Organizacje monarchistyczne

Jacek Bartyzel

ORGANIZACJE MONARCHISTYCZNE — stowarzyszenia, kluby, koła, partie polityczne oraz inne instytucje stawiające sobie za cel — zależnie od okoliczności czasu i miejsca — podtrzymanie lub restytucję ustroju monarchicznego, a w każdym wypadku propagowanie i uzasadnianie idei monarchicznej.

I. NA ŚWIECIE

Współcześnie istnieje na świecie około 200 o. m. różnego typu: od partii politycznych poprzez ośrodki formacyjne i metapolityczne po stowarzyszenia o charakterze zupełnie apolitycznym — historyczne, heraldyczne, genealogiczne, bractwa rycerskie etc.; w wielu krajach ruch monarchistyczny jest podzielony wskutek różnych interpretacji zasad dziedziczenia, prawa dynastycznego oraz sympatii do poszczególnych panujących lub pretendentów; dzielą go także głębokie różnice ideowe i doktrynalne, wynikające ze związków poszczególnych odłamów z filozofiami politycznymi bądź ideologiami — najczęściej konserwatyzmu, nacjonalizmu lub liberalizmu, ale niekiedy także innymi, nawet radykalnymi i lewicowymi; najogólniejszy podział biegnie pomiędzy ugrupowaniami kontrrewolucyjnymi, tradycjonalistycznymi i legitymistycznymi a liberalnymi i demokratycznymi, akceptującymi konstytucyjno-parlamentarny model „ukoronowanej demokracji”; w świecie zachodnim pokrywa się on w zasadzie z podziałem na o. m. stojące na gruncie teologii politycznej monarchii chrześcijańskiej i godzące się z sekularyzacją państwa; wielość form instytucjonalnych i często ożywiona działalność wielu o. m. jest, często desperacką, próbą przezwyciężenia oczywistej słabości idei monarchicznej w nieprzyjaznym jej, a przede wszystkim pozbawionym słuchu na duchowy wymiar polityki, świecie.

1. Organizacje międzynarodowe. Najstarszą i największą międzynarodową o. m. jest, założona 1943 w Londynie, Liga Monarchistyczna (The Monarchist League), która skupia zarówno zwolenników absolutyzmu jak konstytucjonalizmu, jako „katalizator” dla odmiennych punktów widzenia; kanclerzem (chancellor) ML jest Nikołaj hr. Tołstoj (ur. 1935), a sekretarzem generalnym Don Foreman; ML wydaje biuletyn „The Newsletter of the Monarchist League”, miesięcznik „Monarchy” oraz „The Monarchist League Historical Review”, posiada też autonomiczne oddziały w Szkocji, Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii; w Londynie istnieje także Stowarzyszenie Prasy Monarchistycznej (Monarchist Press Association). W amerykańskim Pittsburgu (Pensylwania) ma siedzibę, założone 1970, Towarzystwo Stałości (The Constantian Society), wydające pismo „The Constantian”, którego założycielem był Randall J. Dicks (1951-1999), a obecnym sekretarzem generalnym jest John M. Kelleher, natomiast w szwajcarskim Lugano — Międzynarodowa Unia Monarchistyczna (L`Union Internationale Monarchiste) pod przewodnictwem prof. Giuseppe Loy Puddu. Charakter regionalny mają: wydające przegląd „Monárquia Europea”, Europejskie Stowarzyszenie Monarchistyczne (Asociación Monárquíca Europea) z siedzibą w Madrycie, którym kieruje Pedro Schwanzer Pfau, oraz Liga Cesarska i Królewska Azji Południowo-Wschodniej (South East Asia Imperial & Royal League). Imperialne dziedzictwo bonapartyzmu kultywuje Międzynarodowe Stowarzyszenie Napoleońskie (The International Napoleonic Society) z siedzibą w Montrealu (Quebec).

2. Organizacje narodowe.

1o Europa Zachodnia. W ongiś „arcychrześcijańskiej” (tres-chrétienne) Francji ruch monarchistyczny ma najsilniejszą tradycję intelektualną, lecz nie dość, że usunięty poza nawias oficjalnego życia politycznego republiki, to jest jeszcze głęboko podzielony sporem dynastycznym pomiędzy zwolennikami głównej linii burbońskiej odrośli rodu Kapetyngów, zwanych legitymistami, a stronnikami jej bocznego odgałęzienia, czyli dynastii orleańskiej. Instytucjami nurtu legitymistycznego są: powołana 1971 Rada Księcia Andegaweńskiego (Conseil de Mgr le Duc d`Anjou) z kanclerzem Hervé bar. Pinoteau; utworzony 1973 Instytut Domu Burbońskiego (L`Institut de la Maison de Bourbon), którego prezesem jest diuk de Bauffremont; wydająca dwumiesięcznik „La Gazette Royale” Unia Kół Legitymistycznych Francji (L`Union des Cercles Légitimistes de France), na której czele stoi Gérard Saclier de la Bâtie, Stowarzyszenie Przyjaciół i Sympatyków Księcia Andegaweńskiego (Société des Amis et Sympathisants de Mgr le Duc d`Anjou; SASDA) pod przewodnictwem księcia Remigiusza de Bourbon-Parme; kierowana przez Daniela Hamiche`a Służba Informacji Kulturalnych i Przedsięwzięć Wydawniczych (Service d`Information Culturelles et de Réalisations Éditoriales; SICRE/Communication & Tradition), której staraniem ukazują się: miesięcznik „Légitimiste”, dwumiesięcznik „Bourbons Magazine” i kwartalnik „Études Bourboniennes”; Stowarzyszenie Ludwika XVI (L`Association Louis XVI); Stowarzyszenie Henryka V — hrabiego de Chambord (L`Association Henri V — Comte de Chambord); Stowarzyszenie Rojalistyczne i Legitymistyczne Wandei (L`Association Royaliste et Légitimiste de Vendée); Stowarzyszenie Jedna Francja, Jeden Król (L`Association Une France, Un Roi) oraz skupiające od 1999 kontrrewolucyjnych kalwinistów Stowarzyszenie Rojalistów Reformowanych (L`Association des Réformes Royalistes), na którego czele stoi J.-M. Daumas de Cornilhac; za legitymistów uważają się też tzw. naundorffiści, tj. wyznawcy fantastycznej teorii o ocaleniu Ludwika XVII, z utworzonego 1990 Instytutu Ludwika XVII (L`Institut Louis XVII), jak również optująca za księciem Sykstusem-Henrykiem Parmeńskim Francja Rojalistyczna (France Royaliste) oraz „apersonalny” Ruch Francja i Królestwo (Mouvement France et Royauté); legitymista Yves-Marie Adeline założył I 2001 pierwszą rojalistyczną partię polityczną — Sojusz Królewski (L`Alliance Royale); utworzona wkrótce, IX 2001, kolejna partia — Unia na rzecz Monarchii (L`Union pour la Monarchie) formalnie też uznaje legitymistycznego k.z.p. „Ludwika XX”, ale głosi hasło monarchii konstytucyjnej, parlamentarnej i demokratycznej. Orleanistów reprezentują: Instytut Domu Królewskiego Francji (L`Institut de la Maison Royale de France), którego założycielem (1999) i przewodniczącym jest sam orleanistyczny pretendent, Henryk hr. Clermont, posługujący się też tytułami: hrabiego Paryża (comte de Paris) i Księcia Francji (duc de France), i Przyjaciele Domu Francuskiego (Les Amis de la Maison de France); formalnie orleanistyczna, lecz zdezawuowana przez książąt Orleańskich już 1937, jest także Akcja Francuska (L`Action Française), na której czele stoi Pierre Pujo, oraz jej dwie grupy „dysydenckie”: Restauracja Narodowa (La Restauration Nationale) Hilaire`a de Crémiersa i lewicująca Nowa Akcja Rojalistyczna (La Nouvelle Action Royaliste) Bertranda Renouvina, która wydaje pisma „Royaliste” i „Le Lys Rouge” („Czerwona Lilia”). Poza rojalizmem, lecz w związku z tradycją Cesarstwa Francuskiego, sytuuje się (założone 1997) Centrum Studiów i Badań nad Bonapartyzmem (Centre d`Études et des Recherches sur le Bonapartisme), którego prezesem jest Thierry Choffat.

