A może cezaryzm?

Adam Danek

Jako monarchista nieustannie spotykam się z opinią, iż powrót do tradycyjnej monarchii nie jest już możliwy. Dlaczego? Ponieważ pryncypia, na których się ona opiera (nierówność, hierarchia, społeczeństwo organiczne, odgórne pochodzenie władzy etc.) dla świadomości współczesnego człowieka są zupełnie nie do przyjęcia. „Ludzie” – to słowo demokraci wymawiają z nabożną czcią (zwykle mając przy tym na myśli siebie) niemal od niemowlęctwa podlegają dziś urabianiu, mającemu zatrzeć w ich duszach świadomość istnienia czegokolwiek pozytywnego w „erze przed demokracją”. W efekcie uważają rzeczy takie jak powszechne prawa wyborcze, równość obywatelska czy ustrój liberalny za równie oczywiste i naturalne, co grawitacja (zamiast za sztuczne wyrozumowane, jakimi są w istocie). I doznają szczerego szoku słysząc, że mogłoby ich nie być. Załóżmy na chwilę słuszność tej argumentacji. W takim razie odpowiedzią na liberalno-demokratyczne rządzenie metodą „chaosu kontrolowanego” mógłby się okazać reżim łączący z jednej strony faktyczny rdzeń jedynowładczy (mon-archiczny), z drugiej zaś demokratyczną pozłotkę, w której dałoby się go sprzedać współczesnej świadomości. Rozwiązanie to nosi nazwę cezaryzmu.

Szczególny wkład w rozważania na ten temat wniósł teoretyk i filozof prawa prof. Antoni Peretiatkowicz (1884-1956). Pod koniec lat dwudziestych sformułował on pojęcie „cezaryzmu demokratycznego”, by rozwinąć je w swych pismach z następnej dekady. Mianem cezaryzmu określał on system polityczny oparty na rewolucyjnej (z pochodzenia), demokratycznej zasadzie „suwerenności narodu”, lecz w praktyce cechujący się osobistymi rządami konkretnego polityka. Powstaje on, gdy do władzy dochodzi – w sposób demokratyczny lub nie – charyzmatyczny przywódca. Nie wywraca on dotychczasowego ustroju jako całości; zamiast tego stopniowo wprowadza zmiany w funkcjonowaniu instytucji politycznych, gromadząc w swoich rękach pełnię rzeczywistej władzy. Dba przy tym o zachowanie form demokratycznych, choć je również poddaje rewizji: gotów jest zawsze podporządkować się woli narodu-suwerena, ale tylko jego i nikogo innego, dlatego pyta go o zdanie bezpośrednio, zamiast odwoływać się do pośrednictwa wyłanianych w wyborach przedstawicieli – zwłaszcza parlamentu. To pytanie przybiera zazwyczaj postać plebiscytu. Rzut oka na historię pozwala stwierdzić, iż w zdecydowanej większości przypadków przywódca go wygrywa; nawet przy założeniu, że dochodziło do fałszerstw, wobec przytłaczającej przewagi poparcia dla wodza nie mogły one odmienić wyniku głosowania.

Oczywiście utrwalenie takiego systemu prowadzi w praktyce do wyjęcia władzy przywódcy spod kontroli ogółu, z drugiej jednak strony nigdy nie jest on obojętny na aprobatę – lub jej brak – dla własnych działań: „Faktyczna bowiem dyktatura jednej osoby stara się tu zawsze o uzyskanie w jakiś sposób sankcji woli narodowej (…)”. To, co Peretiatkowicz nazwał cezaryzmem demokratycznym stanowi syntezę monarchicznej władzy osobistości i republikańskiej władzy narodu, samo jednak nie jest ani monarchią, ani republiką, lecz swoistą, trzecią jakością¹. Zdaniem poznańskiego uczonego nowa formuła władzy wiązała się z poważnym zagrożeniem. Mianowicie, rządy „nieodpowiedzialnej jednostki odwołującej się do mas” niosą ze sobą ryzyko pojawienia się „tendencji ku ‘państwu totalnemu’, ku podporządkowaniu wszystkiego władzy państwowej”, a co za tym idzie, redukcji do minimum lub zgoła likwidacji wolności obywatelskich, jak uczyniono to przed wojną w państwach osi Rzym-Berlin.

