Aleksandra Sekuła, „Sylwetka ideowa Zygmunta Krasińskiego”

Małgorzata Bartyzel

Autorka Sylwetki ideowej Zygmunta Krasińskiego podjęła się skomplikowanego zadania – skategoryzowania i opisu dojrzewającego w ukształtowaną formułę konserwatyzmu narodowego wieszcza, budującego swoisty dystans do dwu pozostałych, zwłaszcza Mickiewicza. Droga samego Krasińskiego była zawiła, a wpisanie go zarówno w kontekst wydarzeń historycznych i osobistych doświadczeń z jednej strony, jak i w krąg doświadczenia intelektualnego, cywilizacyjnego z drugiej, nie ułatwiały ocen i wyborów. Krasiński sam ani politykiem, ani urzędnikiem, ani też dyplomatą – do czego miał być szczególnie predestynowany – nie został. Silnie osadzony w klasycznym kręgu kulturowym, musiał go przekraczać i drążyć, tak wnikając w głąb, jak i wyprzedzając i rozszerzając go swą artystyczną wizją, choć sam wyznaczał stopniowo linie dystansu i budował trwałe punkty oparcia.

Aleksandra Sekuła analizuje całą twórczość Krasińskiego, próbując wydobyć z niej zręby doktryny politycznej, dzięki wykorzystaniu nowoczesnych metod i kategorii badawczych porządkuje zaś przesłanie ideowe. Nie we wszystkich kategoriach przymierzanych do poety da się pomieścić jego przesłanie, a obrazowanie nie zawsze jest jednoznaczne, choć na ogół przez odbiorców odczytywane współbrzmiąco. Trudność jest tym większa, że A. Sekuła stara się przedstawić proces ideowego dojrzewania i formowania się poglądów. Proces ze swej natury dynamiczny, zakłada w drodze pewne niespójności i nawroty. Nie ma więc niczego dziwnego w fakcie, że mesjanistyczne i konfrontowane politycznie zmagania z katolicyzmem czynią Krasińskiego w konkluzji wzorcem polskiego katolika. Zanim jednak do takiej postawy dorośnie, musi zmierzyć najpierw swoje młodzieńcze doświadczenia, przemyślenia i emocje z miejscem mu przeznaczonym w świecie, które nieco się różni od porywów serca, ale i komplikuje poczucie przynależności i identyfikacji.

Autorka analizuje postawę Zygmunta Krasińskiego poprzez trzy splatające się wątki, tj. nowożytny patriotyzm, konserwatyzm z piętnem polskiej historii i religijność. Ze względu na różnorodność materii, gdy idzie o charakter poszczególnych wypowiedzi, gatunków, stylów, adresatów, kontekstów, metody analiz i porównań także zaczerpnięte zostały z kilku nauk: o literaturze, historii, filozofii, teologii, socjologii. To „poszatkowanie” nie czyni jednak całej sylwetki wieszcza bardziej spójnym obrazem. Sam układ chronologiczny byłby porządkujący, gdyby kierować się wypadkami życiowymi wieszcza, ale jego twórczość przesycona jest pasmem powrotów i przewartościowań i nie są wyzute z tego ciągu także listy, choć inaczej formułowane.

Dużo uwagi poświęca Sekuła młodzieńczej twórczości, emocjom i rozczarowaniom Krasińskiego, który – odseparowany od udziału w powstaniu listopadowym, oderwany od zrywów zbrojnych, a jednocześnie zdystansowany do ojca, pozostającego w szacunku do panującego, a zarazem sprawcy narodowej dramy; do ojca, który ukazuje mu świat porządku, ale skażony obcymi wpływami – całe życie będzie budował okopy, w których zechce zgromadzić i ocalić to, co bezwarunkowo wartościowe.