W Hiszpanii monarchiści liberalni, uznający obecnego króla Jana Karola I, zorganizowani są w fundacji FIES (Fundación Institucional Española), wydającej przegląd „España Real” („Hiszpania Królewska”), oraz w Kołach Akcji Monarchistycznej (Circulos de Acción Monárquica), natomiast legitymiści — w istniejącej od 1833 Tradycjonalistycznej Wspólnocie Karlistowskiej (Comunión Tradicionalista Carlista), której organami prasowymi są: „Acción Carlista”, dwumiesięcznik „Ahora” („Teraz”), przegląd historyczny „Aportes” i (w języku katalońskim) „Arrels Carlines”; w przeciwieństwie do CTC, która nie opowiada się za żadnym z żyjących członków dynastii Burbonów, legitymiści uznający za króla prawowitego (el rey legítimo) księcia Sykstusa Henryka de Burbon-Parma, który proklamował swoje prawa do korony w manifeście 17 VII 2001, skupieni są we Wspólnocie Tradycjonalistycznej (Comunión Tradicionalista), której przewodniczy prof. Miguel Ayuso; skrajnie lewicowi dysydenci karlizmu, opowiadający się za „monarchią socjalistyczną” i samorządowym „socjalizmem globalnym”, stąd nazywani trafnie „karlomaoistami”, tworzą od 1976 Partię Karlistowską (Partido Carlista).

Chociaż w Portugalii nie istnieje kwestia dynastyczna, bowiem jest tylko jeden bezsporny pretendent do korony, ruch monarchistyczny jest w tym kraju bardzo zróżnicowany; o. m. autoryzowaną przez „Edwarda III” (Dom Duarte Pio) jest Sprawa Królewska (Causa Real), której przewodniczy António de Sousa-Cardoso, i do której afiliowane są organizacje regionalne, jak Królewskie Stowarzyszenie Lizbony (Real Associaçao de Lisboa) Pedra Henrique`a Campilho, oraz młodzieżowe, jak Młodzież Królewska (Juventude Real), Portugalska Młodzież Monarchistyczna (Juventude Monárquica Portuguesa) i Młodzież Luzytańska (Juventude Lusitana); od 1974 istnieje Monarchistyczna Partia Ludowa (Partido Popular Monárquico), założona z inicjatywy integralisty Henrique Barrilaro Ruasa (1921-2003), która 1979-1983 współrządziła państwem w koalicji z liberalną PDS i chadeckim CDS; aktualnym liderem PPM jest Nuno da Câmara Pereira; tradycję „czystego” integralizmu wskrzesił nacjonalistyczny Ruch Integralizmu Luzytańskiego (Movimento Integralismo Lusitano) wraz z Integralistyczną Młodzieżą Luzytańską (Mocidade Integralista Lusa); istnieją też mniejsze o. m., jak Posłańcy Króla (Arautos d`El-Rei) Luisa Ferranda de Almeidy i tak ekscentryczne, jak narodowo-socjalistyczna Świadomość Narodowa (Consciencia Nacional) Rodriga de Moctezumy oraz libertariańska i nacjonalistyczna zarazem „Reconquista”.

Pomimo wielokrotnie podejmowanych prób nie doszło dotąd do zjednoczenia o. m. we Włoszech; z ugrupowań popierających dynastię sabaudzką oraz stojących na gruncie monarchii konstytucyjnej najliczniejszy jest, założony 1984, Włoski Ruch Monarchistyczny (Movimento Monarchico Italiano), któremu od 1995 przewodzi Francesco Garofolo Modico; do MMI afiliowane są m.in.: Instytut Królewskiego Domu Sabaudzkiego (Istituto della Reale Casa di Savoia) i Instytut Narodowy Straży Grobów Królewskich w Panteonie (Istituto Nazionale per la Guardia alle Reali Tombe del Pantheon); najstarszą (istniejącą od 1946) o. m. — Włoską Unię Monarchistyczną (Unione Monarchica Italiana), wraz z Unią Klubów Królewskich Włoch (Unione dei Clubs Reali d`Italia) i Frontem Młodzieży Monarchistycznej (Frente Monarchico Giovanile), której sekretarzem narodowym jest Sergio Boschiero, różni od pozostałych popieranie księcia Amadeusza z linii Savoia-Aosta, a nie „Wiktora Emanuela IV”; istnieją ponadto: Sojusz Monarchistyczny (Alleanza Monarchica), którego organem jest miesięcznik „Italia Reale” („Włochy Królewskie”), Ruch Narodowo-Monarchistyczny (Movimento Nazionale Monarchico) Maurizia Baldiniego oraz Grupa Sabaudzka (Gruppo Savoia) w Mediolanie. Zupełnie odrębny, lecz dystansujący się do polityki i skupiony na akcji kulturalnej i formacyjnej nurt stanowią organizacje legitymistyczne, dochowujące wierności prawowitym dynastiom, które utraciły trony w wyniku podboju całych Włoch przez królów Piemontu: Neoburbońskie Stowarzyszenie Kulturalne (Associazione Culturale Neoborbonica) w Neapolu, wydające pismo „L`Alfiere” („Herold”) założone przez Silvia Vitalego, Stowarzyszenie Kulturalne Obojga Sycylii (Associazione Culturale Due Sicilie) z siedzibą w Vicenzy oraz prohabsburskie Stowarzyszenie Legitymizmu Esteńskiego (Associazione Legittimismo Estense) Giancarlo Cervettiego w Modenie; na gruncie legitymizmu stoją także kontrrewolucyjne i tradycjonalistyczne środowiska katolickie, jak: Sojusz Katolicki (Alleanza Cattolica) Giovanniego Cantoniego, Centrum Kulturalne Lepanto (Centro Culturale Lepanto) Roberta bar. de Mattei i florencki dwumiesięcznik „Controrivoluzione” braci Pucci i Giuseppe Ciprianich; do uniwersalistycznej tradycji Świętego Cesarstwa Rzymskiego nawiązuje natomiast metapolityczny ośrodek Sacrum Imperium Maurizia Ruggiero.

