„Budapeszt 1900. Portret miasta i jego kultury” (fragment)

John Lukacs

Wieczorem 1 maja 1900 roku węgierski malarz Mihály Munkácsy zmarł w prywatnym sanatorium w Niemczech. Pochowano go osiem dni później w Budapeszcie. Jego pogrzeb – podobnie jak pochówek Victora Hugo piętnaście lat wcześniej w Paryżu, również w maju – „nie był pomyślany jako egzekwie zmarłego, lecz uczczenie człowieka nieśmiertelnego. Dziewiętnaste stulecie miało przejść do historii razem z człowiekiem, który odzwierciedlał jego zachwyty i pasje”¹.

Katafalk wznosił się na budapeszteńskim placu Bohaterów (Hősök tere) – ciało Victora Hugo wystawiono na widok publiczny pod Łukiem Triumfalnym – przed sześcioma korynckimi kolumnami i neoklasycznym perystylem Pałacu Sztuki (Műcsarnok). Na katafalku spoczywał wysoki na trzynaście metrów sarkofag Munkácsyego. Zaprojektował go i pospiesznie wykonał znany węgierski rzeźbiarz, z pomocą swoich studentów, autorem katafalku był natomiast słynny architekt, apostoł węgierskiego modernizmu. Mogło to budzić zaskoczenie, ponieważ nie licząc dużej płaskorzeźby na przodzie, przedstawiającej jelenia w podskoku, w projektach tych nie było niczego szczególnie węgierskiego ani nowoczesnego. Sarkofag był biały, katafalk aksamitnoczarny. Dwa ogromne maszty, udrapowane czarnymi flagami, zdobiły pomalowane na biało wieńce laurowe. Dochodził do tego podwójny rząd sztandarów z szarozielonymi liśćmi. Pośród tych kaskad czerni wyróżniała się inna płaskorzeźba w środkowej części katafalku u dołu, z profilem Munkácsyego w złoconej ramie. Wokół katafalku płonęły i dymiły cztery pochodnie z brązu. Był chłodny, wietrzny majowy dzień.

Tej monumentalnej pogrzebowej scenografii towarzyszył element asymetrycznej węgierskiej fantazji: po jednej stronie Pałacu Sztuki zwisał z attyki ogromny czarny welon, ułożony w kształt półksiężyca. Budziło to skojarzenia z pogrążoną w żałobie wybitną aktorką narodową.

Na uroczystość przybyli członkowie rządu i władz miasta: ministrowie, burmistrz Budapesztu, w czarnych płaszczach i w cylindrach. Byli też biskupi, huzarzy, czterech heroldów w strojach skopiowanych z jednego z obrazów pogrzebowych Dürera, trzech jeźdźców, którzy na długich srebrnych tykach trzymali w górze czarne latarnie. Wiatr niósł zapach kadzidła i mirry. O wpół do czwartej ruszył kondukt pogrzebowy: karawan (ozdobiony w średniowiecznym stylu przez węgierskich malarzy) ciągnięty przez szóstkę koni w czarnych pledach i srebrnych czaprakach oraz osiem powozów z wysokimi stertami wieńców.

Miejska wrzawa ucichła. W Peszcie, na lewym brzegu Dunaju, stanęły trolejbusy. Powiewały czarne flagi. Kondukt powoli posuwał się na zachód i wjechał w szeroką aleję Andrássyego. W tym momencie głośny stukot końskich kopyt nieco zelżał, ponieważ aleja była wyłożona drewnem. Zgodnie z zarządzeniem ministra kultury i religii szkoły były tego dnia nieczynne, a uczniowie tworzyli szpaler na trasie konduktu pogrzebowego. Wielka procesja płynęła tą aleją, dumą Pesztu, mijając wille nuworyszów z misternie kutymi bramami, konsulaty wielkich mocarstw, majową zieleń i młode kasztanowce.

