Maria z Dzieciątkiem

Bożena Guldan-Klamecka

Maria z Dzieciątkiem

Jacob Beinhart¹ (?), wkrótce po 1500

Rzeźba przyścienna o płasko ściętym odwrociu z czytelnymi śladami obróbki dłutem; wysokości około 145 cm (w tym głowa – 33 cm, tors – 112 cm)².

Głowa Marii wraz z szyją i fragmentem ramion odłamana od torsu, korona zachowana częściowo, ręce Marii i przedstawienie Dzieciątka niemal całkowicie zniszczone; liczne ubytki formy rzeźbiarskiej, zarówno na licu, jak i na odwrociu; obtłuczenia i zadrapania kamienia na całej – pokrytej patyną – powierzchni rzeźby; na głowie Marii ślad po próbie laserowego oczyszczania piaskowca³.

Późnogotycka piaskowcowa figura Marii z Dzieciątkiem, będąca elementem rzeźbiarskiego wystroju elewacji zachodniej kościoła pw. św. Marii Magdaleny i Apostoła Andrzeja we Wrocławiu, ustawiona była – jak wynika z pochodzących z lat 20.-40. XX w. fotografii – na konsoli⁴ na południowo-zachodnim narożu przypory po północnej stronie głównego (zachodniego) portalu kościoła, w bliskim sąsiedztwie północnej wieży świątyni⁵. Figura umieszczona była nad cokołową partią przypory, na wysokości ponad 3 m. Nie wiadomo, czy wspomniane tu usytuowanie rzeźby stanowi jej pierwotną lokalizację; czas umieszczenia figury w tym miejscu, notabene w sąsiedztwie innej, także późnogotyckiej kamiennej rzeźby św. Krzysztofa z Dzieciątkiem Jezus na ramieniu z 1506 r., nie jest znany. Wiadomo, że interesująca nas figura uległa poważnemu uszkodzeniu w 1945 r., albo w trakcie oblężenia Festung Breslau, kiedy to świątynia straciła dachy i hełmy wież, a jej sklepienia zarysowały się, albo – co bardziej prawdopodobne – już po upadku twierdzy wskutek wybuchu miny, bomby, czy paliwa, który 17 maja rozpruł wieżę południową i zniszczył przęsło kruchty zachodniej⁶. Na wykonanych w 1946 r. przez Krystynę Gorazdowską fotografiach dokumentujących zniszczenia świątyni, w tym jej części zachodniej, na fasadzie kościoła nie ma już rzeźby⁷.

Przez wiele lat wydawało się, że z pożogi wojennej ocalał jedynie mocno „okaleczony” tors Madonny, pozostający do 1966 r. we wnętrzu odbudowywanej i waloryzowanej jeszcze wówczas świątyni. W tym właśnie roku ten fragment figury przekazany został przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu do ówczesnego wrocławskiego Muzeum Śląskiego (od 1967 r. Muzeum Narodowe we Wrocławiu) w depozyt długoterminowy (dep. 474)⁸. Pozbawioną głowy, znacznych części rąk i Dzieciątka rzeźbę Madonny o powierzchni pokrytej licznymi ubytkami mechanicznymi poddano w muzealnej Pracowni Konserwacji zabiegowi oczyszczenia piaskowca. Pracę tę wykonał konserwator dzieł sztuki Stanisław Filipiak⁹. W Muzeum figura przechowywana była do roku 1995, kiedy to 10 listopada powróciła do świątyni magdaleńskiej, do jednej z kaplic po stronie północnej kościoła – do dawnej kaplicy rodu Rychard.