2o Kraje anglosaskie. W Wielkiej Brytanii od 1995 istnieje Stowarzyszenie Monarchii Konstytucyjnej (The Constitutional Monarchy Association), któremu przewodniczy Lord Sudeley (będący zarazem wicekanclerzem ML), a także Towarzystwo Monarchistyczne Uniwersytetu Oksfordzkiego (The Oxford University Monarchist Society), którego założycielem był dawny organizator poparcia dla powstania gen. Franco i b. minister torysowski, Sir John Stokes (1917-2003). Pamięć o Anglii przednormańskiej (anglosaksońskiej) kultywuje, jako typ bractwa rycerskiego, założone 1986 w Bristolu towarzystwo historyczne Królestwo Anglików (Regia Anglorum). Osobny nurt stanowią organizacje podtrzymujące tradycję legitymistyczno-jakobicką, jak utworzone 1926 Królewskie Towarzystwo Stuartowskie (The Royal Stuart Society), wydające dwa półroczniki: „The Royal Stuart Review” i „The Royal Stuart Papers”; na czele RSS stoi książę St. Albans (potomek syna naturalnego Karola II i jednej z pierwszych angielskich aktorek, Nell Gwyn), a jedną z wiceprzewodniczących jest księżniczka Lew [sic!] Sapieha; RSS przyjmuje do swego grona jedynie członków kościołów „ustanowionych” (Established Church) — anglikańskiego i prezbiteriańskiego oraz katolików rzymskich; bliźniaczymi stowarzyszeniami RSS na obszarze Szkocji są: Towarzystwo Stewartowskie (The Stewart Society) w Edynburgu i założone 1992 (otwarte dla nie-Szkotów) Towarzystwo Marii Stuart (The Maria Stuart Society); charakter bractwa religijnego ma, założone już 1894, Towarzystwo Króla Karola Męczennika (The Society of King Charles the Martyr), które wydaje pismo „Church and King”; SKCM podkreśla swoją przynależność do anglokatolickiej tradycji liturgicznej (catholic anglicanism) i w kalendarzu liturgicznym (Prayer Book) obchodzi dzień św. Karola w dniu egzekucji (30 I 1649) Karola I Stuarta; od 1993 SKCM jest otwarte dla katolików wszystkich obrządków, a jednym z jego patronów jest członek Papieskiej Rady Kultury — Lord St. John of Fawsley.

Tradycję celtyckiego Arcykrólestwa Irlandii kultywuje od 1991 Rada Nieustająca Irlandzkich Naczelników i Wodzów (The Standing Council of Irish Chiefs and Chieftains), złożona z 22 potomków przywódców starożytnych klanów.

W Australii, prócz krajowej organizacji ML, istnieją: Towarzystwo Dziedzictwa Australijskiego (The Australian Heritage Society), wydające pismo „Heritage”; Austrialijskie Stowarzyszenie Flagi Narodowej (The Australian National Flag Association) oraz utworzona do przeciwdziałania ruchowi republikańskiemu organizacja Australijczycy za Monarchią Konstytucyjną (Australians for Constitutional Monarchy).

W USA 1998 została założona (w Teksasie) Rojalistyczna Partia Ameryki (Royalist Party of America), której liderem od 2000 jest historyk Joseph Crisp.

3o Europa Północna. W Holandii od 1954 istnieje Federacja Związków Oranżystowskich w Niderlandach (Federatie van Oranjevereinigingen in Nederland), nadto (od 1923) Królewskie Towarzystwo Historyczne Oranje-Nassau (Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau), prowadzące Muzeum Dynastii Orańskiej. Spośród trzech (formalnie protestanckich) królestw skandynawskich dwie o. m. istnieją tam, gdzie instytucja monarchii jest najsłabsza i najbardziej zagrożona, tj. w Szwecji: wydający pismo „Rojalisten” Związek Rojalistyczny (Rojalistiska Föreningen), którym kieruje Patrik Akesson, i Ruch Rojalistyczny (Rojalistiska Salskapet) pod przywództwem Thora Rahdena; w Finlandii istnieje Klub Monarchistyczny (Monarkisti Klubi), a w Estonii po odzyskaniu niepodległości powstała Estońska Partia Rojalistyczna (Esti Rojalistik Partei).

4o Europa Środkowa. Przywrócenie pod berłem Hohenzollernów — w ramach „europejskiej jedności” — dziedzicznej i federalnej monarchii w Niemczech, stawia sobie za cel, utworzone 1959 w Kolonii stowarzyszenie Tradycja i Życie (Tradition und Leben), którego organem jest dwumiesięcznik „Erbe und Auftrag” („Ład i Dziedzictwo”), a przywódcą Harald Schmautz; afiliowany do tej organizacji jest (utworzony 1975) Instytut Pruski (Preußeninstitut); utworzona 1995 partia Przyjaciele Monarchii — Związek Niemiecki (Der Monarchiefreunde — Deutschlandverband) domaga się restauracji Cesarstwa Niemieckiego w formie z lat 1871-1918. Istnieją również o. m. związane z tradycjami dynastycznymi: Wittelsbachów w katolickiej Bawarii — Związek Wierności Królewskiej w Bawarii (Verband der Königstreuen in Bayern) i Bawarska Partia Królewska (Bayerische Königspartei); Welfów w Hanowerze — Związek Welficki (Welfenbund) oraz Wettynów w Saksonii — Grupa Studiów nad Dziejami i Kulturą Saksońską (Studiengruppe für Sachsische Geschichte und Kultur).

