyborców, czujących, że ich głos nie wpłynie na ostateczny wynik, jak i aktywność biznesmenów, którym w warunkach konkurencji opłaca się czujność. Politycy natomiast, dążąc do realizacji własnych interesów, stwarzają „reżim stałych deficytów budżetowych”.

Krytyka ekonomii Keynesa, która „rozpuściła” polityków szafujących pieniędzmi podatników, żądanie nałożenia konstytucyjnych ograniczeń uniemożliwiających zaciąganie długu publicznego, ale również czysto indywidualistyczna koncepcja „społeczeństwa kontraktowego” wolnych jednostek, zdolnych do wyboru właściwych wartości w dążeniu do maksymalizacji użyteczności, czynią Buchanana rzecznikiem radykalnego libertarianizmu, miarkowanego jedynie samowiedzą o ułomności natury ludzkiej, co sprawia, że konieczna jest zgoda jednostek na ustanowienie praw i mechanizmów ich egzekucji.

Często mówię o sobie, że jestem filozoficznym anarchistą. W moim wyimaginowanym społeczeństwie idealnym wzajemnie szanujące swoje prawa jednostki żyją i współdziałają ze sobą tak, jak sobie tego życzą, bez konieczności nadzoru ze strony jakiejś struktury politycznej. Mój praktyczny ideał jest jednak nieco bardziej przyziemny i opiera się na przeświadczeniu, że jednostki nie będą w stanie osiągnąć takiego standardu zachowań.