Glosa do ankiety „Czym dzisiaj jest konserwatywny liberalizm?”

Justyna Poświatowska

W literaturze dotyczącej myśli konserwatywnej podkreśla się to, iż konserwatyzm bardzo trudno jednoznacznie zdefiniować czy też sklasyfikować. Większość definicji konserwatyzmu jako jego cechę znamienną podkreśla niechęć do zmian i ochronę status quo w określonej dziedzinie. Cecha ta wydaje się wspólna ze względu na etymologię słowa konserwatyzm. Nazwa ta pochodzi bowiem od łacińskiego słowa conservo, które oznacza tyle, co przechowywać, zachowywać. Słowem konserwatywne określa się więc grupy ludzi bądź też całe społeczeństwa, w których zmiany zachodzą stosunkowo wolno, jeśli porównywać je z tak zwanymi społeczeństwami nowoczesnymi¹.

Według P. Kłoczkowskiego ze względu na rodzaj i jakość treści, która ma być przechowywana, wyróżnia się konserwatyzm autorytarny i konserwatyzm liberalny. Ten pierwszy jest teokratyczny, etatystyczny, paternalistyczny oraz antyparlamentarny. Drugi natomiast sprzeciwia się leseferyzmowi obyczajowemu i religijnemu. W konserwatyzmie liberalnym występuje płynne przenikanie się idei konserwatywnych z myślą liberalną².

Według mnie należy także zwrócić uwagę na trudny do jednoznacznego wyważenia udział idei konserwatyzmu i liberalizmu w nurtach konserwatywno-liberalnych. Określenie liberalizm konserwatywny wskazuje na trzon liberalny wzbogacony ideami konserwatyzmu, natomiast określenie konserwatyzm liberalny ma trzon konserwatywny wzbogacony ideami liberalizmu.

Niewątpliwie w historii myśli politycznej znaczącą rolę odegrała rewolucja francuska. Zakwestionowała ona dotychczasowy ład społeczno-polityczny. Rewolucja zanegowała tradycję dualizmu, która dzieliła świat na przyrodzony i nadprzyrodzony. W myśli politycznej znajdowało to swoje odzwierciedlenie w podziale na boskie i cesarskie. Porzucenie racjonalizmu, doświadczenia, naturalizmu na rzecz ogólnopojętych zainteresowań antropologicznych zrodziły sprzeciw w postaci zjawiska zwanego konserwatyzmem. Istotą tego zjawiska jest naturalna ciągłość dziejów i ewolucyjność zmian. W reakcji na rewolucję francuską Edmund Burke w swoim dziele mimowolnie sformułował zasady filozofii politycznej, które wkrótce stały się wyznacznikiem myśli konserwatywno-liberalnej. Są to następujące zasady:

I. ciągłości dziejów i ewolucyjności zmian,

II. religijnej etyki społecznej,

III. hierarchicznej struktury społeczeństwa,

IV. pragmatyzmu politycznego,

V. legalizmu,

VI. nienaruszalności własności³.

Pierwsza zasada, czyli ciągłość dziejów i ewolucyjność zmian, opiera się na dziedziczności. Jest to idea, która wiąże pokolenia poprzez zachowywanie i przekazywanie pewnych wartości, wzorców zachowań, modeli ustrojów czy też przywilejów. Tak rodzi się tradycja, która jest najważniejszym spoiwem wspólnoty. Trwałość wspólnoty zależy właśnie od tradycji, od dorobku całych pokoleń, a nie od jednostkowych dokonań. Zdaniem Burke’a istnieje rozwiązanie, które oscyluje pomiędzy destrukcją a brakiem jakichkolwiek reform. Państwo z kolei skupiać się ma na celach wiecznych, a nie doraźnych⁴.

Wszelkie zmiany dokonywane metodami rewolucyjnymi są więc przez konserwatystów z definicji odrzucane. Konserwatysta szanuje i łączy dziedzictwo przodków z możliwością ulepszania ich osiągnięć w celu uzyskania jak najlepszego rezultatu w teraźniejszości. Tradycja jest bardzo ważnym elementem życia człowieka, to ona scala więzi społeczne. Państwo zatem jest swojego rodzaju umową żyjących, lecz także żyjących i zmarłych oraz tych, którzy mają się narodzić⁵.