W pohabsburskiej Austrii istnieją: Społeczno-Konserwatywna Monarchistyczna Partia Austrii (Sozialkonservative Monarchistische Partei Österreich), której liderem jest Burghard Ostertag; Związek Austriaków (Verband der Österreicher); założone 1988 stowarzyszenie Biała Róża (Die Weisse Rose), wydające pismo pod tym samym tytułem, którego redaktorem jest Albert von Pethö (symbolika bieli nawiązuje do konserwatyzmu, a róży do Matki Boskiej, cała nazwa zaś — do konspiracyjnej, antyhitlerowskiej organizacji katolickiej, działającej 1941-43 na uniwersytecie w Monachium, której członkowie zginęli na szafocie); założone 1997 metapolityczne środowisko studiujące ideał monarchii chrześcijańskiej — Żelazny Pierścień. Zbór Monarchistów Austriackich (Der Eiserne Ring. Sammelbewengung Österreicherischer Monarchisten), które reprezentuje Jan Schafhauser. Siedzibę w Wiedniu mają również popierające Habsburgów organizacje ponadnarodowe: założona 1923 przez Richarda hr. Coudenhove-Kalergi (1894-1972) Międzynarodowa Unia Paneuropejska (Internazionale Paneuropa Union) oraz utworzone 1993 dla szerzenia idei federacji Austrii, Czech, Węgier i Chorwacji pod berłem Habsburgów — Forum Czarno-Żółte. Demokratyczna Inicjatywa na rzecz Monarchii i Europy Środkowej (Schwarz-Gelbes Forum. Demokratische Initiative für Monarchie und Mitteleuropa).

Na Węgrzech istnieje Stowarzyszenie Korony Świętego Stefana (Magyar Szent Korona Szövetség), na którego czele stoi András Deák, a w Czechach (od 1990) — Korona Czeska. Monarchistyczna Partia Czech, Moraw i Śląska (Koruna Česká. Monarchistická Strana Čech, Moravy a Slezska), której przewodniczącym jest Václav Srb.

5o Europa Południowa. Po upadku komunizmu dość realne wydawało się odrestaurowanie monarchii w prawosławnych krajach bałkańskich, gdzie tradycja monarchiczna była identyfikowana z niepodległością; niemałe poparcie idea monarchiczna miała zwłaszcza w Rumunii, gdzie przychylne były jej odrodzone dwie największe partie przedwojenne: Rumuńska Partia Liberalna (Partidul National Liberal), i Partia Narodowo-Chłopska (Partidul National Taraneso), a wprost popierały ją: Unia Liberalna „BRATIANU” (Uniunea Liberala „BRATIANU”) Iona Bratianu oraz Stowarzyszenie „Przyjaciele Króla Michała” (Societatea Amicii Regelui Mihai), wydające pismo „Corona de Otel” pod redakcją Artura Chomiuca, i założony 1993 w Jassach Ruch na rzecz Królestwa Rumunii (Miscarii pentru Regatul Romaniei) pod kierownictwem Alexandru Carausu, które 2003 zjednoczyły się wraz z kilkoma innymi mniejszymi grupami w partię Sojusz dla Monarchii (Alianta pentru Monarhia). Podobnie zdawała się rozwijać sytuacja w Bułgarii, gdzie w Wielkim Tyrnowie powstała 1990 Unia Monarchiczno-Konserwatywna prawosławnego teologa Iwana Marczewskiego, a wkrótce także Ruch Parlamentarny na rzecz Restauracji Konstytucji Tyrnowskiej, Ruch Demokratyczny na rzecz Monarchii Konstytucyjnej, Klub św. Iwana Rylskiego, Klub Królewski Króla Symeona II byłej premier Renety Indżowej oraz Federacja Królestwa Bułgarii Christo Kurtewa, lecz wyłonionej z nich partii: Ruch Narodowy Symeona II (Nacionalno Druzenie Simeon Tvori) udało się jedynie doprowadzić do nieznanego dotąd nigdzie eksperymentu, tj. objęcia (2001) przez eks-króla urzędu premiera w republice.

Z państw sukcesyjnych b. Jugosławii o. m. rozwinęły się przede wszystkim w Serbii, gdzie — prócz emigracyjnego Serbskiego Sojuszu dla Królestwa (Serbian Alliance for Kingdom) — powstał Serbski Blok Rojalistyczny (Srpski Rojalisticki Blok) Miroslava Čvetkoviča i Serbski Ruch Monarchistyczny (Srpski Monarhisticki Pokret) Branislava Z. Vesoviča, a powrotowi Karadżordżewiczów sprzyja także duża partia narodowa — Serbski Ruch Odnowy (Srpski Pokret Obnove) Vuka Drażkoviča; monarchiści czarnogórscy mają jedynie na emigracji (we Włoszech) Stowarzyszenie Przyjaciół Czarnogóry (Associazione Amici del Montenegro).

W Nowym Jorku ma z kolei swoją siedzibę, domagający się powrotu na tron Albanii króla Leki, Albański Narodowy Ruch Legalistyczny (Albanian National Legalistic Movement).

W Grecji działają obecnie: wydające pismo „Ethniki Idea” („Idea Narodowa”) Narodowe Stowarzyszenie Monarchistyczne (Vasilikis Enoseos) Odisseasa Toskasa, Związek Narodowy (Ethnicos Sindesmos) Athanasiosa Thomopoulosa oraz Helleńska Unia Królewska (Union Royale Hellenique) w Salonikach Nikolaosa Tsimasa.