Na Oktogonie, półtora kilometra od placu Bohaterów, trębacz zatrzymał marsz, aby skierować kondukt w lewo, w stronę Wielkiego Bulwaru (Nagykörút). Biskupi i ministrowie wsiedli do swoich powozów. Przed rzędami kawiarni cygańskie kapele grały ulubione węgierskie pieśni Munkácsyego. Członkowie cechów stolarzy i malarzy pokojowych stali wyprężeni, a chór jednej z fabryk słał pod popołudniowe niebo swój basowy tren. Nie obyło się bez wpadek: chór szkoły dla niewidomych dzieci miał wystąpić do przodu, aby zaśpiewać, ale nie powiadomiono o tym konnego policjanta, który ruszył w kierunku przerażonych dzieci, chcąc je zatrzymać. Innych zakłóceń nie było, może poza obawami nielicznych, że wąskie, zdobione balkony niedawno wybudowanych ogromnych kamienic mieszkalnych mogą się zawalić pod ciężarem zgromadzonych widzów. Na balkonie mieszkania przy bulwarze Elżbiety 44, na pierwszym piętrze, stała niewysoka postać z siwą brodą, nestor węgierskiej literatury – Mór Jókai. Uniósł kapelusz, kiedy kondukt przechodził dołem. Kobiety dygały, a niektóre przyklękały. Półtora kilometra Wielkim Bulwarem, a potem kolejny skręt w aleję Rakoczego, w stronę miejskiego cmentarza. O tej porze tłum spowił pomarańczowy zmierzch².

Wzdłuż budapeszteńskich bulwarów zapalały się światła. W rzucanych przez nie cieniach winiarska nocna energia miasta budziła się do życia, chrapliwe, zakwaszone głosy wypełniały wyrwy w nocnym powietrzu. Ludzie mieli poczucie, że zakończyło się jakieś dziwne święto, żałoba bez żalu. Można się tutaj doszukać innej ciekawej paraleli z majowym paryskim dniem sprzed piętnastu lat, kiedy to ambasador brytyjski napisał do królowej Wiktorii: „Monstrualny katafalk wzniesiony pod Łukiem Triumfalnym i cała oprawa pogrzebu nie miały w sobie niczego oryginalnego, świetnego czy stosownego. W zachowaniu ludzi nie dostrzegało się żałobnych ani uroczystych tonów […]”³.

Już drugi raz w ciągu sześciu lat w Budapeszcie odbył się tak wielki pogrzeb. W marcu 1894 roku sprowadzono do ojczyzny ciało wybitnego wychodźcy, przywódcy narodowego Lajosa Kossutha. Ze wszystkich Węgrów Kossuth i Munkácsy byli najbardziej znani za granicą. Rodacy o tym wiedzieli. Była to jedna z przyczyn, być może najważniejsza, apoteozowania Munkácsyego: dzięki swojej zagranicznej renomie okrył Węgry sławą.

Jego droga była drogą komety. Urodził się w 1844 roku, z niemieckiego ojca i węgierskiej matki, w zapylonym, zacofanym miasteczku w północno-wschodnich Węgrzech: w Munkácsu⁴. Podobnie jak wiele innych osób w tamtym czasie zwęgierszczył swoje nazwisko – z arystokratycznym rozmachem dodając na końcu szlacheckie „y” – z Lieb na Munkácsy. Dzieciństwo miał smutne. Jego rodzice umarli i osierocony chłopiec został czeladnikiem stolarza w domu krewnego. Był dzieckiem ubogim, rachitycznym, nękanym chorobami. Jako nastolatek zaczął przejawiać talent do rysowania. Pewien życzliwy malarz zabrał go ze sobą do prowincjonalnego miasta Arad. Stamtąd udał się do Pesztu, a następnie do Wiednia (nie dostał się na wiedeńską Akademię Sztuk Pięknych – nie wiemy, czy z braku pieniędzy na czesne, czy też z powodu niedostatecznych kompetencji artystycznych); wrócił do Pesztu, po czym wyjechał do Monachium i Düsseldorfu, gdzie zarabiał na życie rysowaniem, ale nie zrobił wrażenia ani na węgierskich malarzach, ani na niemieckich nauczycielach, u których dorywczo się kształcił. Potem nastąpił punkt zwrotny. W 1868 roku Munkácsy namalował duże płótno zatytułowane Cela skazańca (Siralomház). Jest to obraz ciemny i egzotyczny – egzotyczny w wykonaniu, nie w sensie tematycznym: węgierski rozbójnik, w chłopskim stroju, siedzi z głową spoczywającą na stole wśród majaczących w półmroku postaci, które roztaczają atmosferę lęku i żalu. Tło jest ciemne, pociągnięcia pędzla mocne, naturalistyczne, całe dzieło świadczy o niemałym talencie kompozycyjnym i znajomości sztuki kontrastu; styl przypomina Courbeta. Obraz natychmiast zrobił furorę. Jeden z pierwszych amerykańskich prywatnych kolekcjonerów, filadelfijski kupiec William P. Wilstach, nabył go za dwa tysiące złotych talarów. Munkácsy nie skończył jeszcze dwudziestu sześciu lat.