Zdaniem konserwatystów państwo ma służyć jednostce, rodzinie, społeczeństwu poprzez wypracowane przez lata reguły. Więzi i wartości przekazywane przez pokolenia są podwaliną dobrego funkcjonowania całego państwa. Wartości te wykształciły się w drodze ewolucji. Występuje tu tak zwana filiacja wzorców działań, gdzie wartości są przechowywane i przekazywane młodszym pokoleniom, a także odbierane przez te młodsze pokolenia. W koncepcjach konserwatywnych tradycja jest związana z ideą wolności. Zgodnie z nimi wolność może odnosić się tylko do innych ludzi. Wspólne dla jednostek społecznych są tradycja i kultura, określające wzajemne prawa. Cechą tak rozumianej kultury jest przekonanie o tym, iż jednostkowe obowiązki i wolności w relacjach z innymi bytami społecznymi istnieją nierozerwalnie. Dlatego wolność indywidualna, choć w teorii jest możliwa, w praktyce się nie zdarza. Mimo że dla Boga człowiek jest bytem jednostkowym, to dla świata zawsze jest on częścią pewniej całości, rozumianej jako rodzina, społeczność, naród⁶.

Drugą zasadą określającą liberalny konserwatyzm jest religijna etyka społeczna. Według E. Burke’a człowiek jest zwierzęciem religijnym, a ateizm jest sprzeczny z rozumem i ludzkimi instynktami⁷.

Religia jest jednym z najważniejszych rodzajów więzi społecznych. Jest także swoistego rodzaju strażnikiem ładu moralnego. Prowadzi ona do ulepszenia człowieka. W jej istocie leżą sprawiedliwość i miłosierdzie⁸.

W dualistycznym ujęciu człowiek jest złożony z materialnego ciała i niematerialnej duszy. Ciało posiada skłonności, które prowadzą do degeneracji człowieczeństwa. Skłonności te mogą być skutecznie ograniczane tylko poprzez nakazy religijne, których źródłem jest Boskie Objawienie⁹.

W swoich poglądach konserwatyści odwołują się do praw naturalnych. Źródłem tych praw jest Bóg, a wyrazicielem Kościół. Za fundament takich wartości jak godność, honor, prawda, wolność, wierność, odpowiedzialność uznaje się religię chrześcijańską. Według konserwatystów państwo ma obowiązek respektować tradycyjny ład moralny narodu polskiego oraz znaczącą rolę religii katolickiej, stanowiących rdzeń polskości. Innym wyznaniom gwarantuje się wolność religijną w granicach wyznaczonych przez zwyczaje narodowe, jednakże to bez religii katolickiej nie da się definiować polskości¹⁰.

Niewątpliwie fundamentem wiary katolickiej jest dziesięć przykazań i niektórzy konserwatyści uważają, iż powinny one stać się prawem obowiązującym każdego. Dlatego też religia nie powinna być ograniczana do sfery prywatnej, a winna mieć zagwarantowane miejsce w życiu publicznym. Nie oznacza to jednak, że opowiadają się oni za państwem wyznaniowym¹¹.

Instytucja Kościoła winna być oddzielona od państwa, a wolność sumienia zagwarantowana¹².

Zasadą trzecią jest zasada hierarchicznej struktury społeczeństwa. Odzwierciedla ona na ziemi boski porządek. Burke był zdania, iż do rządzenia predestynują wyłącznie cnota i mądrość, faktyczne lub domniemane, co oznacza, że musimy przyznać wyższość ludziom, którzy takie cechy posiadają¹³. Zdaniem konserwatystów hierarchia społeczna jest wynikiem natury ludzkiej oraz własności. Dominuje wizja społeczeństwa uporządkowanego hierarchiczne, w którym elity posiadające autorytet są gwarantem prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. Nierówność jest zatem czymś naturalnym, jest wyrazem zróżnicowania, a nie niesprawiedliwości. Konserwatyści odwołują się do komutatywnej idei sprawiedliwości. Uważają oni, iż sprawiedliwość dystrybutywna opiera się sprawiedliwości społecznej, która jest niemożliwa do zrealizowania. Koncepcje te prowadzą do stosowania przymusu, co sprzeczne jest z zasadą wolności, dlatego są one przez liberalnych konserwatystów odrzucane programowo. Ludzie zawsze będą się różnić, czy to majątkiem, urodzeniem, czy też wykształceniem. Równość jest zatem równością moralną, rzeczywista nierówność jest nieusuwalna. Równość dopuszczana jest wobec prawa, ale nie w prawie¹⁴. Zgodnie z zasadą hierarchicznej struktury społeczeństwa władza winna być obejmowana w drodze nominacji, dlatego też konserwatyzm jest naturalnym przeciwnikiem demokratycznego wyboru. Demokracja przez większość konserwatystów uważana jest za tyranię większości, a nie za gwaranta wolności. Swoje poglądy argumentują tym, że w systemie demokratycznym wymagane są permanentne konsultacje, co rodzi propagandę mającą skłonić ludzi do konkretnych zachowań. Uważają oni, iż rządy demokratyczne także są rządami elit, z tą różnicą, że są oparte na kłamstwie, a nie na wartościach. Niektórzy konserwatyści twierdzą nawet, iż kobiety powinny być pozbawione czynnego prawa wyborczego. Uważają, iż wprowadzenie praw wyborczych dla kobiet obniżyło standardy życia politycznego. Są oni przekonani o wyjątkowej roli rodziny, uważają, że rodzina jest środowiskiem naturalnym człowieka. Dlatego też rewolucja seksualna, równouprawnienie, prawo do rozwodów i alimentacji są według nich zakłóceniem tego porządku. Nie oznacza to jednak, że miejsce kobiety jest wyłącznie w kuchni. Trzeba zachować jednak pewną hierarchię wartości, ponieważ to przede wszystkim kobieta dba o ciepło rodzinne, tworzy tak zwaną kulturę rodziny. Wynika to zarówno z biologicznego zróżnicowania płci, jak i naturalnej różnicy umysłowości, wyrażającej się w męskim „intelekcie rozumującym” i kobiecym „intelekcie intuicyjnym” reprezentowanym przez „wiedzę” i „mądrość”¹⁵.