5o Europa Wschodnia. Na obszarze Litwy i Białorusi (z siedzibą w Mińsku) działalność próbuje rozwijać Liga Monarchistyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego (Liga Monarchica Magni Ducati Lithuanie), której „marszałkiem” jest Aleksander Jan Stralcou Karwacki; również na Ukrainie wiadomo jedynie o istnieniu Klubu Młodych Monarchistów; w Rosji natomiast ruch monarchistyczny cierpi raczej na nadmiar skłóconych ze sobą zarówno w kwestii osoby prawowitego pretendenta i sposobu restauracji monarchii, jak i na płaszczyźnie ideowo-programowej, ugrupowań, których jest aż kilkanaście, w tym: Wszechrosyjskie Centrum Monarchistyczne Michaiła Kisieliowa, Wszechrosyjska Partia Centrum Monarchistycznego Wiaczesława Awtsinowa, Rosyjska Liga Monarchistyczna Aleksandra Suszczenki, Zgoda Prawosławno-Monarchistyczna Nikołaja Smirnowa w Sankt-Petersburgu, Sankt-Petersburskie Centrum Monarchistyczne Aleksandra Morgunowa, Prawosławna Konstytucyjno-Monarchistyczna Partia Rosji księcia Siergieja Jurkowa-Engelhardta w Moskwie, Chrześcijańsko-Monarchistyczna Unia Rosji Aleksandra Zakatowa, Kurska Organizacja Religijno-Patriotyczna Olega Fisenki, Zakon Cesarski Unii Rosyjskiej Nikołaja Brauna.

6o Azja i Afryka. Na Zakaukaziu o. m. istnieją zarówno w chrześcijańskiej Gruzji (Monarchistyczno-Konserwatywna Partia Gruzji i Monarchia Konstytucyjna), jak w muzułmańskim Azerbejdżanie (Ruch Monarchistyczny Ilgara Gasimowa); w innych islamskich krajach Azji Przedniej i Mniejszej istnieją tylko emigracyjne o. m.: turecka Wspólnota Ottomańska (Ottoman Community), irańskie — Iran Paad w Wielkiej Brytanii, Rastakhiz Iran w USA, Patriotyczna Unia Monarchistyczna (Patriotic Monarchist Union) w Niemczech i Wolny Iran (Iran Libre) w Paryżu; iracki Ruch Monarchii Konstytucyjnej Sharifa Alego Bin Al-Husseina.

W Indochinach legalnie działają: Partia Rządu Królewskiego Laosu i Funcinpec w Kambodży, a na emigracji: Królewskie Towarzystwo Birmańskie w Wielkiej Brytanii (The Royal Burma Society of Great Britain) oraz Stowarzyszenie Rodziny Cesarskiej Wietnamu (L`Association de l`Impériale Famille du Vietnam) i (od 1994) Wietnamska Liga Konstytucyjno-Monarchistyczna (The Vietnamese Constitutional Monarchist League), założona przez księcia Nguyen Phuc Buu Chanh, dążąca nie tylko do restauracji dynastii Nguyenów i wyzwolenia Wietnamu od komunizmu, ale również do utworzenia wolnorynkowej wspólnoty wszystkich (buddyjskich) królestw indochińskich.

Wg niepotwierdzonych informacji ML w chińskiej prowincji Zhejiang działa podziemna o. m. Huangijao; na Dalekim Wschodzie istnieje w K o r e i Stowarzyszenie Rodu Cheon-Ju Yi (Cheon-Ju Yi Clan Association), a w Indonezji — Pusat Dokumentasi Kerajaan di Indonesia „Pusaka”.

Od obalenia przez marksistowskich oficerów koptyjskiego cesarstwa w Etiopii, na emigracji w Wielkiej Brytanii działa Etiopskie Stowarzyszenie Monarchistyczne (Ethiopian Monarchist Association), a w USA od 1991 Zwycięski Lew (Moa-Ambessa).

7o Ameryka Łacińska. W 1987 w Argentynie Luis José Carosini utworzył Argentyński Ruch Monarchistyczny (Movimiento Monárquico Argentino), głoszący ideę Wspólnoty Hispanoamerykańskiej pod berłem króla Hiszpanii na wzór anglosaskiego Commonwealthu; „antykwaryczną” osobliwością są dwa stowarzyszenia (Souvenir Franco-Araucanien w Paryżu i North American Araucanian Royalist Society w USA), kultywujące pamięć po istniejącym w Patagonii od 1641 przez dwa stulecia królestwie (zwanym Araukanią lub La Frontera) Indian — chrześcijan, których nie udało się podbić ani Inkom, ani Hiszpanom.

Jeżeli siłę ruchu politycznego mierzyć demokratycznym kryterium poparcia uzyskanego w głosowaniu ludowym, to rangę relatywnie najsilniejszego ośrodka monarchizmu pośród wszystkich państw, w których monarchia już nie istnieje, należy przyznać Brazylii, gdzie monarchistom udało się 1993 doprowadzić do referendum, w którym za restauracją obalonego 1889 cesarstwa opowiedziało się 7 mln (17% głosujących); oficjalną reprezentacją Domu Cesarskiego Brazylii (Casa Imperial do Brasil) jest Pro Monarquia z Gustavo Cintra do Prado jako koordynatorem generalnym; w wielu miastach i stanach brazylijskich istnieją instytuty, centra studiów nad monarchizmem, koła (circulos), jak Koło Monarchistyczne Ludwika Orleańskiego-Braganzy „Książę Doskonały” (Circulo Monárquico Dom Luiz de Orleans e Braganca „O Príncipe Perfeito”) w Rio de Janeiro oraz oddziały Młodzieży Monarchistycznej Brazylii (Juventude Monárquica do Brasil); propagandą zajmuje się, zawiązane 1994, stowarzyszenie Brazylia Cesarska (Brasil Imperial), które wydaje „Gazeta Imperial”; reprezentacją polityczną jest aktualnie partia Brazylijski Ruch Monarchistyczny (Movimento Monárquico Brasileiro).

II. W POLSCE

1. W okresie porozbiorowym. Ustrój monarchiczny, panujący we wszystkich trzech państwach zaborczych (i w całej Europie, wyjąwszy Szwajcarię oraz od 1875 Francję), był oczywistością także dla całego polskiego obozu konserwatywnego w XIX wieku, a w sposób otwarty kwestionowały go — jako model ustrojowy przyszłej Polski — jedynie najbardziej skrajne odłamy lewicy, najpierw rewolucyjno-demokratycznej, a później socjalistycznej; niemniej, jedyna zinstytucjonalizowana postać polskiego ruchu monarchistycznego w tym stuleciu pojawiła się wyłącznie na niepodległościowej „Wielkiej Emigracji” po klęsce powstania listopadowego, w ramach szerszego obozu arystokratyczno-konserwatywnego, skupionego wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, zwanego potocznie Hotel Lambert, jako utworzone 1839 Towarzystwo Monarchiczne 3 Maja (właściwie: Towarzystwo Insurrekcyjno-Monarchiczne Fundatorów i Przyjaciół Trzeciego Maja); jego inicjator i główny ideolog (Rzecz o monarchii i dynastii w Polszcze, Paryż 1839) — Janusz Woronicz -Werner (1805-1874), prezes — Narcyz hr. Olizar (1794-1862) i redaktor organu prasowego „Trzeci Maj” — poeta Ludwik Orpiszewski (1810-1875) dążyli do wypracowania polskiego legitymizmu dynastycznego poprzez proklamowanie księcia Adama „królem de facto” Adamem I, propozycja ta jednak została przyjęta chłodno nawet przez środowisko Hotel Lambert, toteż po kilku latach działalność Towarzystwa zamarła.