W 1870 roku obraz wystawiono w Salonie Paryskim. Zdobył złoty medal i przyniósł swojemu autorowi sławę. Munkácsy przeniósł się do Paryża, gdzie poślubił wdowę po pewnym baronie. Madame Munkácsy przejawiała niemałe ambicje towarzyskie. Zamieszkali w kamienicy przy avenue de Villiers. Ministrowie, artyści, ambasadorzy, rosyjscy książęta i król Szwecji przyjmowali od nich zaproszenia na kolację. Munkácsy był przystojnym mężczyzną, z ciemnymi oczami, starannie wypielęgnowaną brodą, a fular, który często zakładał, miał w sobie nutę elegancji spod znaku cyganerii. „Dieu, qu’il est beau”, westchnęła pewna paryżanka. Na kochankę wybrał sobie żonę jednego z paryskich malarzy. Wpływowy marszand z Monachium Sedlmayer został jego agentem – wręcz totumfackim. Stale dyktował Munkácsyemu, co ma malować. Obrazy osiągały zawrotne ceny, ponad sześćdziesiąt z nich nabyli bogaci Amerykanie, którzy zaczęli kolekcjonować sztukę. W gronie tym byli Cornelius Vanderbilt, Jay Gould, William Astor, August Belmont, geniusz finansowy Edward T. Stotesbury z Filadelfii, gubernator stanu Michigan generał Russell Alger, magnat prasowy Joseph Pulitzer (urodzony na Węgrzech) i restaurator z Nowego Jorku Delmonico. Najbardziej lukratywne okazało się duże dzieło Chrystus przed Piłatem – temat zasugerowany przez Sedlmayera. Nabył go „książę kupców”, wypływający na coraz szersze wody właściciel domu handlowego w Filadelfii John Wanamaker, za 150 tysięcy dolarów, czyli w przeliczeniu na dzisiejsze pieniądze za prawie dwa miliony dolarów. Co roku w Wielkanoc obraz jest wystawiany w domu handlowym Wanamakera⁵. Przed podróżą do Filadelfii Chrystus przed Piłatem trzy lata objeżdżał Europę. W tamtych czasach (1881-1884) byli ludzie, w tym krytycy, którzy uważali Munkácsyego za najwybitniejszego żyjącego artystę, twórcę najwspanialszego współczesnego dzieła sztuki na świecie, dorównującego Michałowi Aniołowi i Rembrandtowi. Wiemy to z wydrukowanej przez Sedlmayera monografii z recenzjami twórczości Munkácsyego, który zyskał taką sławę, że list od amerykańskiego wielbiciela zaadresowany „Munkácsy, Europa” bez problemu doręczono do jego paryskiego domu. W 1886 roku Sedlmayer zorganizował triumfalne tournée po Stanach Zjednoczonych. Sprzedały się kolejne obrazy (między innymi kontynuacja Chrystusa przed Piłatem zakupionego przez Wanamakera). Prezydent Cleveland przyjął Munkácsyego w Białym Domu, minister marynarki wojennej wydał na jego cześć kolację w Waszyngtonie, a Delmonico – uroczysty bankiet w Nowym Jorku. Kiedy artysta wsiadał na pokład odpływającego do Francji liniowca „La Champagne”, „węgierska” kapela cygańska zagrała Marsz Munkácsyego na nowojorskim molo.