Czwartą zasadą jest pragmatyzm polityczny. Według E. Burke’a na umiejętność rządzenia składa się praktyczna wiedza wynikająca z doświadczenia pokoleń¹⁶. Podstawą konserwatywnego ładu są autorytet, obyczaje, religia, związki tradycyjne i więzi duchowe. Powinniśmy opierać się na tradycji i doświadczeniu, bo to stanowi pewniejsze fundamenty wolności aniżeli wszelkie teorie. Zwolennicy takich teorii wyrządzają tylko szkody, bo za wszelką cenę chcą je wprowadzić w życie, nie bacząc na koszty społeczne. Przyczyniają się przez to do niszczenia organicznej struktury wspólnoty¹⁷. Zdaniem konserwatystów w życiu politycznym należy dążyć do stałego ulepszania rzeczywistości, mając na uwadze doświadczenie i zasady moralne. Nie należy dostosowywać rzeczywistości do abstrakcyjnych projektów. Ulepszanie rzeczywistości społeczno-politycznej powinno być procesem powolnym, opartym na doświadczeniu i tradycji. Współczesnym nie wolno przekreślać dorobku przodków mechanicznymi decyzjami ciał zarządzających¹⁸. Na potwierdzenie swoich teorii konserwatyści jako przykład podają upadek systemu realnego socjalizmu opartego na teorii marksizmu-leninizmu i praktyce zniewolenia poprzez państwowy aparat przymusu¹⁹.

Kolejną zasadą, na której opiera się myśl liberalno-konserwatywna, jest legalizm. Państwo powstało w wyniku konwencji, jednak owa konwencja ma swoje źródło w woli Boga, który chciał, aby państwo powstało²⁰. Władza państwowa nie jest jednak ustanawiana na mocy praw naturalnych, bo te w zestawieniu z naturą ludzką stanowią doskonałość. Prawo stanowione wynika więc z pierwotnej umowy, na której bazie powstało państwo. Państwo powstałe po to, by służyć człowiekowi, jest ucieleśnieniem prawa. Zarówno dla władzy, jak i obywateli prawo pozytywne oparte na zasadach prawa zwyczajowego jest tak samo wiążące, dlatego że początkowa umowa jest obustronnie obowiązująca i trzeba dwóch stron, aby rozwiązać umowę. W innym przypadku działanie będzie niezgodne z prawem. Wolność polityczna jest więc określona prawem stanowionym²¹. Władza oparta na autorytecie powinna być ograniczona prawem. Według konserwatystów wszelkie decyzje władzy ustawodawczej i wykonawczej muszą być oceniane pod względem zgodności z prawem przez władzę sądowniczą. Porządek prawny winien być wyznaczony przez konstytucję oraz oparty na niezależności władzy sądowniczej i skutecznej egzekucji wyroków. Jeśli decyzje władzy wykonawczej są zgodne z ustawami przyjmowanymi przez władzę ustawodawczą, to możemy mówić o państwie prawa. Treści ustaw zawsze muszą być zgodne z konstytucją²². Konstytucja winna stanowić o prawach jednostki i rodziny, a nie o prawach pracowniczych czy socjalnych. Prawo ma być jasne dla każdego oraz skutecznie egzekwowane. Ma być także stałe, a w przypadku jego zmiany zawsze przewiduje się dłuższe lub krótsze vacatio legis, by wszyscy, których to prawo ma dotyczyć, mogli się przygotować oraz dla pełnej akceptacji opinii publicznej. W poglądach konserwatystów prawo stoi ponad państwem²³.