Uważana przez wiele lat za zaginioną, znana jedynie z fotografii, głowa Madonny¹⁰ ocalała i, jak się okazuje, trafiła w bliżej nieokreślonym czasie do kolekcji poznańskiego historyka sztuki, prof. dr. hab. Eugeniusza Iwanoyki. W 1989 została ona przekazana ze spadku po zmarłym rok wcześniej Profesorze do zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu (nr inw. MAdT 6595), gdzie od października 1990 r. eksponowana była na wystawie stałej¹¹. Określona w muzeum poznańskim jako głowa nieznanej świętej, dzieło francuskie z początku XV w., została tam „odnaleziona” i zidentyfikowana przez dr. hab. Romualda Kaczmarka, historyka sztuki, pracownika naukowego Uniwersytetu Wrocławskiego¹².

W kwietniu 2015 r., po blisko 70 latach rozłączenia ocalałe części rzeźby – dzięki staraniom dr. hab. Piotra Oszczanowskiego, historyka sztuki, Dyrektora Muzeum Narodowego we Wrocławiu i pracownika naukowego Uniwersytetu Wrocławskiego – uzyskały szansę na połączenie. Nie byłoby ono możliwe bez ogromnej przychylności Jego Ekscelencji Arcybiskupa Stanisława Gądeckiego, Metropolity Poznańskiego, i ks. dr. Wiesława Garczarka, Dyrektora Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu, a także ks. Piotra Mikołajczaka, administratora parafii katedralnej Kościoła Polskokatolickiego w RP pw. Świętej Marii Magdaleny we Wrocławiu, którzy – mając na uwadze dobro dzieła – wyrazili zgodę na przekazanie głowy i torsu figury Madonny do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu.

W literaturze naukowej rzeźbie poświęcono jak dotąd niewiele miejsca. Erich Wiese¹³ datował ją około 1500 i dostrzegł w niej dzieło mistrza, który stworzył piaskowcową figurę Marii z Dzieciątkiem, ustawioną na narożniku zakrystii wrocławskiej świątyni magdaleńskiej, na konsoli opatrzonej inskrypcją: „Jacob 1499 Beinhart”¹⁴. Anna Ziomecka¹⁵ uznała omawianą przez nas rzeźbę za pogrubioną replikę figury z 1499, a jako pokrewne tej ostatniej wskazała poznańskie figury maryjne¹⁶. Notabene figurę Madonny z probostwa farnego w Poznaniu Jacobowi Beinhartowi przypisał ostatnio Adam Soćko¹⁷. Romuald Kaczmarek¹⁸, który – jak wcześniej wspomniano – powiązał odkrytą w poznańskim Muzeum Archidiecezjalnym głowę z zachowanym we wrocławskiej świątyni magdaleńskiej torsem, uznał figurę za dzieło Jacoba Beinharta. Zdaniem badacza cechy fizjonomiczne obydwu posągów maryjnych z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu są zbieżne, podobnie zresztą jak charakterystyczny dla obydwu rzeźb sposób „zagniatania” fałdów płaszczy. Beinhartowi badacz przypisał także autorstwo niemal całkowicie zniszczonego w 1945 r. posągu św. Krzysztofa¹⁹ z elewacji zachodniej wrocławskiego kościoła św. Marii Magdaleny i tzw. Niebieskiej Marii z kamienicy u zbiegu Nowego Targu i dawnej ul. Szerokiej we Wrocławiu (ob. w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, nr inw. MNWr. XI-102), a także datowanego około 1482 r. posągu Madonny z Obstmarkt w Norymberdze (ob. w zbiorach Germanisches Nationalmuseum).

Omawiana przez nas rzeźba reprezentuje popularny na Śląsku w drugiej połowie XV i na początku XVI w. typ ikonograficzny przedstawienia Marii Wniebowziętej (Assunta), w którym ukoronowana Madonna z Dzieciątkiem – Regina Coeli et Mundi, stoi na sierpie księżyca z męską maską lunarną. Tego typu, dewocyjne zresztą, przedstawienie Marii z Dzieciątkiem interpretowano jako wyraz zwycięstwa – czystej, wolnej od grzechu pierworodnego, niepokalanie poczętej Dziewicy, która poczęła także w sposób niepokalany – nad demonem, nad zmiennością i niedoskonałością świata ziemskiego. Według Psalmu 89, 37-38²⁰: „Potomstwo jego [Dawida] trwać będzie wiecznie i tron jego będzie […] jak księżyc, co pozostaje na wieki, a świadek w chmurach jest wierny”. Półksiężyc pod stopami Marii interpretowano jako symbol wyniesienia Bogurodzicy ponad świat ziemski i jego ułomność.