Peretiatkowicz zaznaczał jednak, iż rozwiązanie cezarystyczne bynajmniej nie prowadzi nieuchronnie do totalizmu. Aby uniknąć tego niebezpieczeństwa, wystarczyłoby stworzyć w jego ramach instytucjonalne gwarancje respektowania przez władzę wolności obywatelskich. W takim wypadku cezaryzm demokratyczny przekształca się w „cezaryzm liberalny” (podkreślmy: demokratyczny i liberalny to dwie różne rzeczy). Realizację tego ostatniego widział poznański jurysta w Konstytucji RP z 1935 r., zwanej kwietniową – oczywiście wyłącznie w samej treści aktu, ponieważ doskonale zdawał sobie sprawę, że po jego przyjęciu rządzący obóz nie uznał za stosowne krępować się przestrzeganiem jej zapisów. Co ważne, partyjno-parlamentarna demokracja („skrajny parlamentaryzm”, jak nazywał ją Peretiatkowicz) grozi wszędobylstwem władzy nie mniej, niż cezaryzm demokratyczny, gdyby zaś nawet wbudować w nią gwarancje wolności, i tak pozbawiona jest dobrej strony cezaryzmu – niepodzielnego ośrodka władzy, zdolnego formułować i wykonywać spójną wolę polityczną. W cezaryzmie liberalnym natomiast władza rządu i wolność obywateli koegzystują, zamiast się nawzajem paraliżować.

Powróćmy do genezy cezaryzmu. Pierwotnie był on niewątpliwie zjawiskiem rewolucyjnym, we współczesnej terminologii – czysto lewicowym. Swą nazwę wziął ów fenomen od Juliusza Cezara – członka stronnictwa popularów (dosłownie: ludowców), wywrotowca i demagoga karmiącego plebs obietnicami rozdania mu ziemi należącej do arystokratów. Cezarystyczny wzorzec władcy to trybun ludowy, który z poparciem mas sięga po władzę, by upomnieć się o prawa ludu i ukarać jego gnębicieli. Później wzorzec ów powiela się wielokrotnie: Cromwell, Napoleon, latynoamerykańscy caudillos, Mussolini, Hitler. Cezaryzm jednak to tylko forma polityczna i technika sprawowania władzy, które wypełnić można dowolną aksjologią. Lepiej zatem zdrową niż szkodliwą – już w XIX wieku we Francji połączenie cezarystycznej formy z katolicką treścią postulował Paweł Granier de Cassagnac (1842-1904), redaktor dziennika „L’Autorité” i teoretyk tzw. białego bonapartyzmu. Peretiakowicz jako przykłady cezaryzmu w XX stuleciu wylicza m.in. rządy gen. Michała Primo markiza de Rivery (1870-1930) w Hiszpanii, prof. Antoniego Smetony (1874-1944) na Litwie oraz prof. Antoniego de Oliveiry Salazara (1889-1970) w Portugalii – łagodne, narodowo-konserwatywne dyktatury dalekie od rewolucyjnego terroryzmu czy demagogii socjalnej. Osobiście jako modelową realizację prawicowego cezaryzmu wskazałbym jeszcze Chile pod ś.p. gen. Augustem Pinochetem (1915-2006).

Nawet najlepszy jednak cezaryzm podziela podstawową wadę wszelkich dyktatur: żaden przywódca nie jest nieśmiertelny. Kiedy dyktator odchodzi do Pana, zbudowany przez niego system wali się, nawet jeśli został starannie obmyślany na wiele lat naprzód (casus Hiszpanii gen. Franco) – bo jego twórca, zajęty budową, zaniedbał przygotowania swego następcy. Trwały cezaryzm musiałby więc zostać uzupełniony o mechanizm obowiązkowego, bezdyskusyjnego wyznaczania przezeń sukcesora; pomysł ten nieobcy był polskiej myśli – ustanowienie w Polsce dziedzicznej na swój sposób dyktatury proponował m.in. w pracy „Wczoraj i jutro” z 1938 r. dr Jan Mosdorf (1904-1943), pierwszy lider ONR. Optymalny wariant wydaje się następujący: powstanie cezaryzmu demokratycznego, przekształcenie go w cezaryzm liberalny (w urządzeniu instytucji, nie w światopoglądzie), oparcie tego na trwałym fundamencie aksjologicznym – katolicyzmie (co w Polsce nie budzi raczej wątpliwości), wreszcie zagwarantowanie ciągłości sprawowania władzy przez panujących, by system nie upadł. Aż wreszcie któryś z kolei władca przestanie starać się o uzyskanie „sankcji woli narodowej” czy też, wedle Peretiatkowicza, podtrzymywać „pozory demokracji”. Zamiast tego każe wydobyć z muzeum regalia, a swym następcą mianuje własnego syna…

Cezaryzm – którego, nawiasem mówiąc, poznański profesor nie pochwalał – może okazać się pomostem, po którym Polska przejdzie od rozbuchanego bezhołowia demokracji do dziedzicznej monarchii chrześcijańskich królów.

¹ Peretiatkowicz posługiwał się pojęciami monarchii i republiki w ich współczesnym rozumieniu, tzn. uważał je za przeciwieństwa. Inaczej filozofia przednowożytna, która nie uznawała monarchicznej formy rządu i republikańskiego porządku państwa za wykluczające się wzajemnie.