Ostatnią zasadą definiującą liberalny konserwatyzm jest zasada nienaruszalności własności. Według E. Burke’a poszanowanie własności stanowi podstawowe i zasadnicze zobowiązanie społeczeństwa obywatelskiego²⁴. Cechą własności jest nierównomierne rozdzielenie dóbr, wynikające ze sposobu nabywania i przekazywania tych dóbr. Fundamentem siły władzy są zaś wyłącznie dochody płynące z racjonalnego opodatkowania obywateli wszystkich stanów²⁵. W myśli konserwatywnej zasadniczymi zadaniami państwa są ochrona ładu moralnego oraz zapewnienie swobody działalności gospodarczej. Wolność gospodarcza winna być wspierana zasadą nienaruszalności własności. Własność prywatna stanowi podstawę gospodarki rynkowej państwa obywatelskiego, dlatego też partie konserwatywne przywiązują szczególną wagę do konstytucyjnej ochrony własności prywatnej²⁶. Przedmiotem własności jest także dochód i on też podlega ochronie. Konieczne jest więc uproszczenie systemu podatkowego, a także zmniejszenie podatków do minimum. Niezbędne jest także ustanowienie równych praw dla wszystkich podmiotów gospodarczych i zagwarantowanie realizacji zawieranych umów²⁷. Ustrój ekonomiczny powinien opierać się na maksymalnej swobodzie gospodarowania oraz na ograniczeniu do minimum własności państwowej. Konserwatyści deklarują, iż za ich rządów obowiązywałby zakaz uchwalania deficytu budżetowego. Opowiadają się oni także za decentralizacją państwa i przekazaniem jak najszerszych kompetencji w ręce władzy samorządowej²⁸. Podstawą rozwoju gospodarczego państwa i pomyślności członków społeczeństwa jest rywalizacja równych wobec prawa prywatnych podmiotów gospodarczych na wolnym rynku pracy, kapitału, towarów i usług²⁹. Przy tej zasadzie bardzo widoczny jest wpływ liberalizmu na konserwatyzm liberalny³⁰.

Podsumowując, można stwierdzić, iż dla liberalnych konserwatystów najważniejsze są niezmienne zasady funkcjonowania świata. Swój kodeks moralny opierają oni na religii katolickiej i doświadczeniu poprzednich pokoleń. Konserwatyści afirmują legalizm, wszystkie decyzje władzy ustawodawczej i wykonawczej muszą być oceniane pod względem zgodności z konstytucją przez judykatywę. Za swoje najważniejsze wartości niewątpliwie uznają honor, prawdę, wolność, odpowiedzialność. W gospodarce są zwolennikami wolnej konkurencji opartej na własności prywatnej. Liberalni konserwatyści łączą obyczajowe, społeczne zasady konserwatystów z gospodarczymi poglądami liberałów.

¹ B. Borowik, Myśl konserwatywna, [w:] E. Maj, A. Wójcik, Myśl polityczna w Polsce po 1989, wybrane nurty ideowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, ss. 61–64.

² K. Wandowicz, Liberalny konserwatyzm polityczny i jego wyznaczniki, [w:] B. Pasierb, K.A. Paszkiewicz, Współczesna polska myśl polityczna. Wybrane ośrodki, koncepcje, system wartości, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, ss. 201–202.

³ Tamże, s. 203.

⁴ E. Burke, Rozważania o rewolucji we Francji, Znak, Kraków 1994, ss. 104, 182.

⁵ Tamże, s. 113.

⁶ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 210.

⁷ E. Burke, dz. cyt., s. 107.

⁸ Tamże, s. 164.

⁹ B. Borowik, dz. cyt., s. 71.

¹⁰ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 211.

¹¹ Tamże, ss. 212–213.

¹² B. Borowik, dz. cyt., s. 71.

¹³ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 213.

¹⁴ Tamże, s. 214.

¹⁵ Tamże, ss. 216–218.

¹⁶ E. Burke, dz. cyt., s. 53.

¹⁷ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 218.

¹⁸ B. Borowik, dz. cyt., s. 72.

¹⁹ Tamże, dz. cyt., s. 72.

²⁰ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 219.

²¹ Tamże, dz. cyt., s. 220.

²² B. Borowik, dz. cyt., s. 72.

²³ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 222.

²⁴ E. Burke, dz. cyt., s. 123.

²⁵ Tamże, s. 134.

²⁶ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 223.

²⁷ B. Borowik, dz. cyt., s. 76.

²⁸ K. Wandowicz, dz. cyt., s. 225.

²⁹ B. Borowik, dz. cyt., ss. 76–78.

³⁰ Czysty konserwatyzm nie musi odwoływać się do tradycji wolnorynkowych, przykładem mogą być tu poglądy francuskiego filozofa polityki Józefa de Maistre’a, który powszechnie uznawany jest za konserwatystę, a nie odwołuje się do tradycji wolnorynkowych.