Porównując omawianą przez nas – rozbitą na dwie części, pozbawioną przedstawienia Dzieciątka – figurę Marii z posągiem Madonny Beinhartowskiej z 1499 r., należy odnotować, że rzeźby różnią się od siebie wolumenem bryły rzeźbiarskiej. Pierwsza z nich – jak wynika z wykonanych, przybliżonych oczywiście, pomiarów i obliczeń, jest mniej smukła od drugiej, przez co sprawia wrażenie optycznie cięższej. Omawiane rzeźby cechuje odmienne podejście do anatomii przedstawionych w nich postaci. W Madonnie Beinhartowskiej wyraźnie zaakcentowane zostały kobiece kształty Marii, dopasowany stanik sukni podkreśla smukłą kibić Świętej Dziewicy i jej piersi. W rzeźbie będącej przedmiotem naszego zainteresowania sylwetka Marii ginie pod luźną – niewciętą w talii – suknią, której przód artykułowany jest fałdami o obłych, dość mięsistych grzbietach. Mimo że w obydwu posągach Maria przedstawiona została z Dzieciątkiem na prawej ręce, jej pozy są jednak różne, inaczej rozwiązany został kontrapost. W rzeźbie z 1499 r. ciężar ciała Madonny przeniesiony został na jej prawą nogę, noga lewa – odciążona – ugięta jest w kolanie, które zarysowuje się pod podciągniętą do góry lewą połą płaszcza. W drugiej z figur ciężar ciała Marii spoczywa na jej lewej nodze, odciążona jest natomiast jej prawa – ugięta w kolanie – noga, wyraźnie wysunięta do przodu. Spod szat Madonny wydobyte zostało tu nie tylko jej kolano, ale także – dość masywne – udo²¹.

Rzeźby różnią się też sposobem modelowania szat. Rysunek fałdów płaszcza Marii Beinhartowskiej jest bardziej skomplikowany, a zarazem bardziej finezyjny, niż układ draperii płaszcza drugiej z Madonn, gdzie duże gładkie płaszczyzny artykułowane są znacznie oszczędniej i to formami bardziej uproszczonymi i „grubszymi”. Nieco odmienny jest też sposób „zagniatania” draperii szat. W interesującej nas rzeźbie nie występuje charakterystyczne dla posągu z 1499 r. spiczaste zakończenie jednej z pół płaszcza. W porównywanych rzeźbach inaczej opracowane zostały też dolne partie sukni Marii. W figurze z 1499 r. część sukni poniżej podciągniętej do góry poły płaszcza ożywiona jest biegnącymi po lekkim łuku fałdami o ostrych, wąskich, dość suchych grzbietach. W przypadku drugiej z rzeźb – dolnej części sukni nadano formę dużej, gładkiej, pozbawionej artykulacji płaszczyzny. Zestawiając obydwie rzeźby, nietrudno dostrzec, że „niespokojny” dukt fałdów w figurze z 1499 r. powoduje, że jej bryła postrzegana jest jako urozmaicona plastycznie, bardziej rozczłonkowana niż bryła drugiej z rzeźb, sprawiająca wrażenie bardziej zwartej i w rezultacie masywniejszej optycznie.

Pewne drobne różnice między rzeźbami czytelne są także w sposobie opracowania włosów Madonny. W porównaniu z posągiem z 1499 r. fryzura interesującej nas Marii ma formę bardziej uproszczoną, lekko pofalowane pasma włosów układają się tu w sposób bardziej naturalny i swobodny.

Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia, należy zastanowić się, czy „ocalona” rzeźba Marii nie powstała trochę później niż opatrzona datą „1499” Madonna, a mianowicie wkrótce po roku 1500. Zdaje się za tym przemawiać sposób modelowania szat, w którym duże gładkie powierzchnie draperii ożywione są „zagnieceniami” analogicznymi do tych, jakie występują m.in. w figurach z grupy Drogi na Golgotę z roku 1500²², a później także w rzeźbie Marii z Dzieciątkiem z retabulum wrocławskich pozłotników z 1507 r.²³, które notabene pochodzą z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.

Günther Meinert²⁴, omawiając przemiany zachodzące w twórczości Jacoba Beinharta, podkreślił, że gotycką suchość i ostrość zastępował on z czasem większą miękkością i plastycznością, a w miejsce drobnych fałdów i „zagnieceń” draperii wprowadzał większe, gładkie płaszczyzny.

¹ Jacob Beinhart (ok. 1460-1525), przybył do Wrocławia w 1483, już w 1484 występował jako Mistrz. Literaturę na temat rzeźbiarskiej twórczości Beinharta zestawił ostatnio Romuald Kaczmarek; zob.: Romuald Kaczmarek, Problem rzeźbiarskiej twórczości malarza Jakoba Beinharta. Rzeźba w piaskowcu, [w:] V dobach umění bez hranic / W czasach sztuki bez granic, praca zbiorowa, „Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník” 5, 2012, Český Téšín 2013, s.[21]-22, przyp. 3.

² Erich Wiese oceniał wysokość posągu na około 135 cm; por.: Ludwig Burgemeister, Günther Grundmann (hrsg.), Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Zweiter Teil: Die kirchlichen Denkmäler der Altstadt, Die Kunstdenkmäler der Provinz Niederschlesien, Bd. 1: Die Stadt Breslau, Breslau 1933, s. 28 (oprac. Erich Wiese).

³ Za informację tę autorka uprzejmie dziękuje kustosz Aleksandrze Pudelskiej z Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu.

⁴ Konsola pokryta była dekoracją roślinną (liściastą); por.: Ludwig Burgemeister, Günther Grundmann (hrsg.), op. cit., s. 28 (oprac. Erich Wiese).

⁵ Przed rokiem 1945 zdjęcia dzieła opublikowane zostały w: Breslauer Kirchen. Herausgegeben von Heinrich Götz. Einleitung von Alfred Hadelt, Breslau 1926, il. 1 na s. nlb., a także w „Schlesische Monatshefte. Blätter für nationalsozialistische Kultur des deutschen Südostens” 14, 1937, Nr. 6, s. 224. Ostatnio fotografie archiwalne pokazujące lokalizację posągu zamieścił w swym opracowaniu poświęconym wrocławskiej świątyni magdaleńskiej Piotr Oszczanowski. Zob.: Piotr Oszczanowski, Wrocław. Kościół Św. Marii Magdaleny, Warszawa 2009, il. 26, 27.

⁶ O zniszczeniach świątyni m.in.: Marcin Bukowski, Wrocław z lat 1945-1952. Zniszczenia i dzieło odbudowy, Warszawa 1985, s. 15, [31], 86, 90, ryc. 92; Edmund Małachowicz, Stare Miasto we Wrocławiu. Rozwój urbanistyczno-architektoniczny. Zniszczenia wojenne i odbudowa, Wydanie drugie poprawione i uzupełnione, Warszawa-Wrocław 1985, s. 109, 176, il. 99; Piotr Oszczanowski, Kościół Świętej Marii Magdaleny. Katedra Kościoła Polskokatolickiego. Przewodnik, Wrocław 1997, s. 7, 9; idem, Wrocław. Kościół…, s. 20.

⁷ Zob.: Tomasz Olszewski, Ignacy Rutkiewicz, Wrocław 1945-1965, Warszawa 1966, il. na s. 102; Ignacy Rutkiewicz, Wrocław wczoraj i dziś, Warszawa 1973, il. na s. 72.