Ponowny impuls do zorganizowania ruchu monarchistycznego dał dopiero w czasie I wojny światowej akt dwóch cesarzy: austriackiego Franciszka Józefa I i niemieckiego Wilhelma II, proklamujący 5 XI 1916 utworzenie Królestwa Polskiego; monarchiczną formę ustroju przyszłego państwa aż do X 1918 przyjmowały jako fakt dany wszystkie ugrupowania „aktywistyczne” (tj. opowiadające się za współpracą z państwami centralnymi), nie wyłączając PPS, ideowo jednakże z pełnym przekonaniem postulat restaurowania Polski w kształcie monarchii głosiły jedynie dwa niewielkie ugrupowania z „Kongresówki”: Stronnictwo Narodowe i Centrum Narodowe oraz galicyjskie (konserwatywne) Stronnictwo Prawicy Narodowej, które II 1918 utworzyły Związek Budowy Państwa Polskiego, a 4 VII 1918 wyłoniły 15-osobowy Klub Monarchistyczno-Konstytucyjny w Radzie Stanu, którego prezesem został Wojciech hr. Rostworowski (1877-1952).

2. W II Rzeczypospolitej. W okresie międzywojennym ruch monarchistyczny istniał w postaci dwutorowej: autonomicznych o. m., uznających restytucję monarchii za główny cel swojego działania, a ideowo czerpiących zarówno z doktryny konserwatywnej, jak nacjonalistycznej, z drugiej zaś strony jako jeden z punktów programowych niektórych stronnictw konserwatywnych oraz środowisk i ugrupowań działających na obrzeżach ruchu narodowego bądź sanacyjnego.

1o. Nurt pierwszy (stricte monarchistyczny) został zainicjowany przez młodzież akademicką; z Akademickiego Koła Jedności Narodowej IV 1920 wyłoniła się Organizacja Młodzieży Narodowo-Zachowawczej, która w pierwszym punkcie swojej deklaracji programowej zgłosiła postulat przywrócenia monarchii; działalność OMNZ po kilku miesiącach zamarła, bowiem niemal wszyscy jej członkowie wstąpili do wojska, a w bitwie warszawskiej zginął 21 VIII 1920 prezes, Zdzisław ks. Massalski; ugrupowanie to odrodziło się dopiero 11 III 1922, na zjeździe w Poznaniu, już pod nazwą Organizacja Młodzieży Monarchistycznej; w Postulatach programowych OMM deklarowano, że jej głównymi wyznacznikami ideologicznymi będą nacjonalizm, monarchizm i katolicyzm, „jako czynniki ściśle ze sobą związane”; pierwszym prezesem Zarządu OMM został konserwatysta Jan Moszyński (1902-1943), drugim (od 30 I 1924) — b. działacz Związku Ludowo-Narodowego, Stefan Gruchała, a trzecim (od 5/6 V 1926) ponownie Moszyński; postacią nr 1 i tej organizacji, i całego polskiego rojalizmu okresu międzywojennego, był płodny publicysta (Monarchia i nacjonalizm, Warszawa 1923; Monarchia Narodowa jako hasło XX-go wieku, Warszawa 1934), Leszek Gembarzewski (1899-1944); czołowymi aktywistami OMM byli również: brat Leszka — poeta Miłosz Gembarzewski, Zbigniew Dobiecki, Jerzy de Virion, Jan Wydżga, Józef Bolesław Robakowski, Franciszek Bocheński i Kazimierz Prószyński.

Również na zjeździe w Poznaniu, 2-4 V 1925, została utworzona, już ponadpokoleniowa, Organizacja Monarchistyczna, na której czele stanął, jako prezes Rady Naczelnej, były marszałek Tymczasowej Rady Stanu, Wacław Niemojowski (1864-1939); do OM przystąpili in corpore działacze OMM, zaś Gruchała został prezesem jej Zarządu Głównego, a także liczni luminarze obozu konserwatywnego, jak były członek Rady Regencyjnej, Zdzisław książę Lubomirski (1865-1941), S. Mackiewicz, K.M. Morawski i H. hr. Tarnowski oraz generałowie: Józef Dowbor-Muśnicki (1867-1937) i Kazimierz Raszewski (1864-1941); niski poziom reprezentowało natomiast pismo OM — „Polak Monarchista”, które XI 1926 zaczęli wydawać Lucjan Długokęcki, Walerian Dobiecki i J.B. Robakowski.

Drugim ugrupowaniem rojalistycznym był, po części zakonspirowany, Obóz Monarchistów Polskich, założony 7 VIII 1925 przez środowisko skupione wokół wydawanego od VI 1924 tygodnika (faktycznie wychodzącego trzy razy w miesiącu i przez pewien czas noszącego podtytuł: organ inteligencji monarchistycznej i faszystowskiej) „Pro Patria”, który redagowali: Henryk Olszewski (?-1960) oraz były redaktor „Myśli Narodowej”, dramaturg oraz znawca problematyki żydowskiej i masońskiej — Ignacy Oksza-Grabowski (1866-1933), a jego czołowymi publicystami byli: Julian Babiński (1900-1943), Juliusz Bończa, Gembarzewski i Moszyński; prezesem Rady Naczelnej OMP został biolog i teoretyk monarchizmu (Demokracja i monarchia, Warszawa 1925) — prof. Szymon Dzierzgowski (1866-1928), a prezesem Zarządu Głównego — Mirosław Obiezierski (1876-1933).