Autorka zarzuca Krasińskiemu skłonność do uproszczeń, niekiedy nawet do kiczu, zasklepiania się w stereotypie i temu podobne słabości. Twórca jednak z czasem i z dorastaniem wyodrębnia w historii, zwłaszcza w historii Polski czy w polskości samej, to, co trwałe i niepodważalne, od tego, co przejściowe, gwałtowne, wyniszczające. Słusznie jednak autorka analizuje jego długie zmagania ze słabościami we własnej historii.

We wczesnych utworach, ale także jeszcze w Irydionie, Sekuła wyodrębnia pierwotne instynkty i elementarne zobowiązania wobec własnej społeczności, czyli kierowanie się zemstą i nienawiścią do wroga. Stopniowo obrastają one uzasadnieniem patriotycznym i kreacją obrazu wroga – ciemnej strony mocy, którą uosabia coraz dobitniej Rosja z całą jej filozofią Wschodu. Walka z tym złem wcielonym w wielu utworach przekracza ziemską przestrzeń, toteż w doczesnej perspektywie jest skazana na porażkę. Rosja – Wschód to przestrzeń, w której kłębią się demony rewolucji, zdrady, kłamstwa, wszelakich niegodziwości i wypaczenia duchowego. Autorka rozróżnia jednak w samej myśli politycznej wieszcza doktrynę wewnętrzną, nakierowaną na Polaków i doktrynę zewnętrzną, skierowaną do Europejczyków.

Interesująca wydaje się analiza porównawcza dwu mesjanizmów, zaprezentowanych przez dwu wieszczów, czyli Mickiewicza i Krasińskiego, przy okazji prezentacji najważniejszego dramatu bohatera – Nie-Boskiej komedii. Krasiński, który przez długi czas był Mickiewiczem zafascynowany, a następnie przeżył swoiste rozczarowanie, musiał doprowadzić w końcu do dojrzałej polemiki, ujętej w formie artystycznej, bo nie tylko o politykę, lecz również o kształt duszy i podział przestrzeni sceny chodziło.

Zawód prawdziwy spadł na Krasińskiego w okresie Wiosny Ludów. Wówczas to ujrzał w Mickiewiczu „Czerwonego” spiskowca, uwiarygadniającego słowiańskie mity, wodza legionu prowadzącego do zniszczenia podstaw własnego siedliska. Po spotkaniach z Mickiewiczem ujrzał w nim groźnego przeciwnika, który ulega pokusom tyranii i rewolucjonizmu, jednym słowem daje się omamić „zmoskaleniu”, czyli podstawowym cechom wroga. Krasińskiego cechuje pesymizm podszyty katastroficznymi wizjami w perspektywie doczesnej.

Konserwatyzm Zygmunta Krasińskiego był odmienny od konserwatyzmu jego ojca. Podobieństw upatruje autorka z takimi myślicielami, jak Edmund Burke, Joseph de Maistre, Louis de Bonald. Szczególnie zwraca uwagę zaakcentowanie roli Kościoła, porządkującego życie zbiorowe, dającego gwarancję ładu, ale wyeksponowana jest także idea chiliastyczna. Niszczycielska rola rewolucji, służąca jedynie zamianie ról społecznych, była podobnie ujmowana przez Burke’a. Problemem dla konserwatywnego Krasińskiego był czas rozbiorów, w którym przyszło mu żyć i na tym tle pojawia się jego rozbieżność z postawą ojca w kwestii uznania cara za legalnego polskiego władcę. Autorka rozwija ten wątek, wspomagając się omówieniem kontaktów Krasińskiego z innymi reprezentantami myśli konserwatywnej rozważającymi sprawę polską.

Książka uwzględnia szerokie spektrum badań nad twórczością i myślą Zygmunta Krasińskiego w kontekście epoki, ale i osobistych doświadczeń.

Nota edytorska: Powyższa recenzja jest ostatnim tekstem napisanym przez moją Żonę, śp. Małgorzatę Bartyzel; plik tekstowy zapisany w jej komputerze oraz w skrzynce mailowej nosi datę 8.05.2016, czyli pięć dni przed nagłą operacją, po której nie odzyskała już przytomności (Jacek Bartyzel).