⁸ Bożena Guldan (opr.), Śląska rzeźba kamienna XII-XVI w. Zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Wrocław 1989, s. 81, nr kat. 56, il. 56.

⁹ Ibidem.

¹⁰ Fotografia opublikowana w: Piotr Oszczanowski, Wrocław. Kościół…, il. 29.

¹¹ Informacje te autorka zawdzięcza uprzejmości kustosz Aleksandry Pudelskiej, która zechciała podzielić się z nią swoją wiedzą na temat powojennych losów głowy posągu.

¹² Romuald Kaczmarek, op. cit., s. 25, przyp. 17.

¹³ Ludwig Burgemeister, Günther Grundmann (hrsg.), op. cit., s. 28 (oprac. Erich Wiese).

¹⁴ Inskrypcję tę część badaczy (m.in. Hans Lutsch, Alwin Schultz) interpretowała jako napis fundacyjny, część zaś jako sygnaturę twórcy rzeźby. Mimo braku jakiegokolwiek poświadczenia źródłowego, w nauce przyjęła się ta ostatnia interpretacja.

¹⁵ Anna Ziomecka, Sztuka gotycka 1250-1500. Rzeźba i malarstwo, [w:] Sztuka Wrocławia, red. Tadeusz Broniewski, Mieczyslaw Zlat, Wrocław 1967, s. 130.

¹⁶ Należy zaznaczyć, że Erich Wiese wskazał na związek Madonny opatrzonej datą 1499 – stworzonej lub ufundowanej przez Beinharta – z Madonną z Poznania, którą znał z fotografii Hamanna; por.: Erich Wiese, Die Plastik, [w:] Die Kunst In Schlesien, dargestellt von August Grisebach et al., Berlin 1927, s. 181-182.

¹⁷ Adam Soćko, Madonna z probostwa farnego w Poznaniu, [w:] Architektura znaczeń. Studia ofiarowane prof. Zbigniewowi Bani w 65. Rocznicę urodzin i w 40-lecie pracy dydaktycznej, red. Anna S. Czyż, Janusz Nowiński, Marta Wiraszka, Warszawa 2011, s. 252-263.

¹⁸ Romuald Kaczmarek, op. cit., s. 25 i nn.

¹⁹ Ze zniszczeń wojennych ocalała jedynie głowa Dzieciątka wraz z przylegającym do niej fragmentem szaty św. Krzysztofa; por.: Bożena Guldan (opr.), op. cit, s. 82-83, nr kat. 58, il. 58. Od 1995 r. zachowana część posągu przechowywana jest w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.

²⁰ Cytat za: Biblia Tysiąclecia, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=922#P1 (dostęp: 6 IV 2015).

²¹ analogicznym rozwiązaniem mamy do czynienia w rzeźbie Marii z Dzieciątkiem na sierpie księżyca, pochodzącej z datowanego na 1507 r., przypisywanego pracowni Jacoba Beinharta, retabulum Mariackiego z kaplicy złotników w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, ob. w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, nr inw. MNWr. XI-135; zob.: Bożena Guldan-Klamecka, Anna Ziomecka, Sztuka na Śląsku XII-XVI w. Katalog zbiorów, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, red. Bożena Guldan-Klamecka, Wrocław 2003, s. 446-447, nr kat. III/163, il. III/163 (autorka noty: Bożena Guldan-Klamecka).

²² Bożena Guldan-Klamecka, Anna Ziomecka, op. cit., s. 415-420, nr kat. III/142, il. III/142 (autorka noty: Bożena Guldan-Klamecka).

²³ Por.: przyp. 19.

²⁴ Günther Meinert, Jacob Beinhart, ein schlesischer Bildhauer und Maler der Spätgotik, „Jahrbuch der Preussischen Kunstsammlungen” 60, 1939, s. 221, 227-230.