20 II 1926 OM i OMP dokonały fuzji, tworząc Zjednoczenie Monarchistów Polskich, którego prezesem Zarządu Głównego został działacz SChN, prof. Stefan Dąbrowski (1877-1947), a Rady Naczelnej — W. Niemojowski; wg nie potwierdzonych informacji faktyczne kierownictwo ZMP miała sprawować Komenda Główna, której podlegała Wojskowa Organizacja Faszystowska, oparta wraz z innymi jeszcze organizacjami tajnymi (Zakon Rycerzy Prawa, Braci Polaków, Zakon Faszystów, Zakon Obrony Idei Monarchicznej) o jawne struktury Związków: Hallerczyków i Dowborczyków; zapewne te pogłoski, jak również udział licznych działaczy monarchistycznych w obronie legalnego rządu W. Witosa podczas rokoszu majowego, spowodowały, iż ZMP nie uzyskało od władz sanacyjnych zgody na rejestrację; w tej sytuacji, 1 VIII 1926 anulowano akt połączenia OM z OMP, a na zebraniu likwidacyjnym 12 VIII wszystkie aktywa przekazano z powrotem Organizacji Monarchistycznej; wprawdzie grupa byłych członków OMP z Dzierzgowskim na czele, szczególnie wrogo nastawionych do nowego reżimu, wskrzesiła także OMP, jednak działalność obu ugrupowań w ogóle zamarła na przełomie 1926/27, a 22 IX 1927 OM zgłosiła akces do prosanacyjnej Monarchistycznej Organizacji Wszechstanowej.

Rodowód MOW, utworzonej I 1926 i noszącej początkowo (do 26 V 1927) nazwę: Monarchistyczna Organizacja Włościańska, był nietypowy, bowiem jej twórcą był secesjonista z radykalnego PSL-Wyzwolenie, poseł Aleksy Ćwiakowski (1895-1953), a jej pierwotny program, wyrażany hasłem: władza dla króla, ziemia dla ludu, sprawiedliwość dla wszystkich, nosił znamiona populizmu; już jednak od Kongresu w Częstochowie (8 IX 1926) we władzach MOW znaleźli się nacjonaliści i konserwatyści, w tym Moszyński, Gruchała jako sekretarz generalny i Aleksander książę Drucki-Lubecki jako przewodniczący Rady Naczelnej; MOW była jedyną formacją rojalistyczną w historii Polski, która przez pewien czas sprawiała wrażenie posiadania masowej bazy społecznej, lecz w wyborach wiosną 1928 jej lista uzyskała zaledwie 53 609 głosów, co nie dawało żadnego mandatu; w następstwie klęski wyborczej, Ćwiakowskiego zastąpił 13 X 1929 na stanowisku prezesa Andrzej książę Sapieha, mimo to od XII 1930 działalność MOW zamarła. Efemerydami okazały się także pisma MOW: „Polska Monarchistyczna” i „Nowa Polska”, przetrwał jedynie, wychodzący w Częstochowie od 10 I 1926 „Głos Monarchisty”, będący zrazu tygodnikiem adresowanym do ludności wiejskiej, co zmieniło się zasadniczo od objęcia (1932) redakcji przez L. Gembarzewskiego, który przekształcił go w poważny miesięcznik teoretyczny.

Gembarzewski był również inicjatorem stowarzyszenia Związek Monarchistów, jednak 31 III 1937 Komisariat Rządu na m. st. Warszawa odmówił jego rejestracji, motywując odmowę brakiem „pożytku społecznego” oraz twierdzeniem, iż „szerzenie idei monarchii narodowej sprzeciwia się demokratycznemu ustrojowi Państwa Polskiego”, zaś „idea monarchizmu może być tolerowana w ramach osobistych upodobań niektórych osób, lecz bez prawa wyprowadzania jakiejkolwiek propagandy w tym kierunku”; w odwołaniu wnioskodawcy podnieśli błąd logiczny w umotywowaniu tej decyzji, jako że ustrój monarchiczny nie jest przeciwieństwem ustroju demokratycznego, lecz republikańskiego, zaś panujący w Polsce, od uchwalenia Konstytucji Kwietniowej, ustrój też nie jest demokratyczny, ani w literze prawa, ani w intencjach jego twórców, co podpierano stosownymi cytatami z Józefa Piłsudskiego i referenta Komisji Konstytucyjnej, Stanisława Cara; poskutkowało to jedynie, dokonaną przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, zmianą motywacji odmowy rejestracji na stwierdzenie, iż cel stowarzyszenia: propagowanie monarchii narodowej, siłą rzeczy musiałby oznaczać szerzenie haseł podważających sens i zasady panującego ustroju republikańskiego. Identyczne niepowodzenie spotkało kolejną próbę (tej samej grupy osób) zarejestrowania w starostwie grodzkim Klubu im. Króla Bolesława Chrobrego.

Szykan administracji uniknęło natomiast, podejmujące 1937 działalność w formule partii politycznej, Stronnictwo Narodowych Monarchistów, którego założyciele wywodzili się z niewielkiego ugrupowania narodowo-radykalnego, działającego uprzednio pod nazwą Front Nacjonalistyczny i wydającego od III 1936 czasopismo „Stalowy Miecz”, redagowane przez Józefa Kwellę i Romana Cieślaka; 15 VII 1938 przekształciło się ono w miesięcznik „Monarchia Narodowa”, którego redaktorem został Edward Saryusz-Stokowski (1895-?), będący jednocześnie prezesem Zarządu Głównego SNM oraz prezesem Związku Szlachty Polskiej; prezesem Rady Naczelnej SNM został natomiast konserwatysta i publicysta pism katolickich, Władysław hr. Tyszkiewicz.

2o. Najstarsze ugrupowanie konserwatywne: Stronnictwo Prawicy Narodowej, stojąc na gruncie legalizmu republikańskiego, zrezygnowało po 1918 z wysuwania postulatów monarchistycznych; nie głosiła go oficjalnie także, utworzona po przewrocie majowym przez propiłsudczykowskie środowisko wileńskich „żubrów”, Polska Organizacja Zachowawczej Pracy Państwowej, niemniej ideę monarchiczną szerzył wytrwale na łamach „Słowa” jeden z animatorów POZZP, najbardziej znany polski monarchista — Stanisław Mackiewicz (1896-1966), pseud. Cat. Monarchistami byli także secesjoniści SPN — Kazimierz Marian Morawski (1884-1944) i Hieronim hr. Tarnowski (1884-1945), którzy wraz z Konstantym hr. Platerem (1872-1927) zainicjowali 1922 utworzenie Stronnictwa Zachowawczego; brali też aktywny udział w działalności OM i ZMP — Morawski jako członek Zarządu Głównego obu organizacji, a Tarnowski jako prezes koła krakowskiego OM; 8 IX 1925 doprowadzili oni do podjęcia uchwały Walnego Zebrania SZ wyrażającej pogląd o konieczności zmiany ustroju na monarchiczny drogą legalnej ustawy konstytucyjnej, opatrzonej jednak (pod naciskiem grupy konserwatystów lwowskich) klauzulą czasowego utajenia.