Sukces artysty odbił się szerokim echem w jego ojczyźnie, której do końca życia pozostał wierny. Ufundował skromne stypendium dla młodych węgierskich malarzy, którzy chcieli studiować w Paryżu. Kiedy Chrystusa przed Piłatem wystawiano w Peszcie, osiem tysięcy osób zapłaciło za bilet; przewodniczącym komitetu organizacyjnego był biskup Arnold Ipolyi, w tamtych czasach najbardziej uczony węgierski hierarcha kościelny. Około 1890 roku rząd Węgier zlecił Munkácsyemu namalowanie monumentalnego płótna do nowego gmachu parlamentu, zatytułowanego Zajęcie ojczyzny (Honfoglalás). Założyciel państwa węgierskiego Árpád, wódz związku węgierskich plemion, siedzi wyprężony na białym ogierze i odbiera hołd od mieszkańców węgierskich gór i nizin. Dzieło to nie trzyma typowego dla Munkácsyego poziomu artystycznego – malarz był już wtedy ciężko chory. Nieznana choroba, przez długie lata niedająca żadnych objawów, prawdopodobnie syfilis, w końcu się ujawniła i odbiła na jego ciele i mózgu. Niewielu Węgrów miało tego świadomość. Był bohaterem i skarbem narodowym, najbardziej znanym na świecie synem węgierskiej ziemi.

Kometa, a może meteor. O kimś, kto zrobił szybką karierę, mówimy, że wzniósł się jak meteor, a przecież definicyjną cechą meteoru jest jego upadek. Znajduje to zastosowanie do biednego Munkácsyego. Był malarzem samoukiem, artystą o wybitnych umiejętnościach, z niemałym talentem do głębi i kontrastu. Być może jednak za najlepsze z jego zachowanych obrazów należy uznać te najmniej znane – kilka letnich krajobrazów i portretów. Jego talent, a możliwe, że całą osobowość, charakteryzował pewien dualizm. Munkácsy potrafił być głęboki, lecz zazwyczaj był powierzchowny. Miał obsesję na punkcie techniki, ale pracował bardzo szybko. Jego mistrzami, poza Rembrandtem, byli malarze późnego renesansu, a przecież rzadko odwiedzał Włochy i nigdy nie dotarł na południe dalej niż do Florencji. Był frankofilem, który do końca życia nie nauczył się dobrze mówić ani pisać po francusku. Teraz dostrzegamy, że jego płótna – tematy, a także wykonanie – są typowe dla jego epoki. W swoim najlepszym wydaniu potrafił dorównać poziomowi artystycznemu Courbeta, może Milleta. Ale meteor Munkácsyego tylko na krótko rozświetlił paryskie niebo, w okresie – w latach siedemdziesiątych – kiedy nowe pokolenie impresjonistów trzymało się z daleka od Salonu. Munkácsy ich nie cierpiał. Przed śmiercią napisał do żony, że jego marzeniem jest założenie akademii, „aby rozprawić się z przejaskrawieniami impresjonistów”. Już wiele lat wcześniej francuscy krytycy odwrócili się od Munkácsyego. Dumas starszy, który osobiście go lubił, powiedział do swojego węgierskiego przyjaciela Zsigmonda Justha: „Munkácsy ma rozdmuchaną reputację, którą pozycja jego żony wspomogła, ale również jej zaszkodziła”. Po obejrzeniu Chrystusa przed Piłatem Huysmans napisał, że Munkácsy jest malarzem dekoracyjnym: „le rastaquouère de la peinture”, malarskim wagabundą. Inni nazywali jego dom „palais de poncif”, pałacem chałturnika. Dwa lata przed śmiercią Munkácsyego ruchomości z domu przy avenue de Villiers wystawiono na licytację: gobeliny, porcelana, perskie dywany, antyczna broń i niektóre obrazy poszły za grosze. Po latach stwierdzono, że materiał, na którym powstały dzieła, ulega rozkładowi. Munkácsy z reguły gruntował swoje wielkie płótna czarnym bituminem, co sprawiało, że kolory z czasem blakły.

¹ Joanna Richardson, Victor Hugo. A Biography, New York 1976, s. 283. (Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie przypisy pochodzą od autora).

² Opis pogrzebu Munkácsyego za: Géza Perneczky, Munkácsy (wyd. niem.), Budapest 1970, s. 50 i nast.; Dezső Malonyay, Munkácsy Mihály élete és munkái, Budapest 1906, t. 2, s. 120; „Budapesti Napló”, 9 maja 1900.

³ J. Richardson, Victor Hugo…, op. cit., s. 287.

⁴ Obecnie Munkaczewo na Ukrainie (przyp. red.).

⁵ Raczej był; po przejęciu sklepu Wanamakera przez pewną sieć handlową w 1988 roku odsprzedano go za 60 tysięcy dolarów.