Dwuznaczne stanowisko w kwestii monarchizmu zajmowało trzecie (sympatyzujące z endecją) ugrupowanie konserwatywne: Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe, którego Rada Naczelna podjęła wprawdzie 27 II 1926 uchwałę zapowiadającą dążenie do przywrócenia monarchii, lecz wskutek gwałtownego oporu ze strony Stanisława Strońskiego nie była ona w praktyce wykonywana.

Po autolikwidacji SZ, które II 1926 zostało wchłonięte przez SChN, Morawski, Tarnowski i Plater, odmawiając przystąpienia do SChN, wykonali rezolucję koła warszawskiego SZ z 23 I 1926, zalecającą powołanie pisma „Pro Fide Rege et Lege” (ukazały się trzy zeszyty), a 7 III 1926 utworzyli (działający do 1928) Klub Zachowawczo-Monarchistyczny, którego prezesem został Stanisław hr. Czacki.

W 1938 postulat intromisji regenta, jako etapu przejściowego do instauracji Królestwa Polskiego, znalazł się w Wytycznych Ustrojowych Związku Polskiej Myśli Państwowej, założonego 12 XII 1934 przez byłego sekretarza generalnego SPN — Jana Bobrzyńskiego (1882-1951), który nie pogodził się z dokonaną 1933 federacją stronnictwa stańczykowskiego z innymi grupami dzielnicowymi pod nazwą Zjednoczenie Zachowawczych Organizacji Politycznych (od 1937 — Stronnictwo Zachowawcze).

Okresowo i fragmentarycznie postulaty monarchistyczne pojawiały się także w dyskusjach programowych działaczy odłamu Obozu Narodowo-Radykalnego, zwanego potocznie ONR-ABC (Juliusz Sas-Wisłocki, Jan Korolec) oraz marginalnych grup nacjonalistycznych: Związku Nacjonalistów Polskich, Radykalnego Ruchu Uzdrowienia i Stronnictwa Wielkiej Polski.

3. W III Rzeczypospolitej. Do wskrzeszenia ruchu monarchistycznego (zasadniczo w formule klubów ideowo-formacyjnych) doszło już w fazie rozkładu PRL; 7 III 1988 grupa młodzieży licealnej i studenckiej proklamowała w Warszawie wskrzeszenie Klubu Zachowawczo-Monarchistycznego, a IX 1988 ukazał się pierwszy numer czasopisma „Pro Fide Rege et Lege” (do 2004 ukazało się 48 numerów, nadto 26 numerów „Biuletynu Monarchistycznego” do 1995); 8-9 XII 1990 KZM zorganizował w Warszawie Europejski Kongres Monarchistyczny; 9 X 1993 Stanisław Tarnowski, syn współzałożyciela KZM działającego 1926-28, przekazał reaktywowanemu Klubowi symboliczny tytuł do prawa użytkowania historycznej nazwy, symboli oraz tytułu pisma; 18 IV 1999 KZM dokonał na Jasnej Górze Aktu oddania się Jezusowi Chrystusowi poprzez ręce Najświętszej Maryi Panny; prezesem KZM (obecnie honorowym) od początku do 2005 był Artur Górski – od IX 2006 poseł na Sejm RP, a obecnie jest nim Ludwik Skurzak; wiceprezesem — Adam Wielomski, a przewodniczącym Straży — Jacek Bartyzel; ideowy pierwiastek monarchizmu absorbował także założony 15 IV 1989 Klub Konserwatywny w Łodzi (od 14 XII 1997 pełniący również funkcję Oddziału KZM) oraz nieistniejące już: wrocławski Klub Konserwatystów im. Aleksandra hr. Fredry (skupiony wokół pisma „Stańczyk”) i katowicki Klub Konserwatystów i Monarchistów im. Stanisława hr. Tarnowskiego, który wydał trzy numery pisma „Graal”. Od 16 XI 1989 istnieje też tradycjonalistyczna i legitymistyczna Organizacja Monarchistów Polskich, wydająca we Wrocławiu pismo „Rojalista. Pro Patria” (do 2006 ukazały się 43 numery), której przywódcą jest Adrian Nikiel, a wiceprezesem Zbigniew Polit; w swojej deklaracji twórcy OMP podkreślają, że nie są „zwolennikami jakiejkolwiek monarchii, a jedynie opartej na Prawie Boskim”. Efemerydami okazały się natomiast: Unia Restytucji Monarchii oraz Konfederacja IV Rzeczypospolitej „Korona Polska”; z kolei działalność zarejestrowanego jako partia polityczna Polskiego Ruchu Monarchistycznego należy do folkloru politycznego, jeśli nie jest celową próbą ośmieszenia monarchizmu, zważywszy fakt uprzedniej przynależności jego lidera (używającego bezprawnie tytułów „regenta” i „wielkiego księcia”, Leszka Wierzchowskiego) do PZPR oraz „nadawanie” naiwnym tytułów arystokratycznych.

M. Pawlicowa, O niektórych pomysłach monarchistycznych na emigracji (1831-1856), „Kwartalnik Historyczny” 1971, z. 27; J. Bartyzel, Kameloci Królewscy. Monarchizm w Drugiej Rzeczypospolitej, „Tygodnik Powszechny” 1983, nr 37; J.M. Majchrowski, W kręgu tronu i korony, „Zdanie” 1985, nr 3; J.M. Majchrowski, Ugrupowania monarchistyczne w latach Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław 1988; A. Górski, Monarchiści II Rzeczypospolitej, „Nowy Świat” 3-4 X 1992, nr 233; P. Döerre, Konserwatywni i narodowi — Organizacja Młodzieży Monarchistycznej w II Rzeczypospolitej, „Pro Fide Rege et Lege” 1999, nr 2(34); N. Wójtowicz, Organizacja Monarchistów Polskich jako przejaw młodzieżowej skrajnej prawicy (1989-1998), „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2179, Politologia XXVI, Wrocław 1999, 125-142; P. Döerre, „Bóg, Naród i Król” — Stronnictwo Narodowych Monarchistów (1937-1939), „Pro Fide Rege et Lege” 2001, nr 1(39); Klub Konserwatywny w Łodzi 1989-2001. Dokumenty i publicystyka, Łódź 2002; D. Pater, O Polskę Królewską — działalność akademicka monarchistów, cz. I (lata 1921-1926), „Pro Fide Rege et Lege” 2003, nr 4(47), cz. II (lata 1926-1930), tamże 2004, nr 1(48).